Ο ελληνικός κόσμος κατά τις παραμονές του απελευθερωτικού αγώνα

Οθωμανικό Διοικητικό Πλαίσιο Οθωμανική Αυτοκρατορία Εγιαλέτι Σαντζάκι – Πασαλίκι Καζάς – Επαρχία Κοινότητα Σουλτάνος – Μεγάλος Βεζίρης Μπεηλέρμπεης Σαντζάκμπεης – Πασάς Βοεβόδας Δημογέροντες 2

Κοινωνική δομή και κοινωνικές τάξεις Εκκλησιαστικοί αρχηγοί Φαναριώτες Προεστοί Οπλαρχηγοί Έμποροι κεφαλαιούχοι 3

Φαναριώτες Οσποδάροι Βλαχίας Μολδαβίας Δραγουμάνοι Πύλης Στόλου

Οπλαρχηγοί Αρματωλοί Κλέφτες Κάποι

Λαός Αγρότες Βοσκοί Ναυτικοί Αγωγιάτες Μικρέμποροι Κατώτερος Κλήρος Μοναχοί

Προσανατολισμός προς την Ευρώπη Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και η αγάπη για την πνευματική πρόοδο ως προϋπόθεση ελευθερίας. Ο Ρήγας και το όραμα της απελευθέρωσης: η συζήτηση για την «Ελληνική Δημοκρατία». Ήταν η «Ελληνική Δημοκρατία» του Ρήγα ένα ελληνικό κράτος ή μία βαλκανική ομοσπονδία; Αδαμάντιος Κοραής: η διάθεση να δημιουργηθεί σύγκλιση με την Ευρώπη. Διαφοροποίηση του «ασιατικού δεσποτισμού» από το «ευρωπαϊκό πνεύμα». 7

Συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή 10/21 Ιουλίου 1774 Η Pωσία εξασφάλιζε (α) το δικαίωμα προστασίας της Ορθοδοξίας στο χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, (β) την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στις οθωμανικές θάλασσες όσων πλοίων έφεραν τη ρωσική σημαία και (γ) το δικαίωμα να διορίζει προξένους και υποπροξένους σε διάφορα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Λίγα χρόνια μετά την υπογραφή της συνθήκης, ο Eύξεινος Πόντος γέμισε από πλοία ρωσικής σημαίας, αλλά ελληνικής ιδιοκτησίας. Έτσι, οι Έλληνες, χρησιμοποιώντας ρωσικά ναυτιλιακά έγγραφα, μπορούσαν να καταπλέουν σε όλα τα λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Mεσογείου διεξάγοντας εμπόριο. Mεγάλη ανάπτυξη γνώρισαν οι ελληνικοί εμπορικοί στόλοι και κυρίως εκείνοι της ΄Yδρας, των Σπετσών και των Ψαρών. Την πλειοψηφία των προξενικών θέσεων καταλάμβαναν ΄Eλληνες, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις επενέβαιναν για να προστατέψουν τους ομοεθνείς τους από κρατικές αυθαιρεσίες.

Εξευρωπαϊσμός και πολιτιστικό ρήγμα ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΕΝΟΙ Ελληνικές εμπορικές κοινότητες της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης Φαναριώτες Απόφοιτοι Δυτικών Πανεπιστημίων και επαγγελματίες (γιατροί, δικηγόροι, γραμματείς, συγγραφείς, κ.α.) AΥΤΟΧΘΟΝΕΣ Πρόκριτοι Οπλαρχηγοί Έμποροι

Στόχοι εξευρωπαϊσμένων Ελλήνων Συνταγματικό κράτος: το Σύνταγμα θα εγγυώνταν τις ατομικές ελευθερίες και το κοινό καλό, ενώ Εθνοσυνέλευση, αιρετή από το λαό, θα εξέφραζε τη βούληση του Έθνους. Κοσμικό κράτος: η Εκκλησία θα εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες του Έθνους και θα αποτελούσε έναν από τους κρατικούς θεσμούς. Κράτος δικαίου: η δικαιοσύνη θα λειτουργούσε σύμφωνα με δυτικούς νομικούς κώδικες. Κράτος με τακτικό στρατό.

Αυτόχθονες Αρκετοί από τους προεστούς, οπλαρχηγούς και ανώτερους κληρικούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας είχαν αποκτήσει κάποια επαφή με τη Δύση. Ωστόσο, οι μηχανισμοί του οθωμανικού κράτους θεωρούνταν ικανοποιητικοί αν ελέγχονταν από Έλληνες ή τουλάχιστον από μια ομάδα Ελλήνων. Πίστη στην παράδοση: ο συντηρητισμός αυτού του τμήματος ήταν συντηρητισμός με την κυριολεκτική του έννοια, δηλαδή επιθυμία να συντηρηθεί ένας τρόπος ζωής, που φαινόταν να απειλείται από την επικράτηση νέων ιδεών.

