ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑ ΤΡΥΦΩΝ ΜΑΥΡΟΠΑΛΙΑΣ ΠΤΔΕ

  Η Φωνολογική ενημερότητα ενός παιδιού, αποτελεί τον πιο αξιόπιστο προβλεπτικό δείκτη, για την μετέπειτα εμφάνιση Αναγνωστικών δυσκολιών. ( Vellutino 1996 – Wagner & Jorgesen 1998 ).

  H διδασκαλία της Φωνολογικής ενημερότητας, συντελεί σημαντικά στην αντιμετώπιση Μαθησιακών Δυσκολιών ( Lewkowicz 1999 – Fayne & Bryant 1999 ).   Η καλλιέργεια της Φωνολογικής ενημερότητας, βοηθεί τα μέγιστα το μαθητή στην Πρώτη Ανάγνωση ( Griffith & Gough 1996 ).

Η φωνολογική ενημερότητα, είναι μια ικανότητα που πρέπει να έχει ο μαθητής, για να μπορεί να διαβάσει και να γράψει. Εμφανίζεται από μόνη της στην ηλικία των 4 ετών και αναπτύσσεται από την έκθεση του παιδιού στο «λόγο», στη μητρική του γλώσσα.

Μερικοί εκπαιδευτικοί, θεωρούν ότι αυτά τα παιδιά έχουν δυσλεξία, κατά κάποιο τρόπο τα απομονώνουν και δεν ασχολούνται με αυτά όσο πρέπει. Βεβαίως αυτή η διαδικασία σε καμιά περίπτωση δεν είναι η πρέπουσα. Αν όμως αυτά τα παιδιά, είχαν αναπτύξει κατά τη διάρκεια του νηπιαγωγείου την ικανότητα της φωνολογικής ενημερότητας, σίγουρα τα πράγματα θα ήταν πολύ καλύτερα για τα ίδια και το περιβάλλον τους.

Έλλειμμα στο φωνολογικό πυρήνα Stanovich (1988) «ένα κλειδί για την ευχέρεια στην ανάγνωση είναι η ανάπτυξη ενός αυτόνομου λειτουργικού module στο επίπεδο της αναγνώρισης λέξης (word recognition)… η αποτυχία ανάπτυξης ενός τέτοιου module ίσως προέρχεται από μειονεξίες στη φωνολογική επεξεργασία (impairments in phonological processing)».

Αδύνατοι Μαθητές 15-20% Ειδικές ΜΔ 5-6% Δυσλεξία 2-3%

Γλώσσα και ανάγνωση Η ανάγνωση βασίζεται στη γλώσσα, αλλά δεν είναι μια φυσική προέκταση της γλώσσας. Χρησιμοποιεί ως σκαλωσιά τον προφορικό λόγο. Οι άνθρωποι διαθέτουν γλώσσα για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, που τυπικά αναδύεται ως μια φυσική βιολογική διαδικασία – οι άνθρωποι ανακάλυψαν την ανάγνωση reading πριν 4.000 χρόνια, που βεβαίως δεν είναι μια φυσική βιολογική διαδικασία. Η ανάγνωση βασίζεται στη γλώσσα, αλλά πρέπει να διδαχτεί.

Τα τελευταία χρόνια, τα περισσότερα παιδιά από μικρή ηλικία και πριν πάνε στο σχολείο, εκτίθενται σε πολλές εμπειρίες γραμματισμού, που προέρχονται από την επαφή τους με βιβλία, με παραμύθια, από τα τραγούδια, από την τηλεόραση κ.ά. Για αυτό το λόγο μπορούν να αναγνωρίσουν και να διαβάσουν ετικέτες προϊόντων, μάρκες αυτοκινήτων κ.λ.π. Αυτές οι εμπειρίες είναι πολύ θετικές, για τη μετέπειτα σχολική πορεία του παιδιού.

