ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Αττική Ρητορεία ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ - ΡΗΤΟΡΙΚΗ (Σύνθεση Ρητορικού Λόγου) Διδάσκων: Επίκ. Καθ. Σταμάτης Κ. Μερσινιάς

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ ΔΕΙΝΟΤΗΤΟΣ Φύσις (Natura). Eπιστήμη, μάθησις (Doctrina, Artificium). Άσκησις, μελέτη (Exercitatio).

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ Πηγές του ρήτορα (Vis Oratoris). Ο λόγος (Oratio). Η φύση της υπόθεσης (Quaestio).

ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΑ (Vis Oratoris) Για να συνθέσει το λόγο του ο ρήτορας στηρίζεται: στο αντικείμενο του λόγου του, στη σύνθεση του ακροατηρίου του, στον ίδιο του τον εαυτό. Σε ποιο βαθμό μπορούσε να προετοιμασθεί ο ρητορικός λόγος; Ποια η προσφορά των σχολείων της ρητορικής στη διαμόρφωση των κανόνων σύνθεσης του ρητορικού λόγου;

ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ (Rhetorices partes) Εὕρεσις (Inventio). Τάξις (Dispositio). Λέξις (Elocutio). Μνήμη (Memoria). Ὑπόκρισις (Pronuntiatio).

Ποιος - τι – που – πότε – πώς – γιατί; Εὕρεσις (Inventio) Συλλογή των κατάλληλων στοιχείων με άμεση γνώση ή έρευνα των γεγονότων. Αριστοτέλης: Σημαντικό στοιχείο, όμως δεν διδάσκεται στα σχολεία της ρητορικής (Ῥητ. 1.2). Ρωμαίοι: Το σπουδαιότερο στοιχείο του ρητορικού λόγου. Καθιερώνεται από τον Αριστοτέλη, διαμορφώνεται από τον Κικέρωνα. Τι διδάσκεται στα σχολεία της ρητορικής; Ο ορισμός του κύριου χαρακτηριστικού (στάσις, status) και των βασικών στοιχείων της υπόθεσης: Ποιος - τι – που – πότε – πώς – γιατί;

Τάξις, Οἰκονομία (Dispositio) Η τακτοποίηση και οργάνωση του υλικού ανάλογα με τη λογική σειρά και τη σπουδαιότητά του. Η λογική σειρά ενός ρητορικού λόγου είναι: Προοίμιον, Διήγησις, Πίστις, Ἐπίλογος. Η σπουδαιότητα που τίθενται τα στοιχεία του λόγου: Το βασικό επιχείρημα, αρχή ή τέλος; Ανατροπή των επιχειρημάτων του αντιπάλου ή παρουσίαση των δικών του; Παρουσίαση των προτάσεων και μετά της επιχειρηματολογίας ή αντίθετα; Δεν υπάρχει ενιαία άποψη ανάμεσα στους θεωρητικούς της ρητορικής.

Η σειρά είναι διαφορετική στα τρία είδη των ρητορικών λόγων. Βασικό στοιχείο, η φυσική σειρά αλλά και άλλοι παράγοντες της στιγμής. Σημαντικό στοιχείο η ικανότητα και η εμπειρία του ρήτορα. Ο ρήτορας θα πρέπει να λάβει υπόψη του: Το είδος και τη σύνθεση του ακροατηρίου. Την υπόθεση που θα αναπτύξει. Τη χρονική στιγμή που θα μιλήσει. Το στόχο που έχει: Να καθοδηγήσει τη σκέψη του ακροατηρίου. Να κερδίσει τη συμπάθειά του. Να συγκινήσει τα αισθήματά του.

Λέξις, Ἑρμηνεία, Φράσις (Elocutio, Dictio) Λέξις: Η τοποθέτηση των κατάλληλων λέξεων στην κατάλληλη θέση (διαμόρφωση του ύφους). Το θέμα διαπραγματεύονται οι: Αριστοτέλης, Ῥητορική Γ΄βιβλίο. Θεόφραστος, Περὶ λέξεως. Δημήτριος ο Φαληρεύς, Περὶ ἑρμηνείας(;). Το ύφος περιέχει: Λέξεις, προτάσεις - περιόδους.

Στοιχεία ύφους: Ορίζονται από τον Θεόφραστο: Ἀκρίβεια (Correctio), σαφήνεια (Perspicuitas), κόσμος (Ornatus), πρέπον (Decorum), [ρυθμός, συντομία (Brevitas)]. Αποτέλεσμα: Μεσότητα, ισορροπία. Είδη ύφους: Δημήτριος (;) Περὶ ὕψους: ισχνό, μεγαλοπρεπές, γλαφυρό, δεινό, συνδυασμός των παραπάνω. (;) Rhetorica ad Herennium: μεγαλοπρεπές ή βαρύ, μέσο, απλό ή ισχνό.