Το σύστημα των πελατειακών σχέσεων Για να κατανοήσει κανείς τη φύση του συστήματος των πελατειακών σχέσεων [...] πρέπει να κατανοήσει σε ποιά κατάσταση είχαν αφήσει την κοινωνία στην Ελλάδα οι αιώνες, οι χιλιετίες ίσως. Αφού δεν υπήρχε κεντρική εξουσία ικανή να ελέγχει και να υπερασπίζεται τους ανθρώπους, καθένας ήταν αναγκασμένος να αναζητεί αλλού στήριγμα και προστασία. Το φυσικότερο και το ασφαλέστερο στήριγμα βρισκόταν στην οικογένεια, της οποίας τα μέλη, αλλά και οι συγγενείς ως τον δεύτερο βαθμό, πουθενά δεν ήταν τόσο στενά συνδεδεμένα και τόσο έτοιμα να αλληλοβοηθούν όσο στην Ελλάδα. Ύστερα, ο απομονωμένος άνθρωπος έπρεπε να εξασφαλίσει μια θέση ανάμεσα στους άλλους. Ανάλογα με το πόσο αδύνατος ή δυνατός αισθανόταν, γινόταν οπαδός κάποιου ισχυρού, ή συγκέντρωνε ο ίδιος οπαδούς γύρω του. Με τον τρόπο αυτό, κάθε επιφανής έχει γύρω του έναν λίγο πολύ σημαντικό αριθμό από υποτακτικούς, που τον συναναστρέφονται, τον ακούνε, ζητούν τη συμβουλή του, εκτελούν τις επιθυμίες του και υπερασπίζουν τα συμφέροντά του, προσέχοντας πάντα να είναι αντάξιοι της ευνοίας του και να κερδίζουν την εμπιστοσύνη του. Αυτή είναι η φύση και η προέλευση των αναρίθμητων φατριών από τις οποίες είναι γεμάτη η Ελλάδα. Οι αρχηγοί τους, όταν δεν αισθάνονται αρκετά δυνατοί ώστε να είναι, οι ίδιοι και οι οπαδοί τους, αυτοδύναμοι, μπαίνουν στην υπηρεσία ενός ισχυρότερου αρχηγού, αυξάνοντας με την προσχώρησή τους τη δύναμη και την επιρροή του. Αυτοί λοιπόν συνδυάζουν το ρόλο του προστάτη απέναντι στους πελάτες τους με το ρόλο του πελάτη απέναντι στον προστάτη που βρίσκεται σε υψηλότερη βαθμίδα. Με τη συνένωση ακριβώς αυτών των ομάδων σχηματίζονται τα κόμματα. (Fredrich Thiersch, De l’ état actuel de la Grèce, Λιψία, 1833, σσ. 181-182)

Φιλική Εταιρεία 1814: ίδρυση Φιλικής Εταιρείας στη Οδυσσό (Ν. Σκουφάς, Αθ. Τσακάλωφ, Εμ. Ξάνθος). Σκοπός της Εταιρείας → «ελευθέρωσιν της πατρίδος». 1814-1817: περίοδος βραδείας εξάπλωσης (42 μέλη). 1817: μεταφορά της έδρας στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί αποκρυσταλλώνεται η σύνταξη του κανονισμού των φιλικών με την πολύπλοκη τελετουργία κατήχησης των μελών, την ερμηνεία των «γνωστικών μέσων» (συμβολισμοί) και τους βαθμούς ιεράρχησης. «Ανώτατη ή Αόρατος Αρχή». 1818-1820: περίοδος εξάπλωσης. «Απόστολοι» και «Εφορείες». Μυούνται αρχιερείς, πρόκριτοι, Επτανήσιοι και Φαναριώτες. 1815-1819: διεύρυνση «Αρχής» → Γ. Λεβέντης, Άνθιμος Γαζής, Π. Σέκερης, Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος (Παπαφλέσσας), Αλ. Μαυροκορδάτος, Μητροπολίτης Ουγγαροβλαχίας Ιγνάτιος, κ.α. 1820: το ηγετικό σώμα της «Αρχής» αναθέτει την αρχηγία των Φιλικών σε ένα πρόσωπο: τον Ι. Καποδίστρια, ο οποίος, όμως, αρνείται. Τον Ιούνιο, η ηγεσία προσφέρεται στον Αλ. Υψηλάντη, που μαζί με τους Παπαφλέσσα και Λεβέντη συντάσσoυν το «Σχέδιον Γενικόν».