Παναγιώτης Νταβαρίνος Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ο Γερμανός Λυρικός Ποιητής της Ελληνικότητας J. Chr. Friedrich Hoelderlin (1770-1843) Παναγιώτης Νταβαρίνος Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων

Ο J.Chr. Friedrich Hölderlin (1770-1843)

Η υπογραφή του Hoelderlin

Ο Ποιητής της Ελληνικότητας Ο Johann Christian Friedrich Hölderlin, (20 Μαρτίου 1770-7 Ιουνίου 1843) ήταν Γερμανός λυρικός ποιητής και μυθιστοριογράφος. Το λογοτεχνικό έργο του συνδυάζει την κλασική σχολή  με την ρομαντική σχολή και είναι προϊόν της σύνθεσης του αρχαίου ελληνικού πνεύματος με το «νεωτερικό» ευρωπαϊκό πνεύμα. Αγάπησε την ποίηση της ελληνικότητας σε όλες τις δυνατές εκφάνσεις της. Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία είναι η αστείρευτη πηγή έμπνευσής του.  Τα Ποιήματά του (ελεγείες, ωδές , ύμνοι) του έχουν μεταφρασθεί στην ελληνική γλώσσα . Τα σπουδαιότερα εξ αυτών ποιήματα της ελληνικότητας είναι τα εξής:

Ελληνικές Εκδόσεις Hoelderlin

Θρήνοι του Μένωνος για την Διοτίμα (Menons Klagen um Diotima), 1802-1803 Η ερωτική ελεγεία* αρθρώνεται σε εννέα, κυρίως δεκατετρασύλλαβες, στροφές. Η αγαπημένη του ποιητή ενσαρκώνει τα γνωρίσματα της πλατωνικής Διοτίμας στο Συμπόσιον και γίνεται το ιδεαλιστικό ποιητικό πρότυπο του Έρωτος, ο οποίος αίρεται επάνω από το εφήμερο, το ατομικό και το θνητό, σε αιώνια και θεϊκή μορφή. Ειδολογικός πρόδρομος η ελεγεία του Klopstck (1799) και η παράδοση της ρωμαϊκής ερωτικής ελεγείας. *Ελεγεία: Λυρικό ποίημα με θρηνητικό χαρακτήρα.

Η πλατωνική Διοτίμα (5ος αι.)

του Μαντείου της Μαντινείας Η πλατωνική Διοτίμα Ιέρεια του Μαντείου της Μαντινείας (5ος αι. π.Χ. )

Άρτος και Οίνος (Brot und Wein), (1807/1896) Η ελεγεία αυτή του Hoelderlin δομείται επάνω στην κυρίαρχη μεταφορά «Ημέρα-Νύχτα». Η «Ημέρα» είναι ο χρόνος της ιστορικής πλήρωσης και η «Νύχτα» είναι ο ανέφικτος χρόνος. Οι καταστάσεις του ποιήματος συγκλίνουν στις ιδιότητες και τα γνωρίσματα μιας οικουμενικής μυθολογικής σύνθεσης: του θεού Διονύσου, ο οποίος συμφιλιώνεται με την μορφή του Ιησού Χριστού. Ο Hoelderlin περιγράφει την πορεία του Διονύσου (του Ερχόμενου Θεού, στ, 54) από τις Ινδίες στις Θήβες και την οδοιπορία του από την Ελλάδα στην Δύση και στην Γερμανία. Η ολοκλήρωση της ελεγείας συντελείται με την νέκυια του Διονύσου και την υπομιμνησκόμενη κάθοδο στον Άδη του Ηρακλέους και του Ιησού Χριστού.