Από έρευνες που έχουν γίνει ( Juel, Griffith & Gough, 1986 ), διαπιστώθηκε ότι για να μπορεί το παιδί να γράψει και να διαβάσει, θα πρέπει να έχει καταλάβει ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα, τα οποία συμβολίζονται από τα αντίστοιχα γράμματα. Κατά συνέπεια το παιδί, για να μεταβεί ομαλά από τον προφορικό στο γραπτό λόγο, πρέπει να ‘χει αναπτυγμένη τη φωνολογική ενημερότητα που σύμφωνα και με άλλες έρευνες ( Torgesen, & Rashate, 1994 ), είναι άκρως ωφέλιμη, για να δεχτεί ο μαθητής τα διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης.

Παρατηρώντας τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, διαπιστώνουμε ότι όταν είναι μικρό, οι μονάδες του λόγου που επιδρούν περισσότερο, βρίσκονται στην τελική θέση της λέξης. Αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε, αν προσέξουμε ένα παιδάκι 2 ½ - 3 χρονών ν’ απαγγέλλει ένα ποίημα. Συνήθως ξεχνάει ή προφέρει σιγά τις πρώτες συλλαβές των λέξεων, ενώ τις τελευταίες συλλαβές τις φωνάζει δυνατά. Αργότερα επιδρά στο παιδί και η μεσαία μονάδα του λόγου και τέλος η αρχική.

Επίσης στα πρώτα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης, τα παιδιά χρησιμοποιούν περισσότερο λέξεις, που η εναλλαγή φωνηέντων και συμφώνων, γίνεται με συγκεκριμένο τρόπο. Σύμφωνα με την «ιεραρχία» δεξιοτήτων της φωνολογικής ενημερότητας, τα παιδιά στην αρχή προτιμούν να χειρίζονται λέξεις που η δομή τους είναι σύμφωνο – φωνήεν – σύμφωνο –φωνήεν (Σ-Φ-Σ-Φ π.χ. μήλο) και αργότερα λέξεις με συμπλέγματα.

Τι είναι η Φωνολογική Επίγνωση; ΦΕ είναι μια μεταγλωσσική ικανότητα - δεξιότητα που επιτρέπει στο άτομο να σκέφτεται πάνω στα χαρακτηριστικά της προφορικής γλώσσας. Η ικανότητα για ανάλυση του προφορικού λόγου σε μικρότερες ενότητες και για νοητικό χειρισμό των μονάδων αυτών. Η ΦΕ αφορά στην «ευαισθησία» και την ενημερότητα για τη φωνολογική δομή των λέξεων. Στην «ευαισθησία» και τη συνειδητοποίηση ότι ο προφορικός λόγος και πιο συγκεκριμένα οι λέξεις δεν έχουν μια αδιαφοροποίητη ροή, αλλά αποτελούνται από διακριτά φωνολογικά στοιχεία-μέρη*. *Φωνολογικά μέρη= συλλαβές, ρίμα, φωνήματα - Η ΦΕ είναι ένας τύπος μεταγλωσσικής γνώσης που δεν είναι απαραίτητα εμπλεκόμενος στη φυσική αντίληψη του λόγου (που δίνει έμφαση στο νόημα). 13

Γλώσσα και μεταγλώσσα Η γλώσσα μοιάζει με το τζάμι (Luria). To παιδί βλέπει τον κόσμο μέσα από το τζάμι, αλλά δεν βλέπει το ίδιο το τζάμι. Χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας και σκέψης, αλλά δεν τη “βλέπει”. Κάποια στιγμή, το παιδί δύναται να “δει” τη γλώσσα ως αντικείμενο επεξεργασίας, ως πεδίο σκέψης και προβληματισμού (βλ. γλωσσικά παιχνίδια). 14

Γλώσσα και μεταγλώσσα Γλώσσα Επικοινωνία Γλώσσα Σκέψη Μεταγλωσσική Επίγνωση: Η ικανότητα αντιμετώπισης της γλώσσας ως αντικείμενο σκέψης και προβληματισμού. 15