Ἀκρίβεια (Correctio) Ακρίβεια είναι η ορθή χρήση της γλώσσας, η αποφυγή βαρβαρισμῶν και σολοικισμών. Θέμα της γραμματικής όχι της ρητορικής. Ο Κοϊντιλιανός υποστηρίζει ότι ο ρήτορας θα πρέπει να προσέξει: Το νόημα της λέξης. Τη χρήση της λέξης, να μην είναι νεολογισμός να χρησιμοποιείται όμως από τους μορφωμένους.

Σαφήνεια (Perspicuitas) Η σαφήνεια του ύφους διδάσκεται στην παιδική και εφηβική ηλικία (σχολεία της γραμματικής). Επιτυγχάνεται με την: Χρήση καθιερωμένων και κοινών λέξεων, ειδικών και όχι αορίστων. Χρήση μεταφορών από απτές εικόνες. Αποφυγή πλεονασμών. Αποφυγή παρεκβάσεων με παρενθετικές προτάσεις. Αποφυγή αμφίσημων λέξεων.

Κόσμος (Ornatus) Τα λεκτικά μέσα που ενώνονται και διαμορφώνουν το ύφος. Χαρακτηρίζει: Την τελειότητα στο ρητορικό λόγο, τον ρυθμό στον ποιητικό. Στόχος: Το ακροατήριο ακούει ευχάριστα  με μεγαλύτερη προσοχή  πείθεται ευκολότερα. Πρόβλημα του ρήτορα: Αίσθηση ότι μιλάει με φυσικότητα, χωρίς ο λόγος να φαίνεται προκατασκευασμένος.

. Αριστοτέλης, Ῥητ. ΙΙΙ. 2: Ὡρίσθω λέξεως ἀρετὴ σαφῆ εἶναι. Αριστοτέλης, Ῥητ. ΙΙΙ. 2: Ὡρίσθω λέξεως ἀρετὴ σαφῆ εἶναι. Ο κόσμος πρέπει να οδηγεί: Στην παραστατικότητα. Να πλησιάζει τον ποιητικό λόγο. Να είναι ρυθμικός. Επιτυγχάνεται με: → Τους τρόπους, → Σχήματα προτάσεων ἢ διανοίας. → Σχήματα λέξεων. Υπάρχει πρόβλημα διάκρισης των σχημάτων με τους τρόπους. Τρόποι: Αλλαγή της σημασίας των λέξεων με καινούργια σημασία. Σχήματα: Η διαμόρφωση του λόγου, έτσι ώστε να διαφέρει από τον κοινό και συνηθισμένο λόγο. .

Τρόποι Μεταφορά Μετάληψις Παρομοίωση Ἀλληγορία Συνεκδοχή Περίφρασις Οι τρόποι που απαντώνται συχνότερα στα ρητορικά κείμενα είναι: Μεταφορά Μετάληψις Παρομοίωση Ἀλληγορία Συνεκδοχή Περίφρασις Μετωνυμία Ὑπερβατόν Ἀντονομασία Ὑπερβολή Κατάχρησις Ἔλλειψις

Σχήματα Προτάσεων ἢ Διανοίας (Figurae Sententiarum) Τα κυριότερα σχήματα προτάσεων είναι: Ἐρώτησις Ἀπόδειξις ή Ἐπεξήγησις Πρόληψις Εἰρωνεία Ἀπορία Ἀποσιώπησις Προσφυγή Ἠθοποιΐα-μίμησις Προσωποποιΐα Ἔμφασις Ἀποστροφή Συγχώρησις Ὑποφορά Παράδοξον

Σχήματα Λέξεων (Figurae Verborum) Τα κυριότερα σχήματα λέξεων είναι: Παράλληλον Ἀσύνδετο Ἀντίθεσις Πολυσύνδετο Κλιμάκωσις Πλεονασμός Ἀναφορά Συνώνυμα Ὁμοιοκαταληξία Παρήχησις

Γοργίεια Σχήματα Τα σχήματα αυτά πρέπει να προϋπήρχαν. Ο Γοργίας επανεξέτασε και καθιέρωσε τη χρήση τους. Πάρισον: Κανονική ισορροπία ανάμεσα στα μέλη της πρότασης. Ἰσόκωλον: Παραλληλισμός σε συνεχείς φράσεις ή προτάσεις με ακριβή ισότητα ανάμεσα στα μέλη τους. Ὁμοιοτέλευτον: Στο τέλος συνεχών προτάσεων λέξεις με την ίδια συλλαβή. Ὁμοιόπτωτον: Στο τέλος συνεχών προτάσεων λέξεις σε ίδια πτώση. Ἀντίθεσις: Το νόημα των λέξεων αντιτίθεται. Παρονομασία: Λεκτικό παιχνίδισμα των όρων της πρότασης.