Φύση και Τέχνη ή Κρόνος και Ζευς (Natur und Kunst oder Saturn und Jupiter),1801 [α] Ωδή* σε μέτρο του λυρικού ποιητή Αλκαίου (6ος αι. π.Χ.), προσαρμοσμένο στην λατινική εκδοχή του {_ _ u _ _ : _ u u _ u _ _ _ u _ _ : _ u u _ u _ _ _ u _ _ _ u _ _ _ u u _ u u _ u _ _ } από τον Λατίνο ποιητή Οράτιο (1ος αι. μ.Χ.). Το πλούσιο μυθολογικό υπόστρωμα της ωδής βρίσκεται σον Ηρόδοτο (Έργα και Ημέραι, 109 κ.εξ.), στον Όμηρο (Η 478 κ.εξ.), στον Βιργίλιο (Γεωργικά Ι 125-128, ΙΙ 536-540 και Αινειάς VIII 319- 327) και στον Οβίδιο (Μεταμορφώσεις Ι 89-114). Ο Κρόνος , Θεός της Χρυσής Εποχής, εκθρονίζεται από τον υιό του Δία, εκφραστή της νέας εποχής, της τεχνικής και καλλιτεχνικής μορφής. Η ωδή του Hoelderlin μεσολαβεί στην έριδα με την ελπίδα της συμφιλίωσης. Το αίσιο τέλος της αντιδικίας των Θεών περιγράφει ο Πίνδαρος (Ολυμπιόνικος, 70 κ.εξ.). *Ωδή: Λυρικό ποίημα με εγκωμιαστικό χαρακτήρα.

Φύση και Τέχνη ή Κρόνος και Ζευς (Natur und Kunst oder Saturn und Jupiter),1801 [β] Ο Ζευς απεικονίζεται ως Θεός της Ημέρας και του Φωτός. Ο Hoelderlin ετυμολογεί το όνομα Ζευς από το «ευ-δία»=καλός καιρός. Η αλληγορία της σχέσης Saturn και Jupiter, δηλαδή Φύσης και Τέχνης, ανάγεται στους Νεοπλατωνικούς. Ο Πλωτίνος ερμηνεύει τον Κρόνο (Saturn) ως σύμβολο της πληρότητας του νοός: πλήρης (λατ. =satur) νους, (Εννεάδες V 17). Αναλόγως και ο Πλάτων ετυμολογεί το όνομα Κρόνος στον Κρατύλο (396b). Οι σημερινές μορφές πρέπει να απολέσουν το περίγραμμά τους και να υποχωρήσουν στην αχρονικότητα του χρόνου, στην κατάσταση της καθαρής δυνητικότητας. Με την ωδή αυτή ο Hoelderlin θεμελιώνει την αντίθεσή του απέναντι στο αίτημα της «αυτονόμησης της Τέχνης» και εισηγείται την «επιστροφή στην Φύση».

Πάτμος (Patmos),1803 [α] Ο Hoelderlin συνέθεσε τον ύμνο* ως απάντηση στην επιχειρούμενη από τους διαφωτιστές ερμηνεία της Βίβλου. Ο ύμνος συντίθεται παραλλήλως και με πλήθος βιβλικών χωρίων υπό το πρίσμα του λόγου της κλασικής αρχαιότητας. Πρότυπο της σύνθεσης είναι οι πινδαρικές στροφικές τριάδες: 15 στροφές (των 15 στίχων) μοιρασμένες ανά τρεις σε θεματικές ενότητες. Το θέμα του ύμνου είναι η συνομιλία του «σκοτεινού φιλοσόφου» με τον ερημίτη της «σκοτεινής σπηλιάς». Διαφαίνεται η αντίθεση ανάμεσα στην μορφική λάμψη του αρχαίου κόσμου και στην πνευματική εσωτερικότητα της χριστιανικής θρησκείας. *Ύμνος: Λυρικό ποίημα με τιμητικό και επαινετκό χαρακτήρα.

Πάτμος (Patmos),1803 [β] Η ερημική Πάτμος της πνευματικής εσωτερικότητας ατενίζει την απέναντί της προκλητική Κύπρο, την δαψιλή γενέτειρα του αισθησιακού έρωτα και της ομορφιάς: την θεά Αφροδίτη. Η Πάτμος επί ρωμαϊκής περιόδου ήταν τόπος εξορίας των διωκομένων. Ο Hoelderlin συγκαταλέγει (στ. 73- 74) σ’ αυτούς και τον ευαγγελιστή Ιωάννη, εξορισθέντα πιθανώς εκεί από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό (81-96 μ.Χ.) Ο ευαγγελιστής Ιωάννης εμφανίζεται ως ιστορική μετάβαση από τον κανόνα της αρχαίας πλαστικής μορφής στην ύστερη αρχαιότητα και στην χριστιανική πνευματική εσωτερικότητα.

Ανάμνηση (Andenken),1803 Ο ύμνος συνδέεται με την παραμονή του ποιητή στην γαλλική πόλη Bordeaux το 1802. Θεματικά μοιράζεται σε τρία μοτίβα: την θάλασσα, την αγάπη, τον στοχαζόμενο ποιητή. Ο ποιητής είναι μόνος. Είναι ο Υπερίων* (του ομώνυμου επιστολικού μυθιστορήματός του με υπότιτλο: Ο ερημίτης στην Ελλάδα, το οποίο εκδόθηκε σε β΄ έκδοση το 1822 ως επίκαιρο της Ελληνικής Επανάστασης) . Η πλατωνική Διοτίμα συγχέεται με την Diotima του Υπερίονος και αγαπημένην του ποιητή. Οι επιστολές της τον οδηγούν σε πνευματική τελείωση. Η Diotima τού γράφει: «Βλασταίνουν μέσα σου οι ποιητικές ημέρες». Ο Υπερίων ως ποιητής εκφράζει το Ουσιώδες, το οποίο υποδηλώνει την διαιώνιση του Έρωτος ως ηρωικής πράξης περισσότερο μέσω της ποίησης και λιγότερο μέσω της ιστορίας: «Φιλοσοφώτερον και σπουδαιότερον ποίησις ιστορίας εστίν», (Αριστοτέλους Ποιητική, Κεφ. 9). *Υπερίων/Ήλιος: Θεός-Τιτάν του Φωτός και της Σοφίας.

Ο Θεός-Τιτάν Υπερίων/Ήλιος Υπερίων: Θεός-Τιτάν του Φωτός και της Σοφίας

Η Susette Gontard-Προτομή του Ohnmacht, 1795 -Η Diotima του Υπερίονος

Ο Μοναδικός (Der Einzige),1803 Κεντρικό θέμα του ύμνου είναι ο εκπολιτιστικός ρόλος του Διονύσου στην δρομολόγηση του αρνητικού χρόνου και της άναρχης ανομίας. Η ιστορική διαλεκτική των Ελλήνων από το άμετρο στο μέτρο επιβάλλει την οργή (Zorn) του Θεού και την αντίρροπη πορεία προς την πηγή (Quell).Το επαναστατικό πείραμα του 1789, ως ιστορική παρένθεση, είναι ένα επεισόδιο της ιστορίας στην κλίμακα του χρόνου. Μεσολαβητής στον καιρό της επαναστατικής ουτοπίας του ημίθεου-ποιητή είναι ο Χριστός, επειδή ο Διόνυσος οδήγησε τον άνθρωπο από το ένα άκρο του φυγόκεντρου χάους στο άλλο του αμετακίνητου τέλματος. Η ιστορία διαποτίζεται από το πνεύμα και όχι από την μορφή. Ο έσχατος λόγος του ύμνου: Η αναίρεση της ιστορίας του χρόνου! Το «Τετέλεσται» επί του Σταυρού σήμανε την έναρξη της νέας ιστορίας.

Μνημοσύνη (Mnemosyne),1803 Ο ύμνος αρθρώνεται σε τρεις στροφές των δεκαεπτά στίχων. Η Μνημοσύνη είναι η κόρη του Ουρανού και της Γαίας. Με πατέρα τον Δία είναι μητέρα των εννέα Μουσών (Ησιόδου Θεογονία, στ.53 κ.εξ.). Ο ποιητής της αποδίδει δυο ιδιότητες: Η πιστή προστάτις του απέναντι στην ολέθρια μοίρα και το πεπρωμένο των ηρώων του και του ίδιου του ποιητή. Ο Hoederlin δραματοποιεί την στωικής κοσμολογίας αντίληψη περί «εκπυρώσεως» του κόσμου. Συνδέει την κλασική σκέψη με κείμενα της Βίβλου, (π.χ. Κατά Λουκάν κα΄ 25, Πέτρου Β΄ γ΄ 10).