Ρυθμός Υπάρχει στις προτάσεις αλλά και στις λέξεις ενός ρητορικού λόγου. Στόχος: Να δώσει ολοκληρωμένη νοηματική ενότητα. Επιδιώκεται: Συνδυασμός νοήματος και ρυθμού. Αποφεύγεται: → Ο ενιαίος ρυθμός, γιατί ο λόγος γίνεται ποιητικός. → Η διάταξη των λέξεων έτσι που να προκαλεί δυσαρμονία.

Πρέπον Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ρήτορας θα πρέπει να αρμόζει : Στον ίδιο (ἦθος του ρήτορα). Στο ακροατήριο που μιλά. Στο περιεχόμενο του λόγου του. Κάθε είδος ρητορικού λόγου έχει τους δικούς του κανόνες και ύφος. Οι ευτελείς υποθέσεις έχουν περιορισμένη σεμνότητα και σοβαρότητα. Το αντίστροφο συμβαίνει με τις υψηλές υποθέσεις.

ΜΝΗΜΗ (Memoria) Ευρετής ο Σιμωνίδης από την Κέα. Ο ρήτορας έπρεπε να αποστηθίσει το λόγο του. Ευρετής ο Σιμωνίδης από την Κέα. Μελέτη από τους σοφιστές. Προϋπόθεση: Ποιητικός και φιλοσοφικός στοχασμός→ Γνώση. Rhetorica ad Herrenium:Τόποι (loci) και Εἰκόνες (imagines). Δύο τάσεις: Ο ρήτορας γράφει και αποστηθίζει το λόγο του. Ο ρήτορας επεξεργάζεται το υλικό του και έχει μια ελευθερία στην έκφραση. Η απομνημόνευση του ρητορικού λόγου ήταν αντικείμενο διδασκαλίας στις ρητορικές σχολές.

ΥΠΟΚΡΙΣΙΣ (Pronuntiatio) Αριστοτέλης, Ῥητ. 1403b.21 δύναμιν μὲν ἔχει μεγίστην Θεόφραστος, Περὶ Ὑποκρίσεως. Ρωμαίοι θεωρητικοί: Actio: κινήσεις του σώματος, χειρονομίες, έκφραση του προσώπου. Pronuntiatio:τόνος της φωνής. Οι ρήτορες πρόσεχαν: Να προφέρουν σωστά. Να έχουν ευδιάκριτη και καθαρή προφορά. Να αποφεύγουν την επιτήδευση. Να μην απευθύνονται άμεσα στους άλλους.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ὑπόκρισις έπρεπε να είναι: Καθαρή και σωστή: Λεξιλόγιο, παύσεις. Εξωραϊσμένη: ποιότητα του τόνου της φωνής. Ακριβής: Συνδυασμός είδος του λόγου και τόνου της φωνής. Υπήρχαν σαφείς οδηγίες για τις κινήσεις όλων των μελών του σώματος. Υπήρχε αυστηρή αναλογία κίνησης και λόγου.

ΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΠΡΟΤΕΙΝONΤΑΙ: Αριστοτέλης,Τέχνη Ρητορική, μτφρ. Η.Φ. Ηλιού, Κέδρος, Αθήνα 1984, σ. 275-278, (ρυθμός), 267-290 (ύφος), (μνήμη). Για τους τρόπους και τα σχήματα λόγου: Α. Τζάρτζανος, Συντακτικόν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσης, Αθήνα 1968 (1940), σ. 166-179. ή L. Pernot, H ρητορική στην αρχαιότητα, Αθήνα 2005, σ. 340-346. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία; LANHAM, R. A., A Handlist of Rhetorical Terms, UCP, Berkley/ Los Angeles/ Oxford, 1991 (1990). Ηλεκτρονικά: A Glossary of Rhetorical Terms with Examples . http://www.uky.edu/ArtsSciences/Classics/rhetoric.html . Στην παραπάνω ιστοσελίδα επιλέγουμε τη θεματική ενότητα: Resources & Links → Glossary of Rhetorical Terms.

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1085.

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Επίκ. Καθ. Σταμάτης Κ. Μερσινιάς. «Αττική Ρητορεία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ – ΡΗΤΟΡΙΚΗ, Σύνθεση Ρητορικού Λόγου». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1085.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.