Ελλάδα (Griechenland),1916 Ο ποιητής πλην του τίτλου, δεν κάνει καμία ενδοκειμενική αναφορά στην Ελλάδα. Αντί της Ελλάδας μνημονεύονται οι αναμνήσεις του παρελθόντος της, τα ερείπιά της και οι τραγικά αφανισμένοι ήρωές της. Οι άνθρωποι ζητούν από τον Θεό προστασία και ασφαλή ενδιαιτήματα. Οι Δελφοί, το θρησκευτικό κέντρο, συμβολίζουν την ακινησία (του Θεού) απέναντι στις κεντρομόλες κινήσεις των ανθρώπων.

Το σπίτι του Hoederlin στην πόλη Laufen am Necar

Ο Hoelderlin και οι Έλληνες [α] Οι Έλληνες περατώνουν μέσω της Τέχνης τα πράγματα, τα οποία η Φύση αδυνατεί να επιτελέσει. Η Ελληνική Τέχνη είναι μίμησις πραγμάτων. «Η ύψιστη νόηση είναι αναστοχαστική δύναμη των Ελλήνων *». Η θέα των αρχαιοτήτων φαινοποιεί την έννοια της υψηλής Τέχνης. «Στην εποχή των Ελλήνων οι ύμνοι προς την Πατρίδα είναι φυσικοί και αυθεντικο * ». «Γι’ αυτό και οι Έλληνες μας είναι απαραίτητοι**». *Αναφορά στην ,χ.χ., β΄ επιστολή του Hoelderlin προς τον Casimir Ulrich von Boehlendorf. ** Αναφορά στην, από 4-12-1801, α΄ επιστολή του Hoelderlin προς τον Casimir Ulrich von Boehlendorf.

Ο Hoelderlin και οι Έλληνες [β] Οι Έλληνες ουδέποτε ιδιοποιήθηκαν τον πολιτισμό τους. Το ίδιον των Ελλήνων είναι αμίμητο, επειδή ουδέποτε έλαβε χώραν. «Δεν μπορούμε να έχουμε τίποτε το ταυτόσημο με τους Έλληνες*». «Δεν υπάρχει θέση στην ιστορία μας για μίμηση της Αρχαιότητας*». Για τον Hoelderlin η Ελλάδα είναι αυτό το αμίμητο, όχι λόγω του υπερβολικού μεγαλείου της, αλλά λόγω στέρησης του ιδίου, κατά τον Philippe Lacoue-Labarthe, Γάλλο μεταφραστή του έργου του Hoelderlin. *Αναφορές στην, από 4-12-1801,α΄ επιστολή του Hoelderlin προς τον Casimir Ulrich von Boehlendorf.

Το πνευματικό σκότος (1802-1843) Η παραμονή του Hoelderlin, ως οικοδιδασκάλου, στην γαλλική πόλη Bordeaux το 1801-1802 θεωρείται ως η εποχή της «πνευματικής μετάπτωσής» του. Έγραψε τον Δεκέμβριο του 1801 προς τον φίλο του C. U. Boehlendorf: «Μου στοίχισε πικρά δάκρυα να αφήσω για πάντα, ίσως, την πατρίδα μου. Υπάρχει, άλλωστε, κάτι πιο αγαπητό από την πατρίδα; Μα δεν με χρειάζεσθε, νομίζω πλέον …». Τον Ιούνιο του 1802 επέστρεψε στην Stuttgard για να εργασθεί και ο φίλος του Sinklair του ανακοίνωσε την συγκλονιστική είδηση του πρόωρου θανάτου της Διοτίμας του, της Susette Gontard. Έκτοτε, η «πνευματική μετάπτωση» του ποιητή επιδεινώθηκε ανεπανόρθωτα και τον οδήγησε στον θάνατο την 7 Ιουνίου 1843. Ιδού ένα ενδεικτικό τετράστιχό του για το πώς o ίδιος ενατένιζε τις αντιξοότητες της ζωής: «Ό,τι ευχάριστο είχε αυτός ο κόσμος, το έχω γευθεί…/Δεν είμαι τίποτε. Ευχάριστη για εμέ δεν είναι η ζωή».

Μνημείο προς τιμήν του Hoelderlin στην γενέτειρά του, στην πόλη Laufen am Neckar