Η συνεχής ροή του προφορικού λόγου Γιατί η φωνολογική επίγνωση είναι δύσκολη; Το πρόβλημα της κατάτμησης: τα όρια των λέξεων, των συλλαβών και των φωνημάτων δεν είναι σαφή προσδιορισμένα στην ακουστική αλυσίδα. Το πρόβλημα της μη ποικιλίας: τεμάχια που οι ακροατές αναγνωρίζουν ότι είναι «ίδια» ίσως είναι πολύ διαφορετικά ακουστικά Απεικόνιση του προφορικού λόγου: Spectograph 16

Φωνολογική Επίγνωση & ΜΔ  Ο κρίσιμος ρόλος της ΦΕ στην εκμάθηση της ανάγνωσης και του γραπτού λόγου το πιο σημαντικό εύρημα που έχει αναδείξει η ψυχο-εκπαιδευτική έρευνα τα τελευταία 30 χρόνια.  Το πιο συχνό εμπόδιο στην εκμάθηση της ανάγνωσης είναι η αδυναμία των παιδιών να επεξεργαστούν τη γλώσσα φωνολογικά.  Η ΦΕ αναδεικνύει πάλι το σημαντικότατο ρόλο της σύνδεσης προφορικού και γραπτού λόγου.

Φωνημική Επίγνωση Φώνημα (Phoneme): Το μικρότερο τμήμα του προφορικού λόγου που κάνει τη διαφορά στο νόημα των λέξεων. Φωνημική Επίγνωση (Phonemic Awareness): Η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε, ταυτοποιούμε και χειριζόμαστε τους ατομικούς φθόγγους – φωνήματα των ομιλούμενων λέξεων. 18

ΟΡΟΙ - ΚΛΕΙΔΙΑ Όρος Ορισμός Παράδειγμα Ακουστική διάκριση Η ικανότητα να ακούς ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των λέξεων π.χ. τιφάλι – τιφάρι Είναι ίδιες ή διαφορετικές; Φωνητική Η επιστήμη που ασχολείται με την ακουστική και αρθρωτική των φθόγγων της γλώσσας π.χ. το [κ] στο καλός ξεχωρίζει από το [κ] στο κερί (υπερωικός  ουρανικός) Φωνολογία Η επιστήμη που ασχολείται με τα φωνήματα της γλώσσας, τις βασικές σειρές των φθόγγων. Φώνημα Η μικρότερη μονάδα του λόγου που προσδίδει διαφοροποιητική αξία στη σημασία της λέξης καλός - κεράσι /κ/ κερί - γερή /κ/  /γ/ κ…ε….ρ..ι Φωνημική μέθοδος (phonics) Τρόπος διδασκαλίας πρώτης ανάγνωσης και γραφής που δίνει έμφαση στις αντιστοιχήσεις γραμμάτων – φωνημάτων. Υπάρχουν δύο ο, το ο το όμικρον και το ω το ωμέγα 19

Ελληνικό Αλφάβητο 26 γράμματα IPA 5 φωνήματα Είναι τα γράμματα ίδια με τα φωνήματα ή τους φθόγγους; ΌΧΙ! Ελληνικό Αλφάβητο 26 γράμματα IPA 5 φωνήματα 20

Αξιολόγηση της ΦΕ Η ΦΕ αξιολογείται συνήθως με έργα όπως: η αναγνώριση ομοιοκαταληξίας, η φωνολογική σύνθεση, η φωνολογική ανάλυση η φωνολογική αφαίρεση, η φωνολογική πρόσθεση, το μέτρημα φωνολογικών μερών. 21

Πέντε επίπεδα Φωνολογικής επίγνωσης Φωνημική επίγνωση Φωνολογική επίγνωση Ανάλυση και σύνθεση φωνημάτων Σύνθεση και ανάλυση αρκτικών συμφώνων -ρίμας (Onset-Rime) Σύνθεση και ανάλυση συλλαβών There are 5 levels of phonological awareness. It is important for teachers to understand the developmental hierarchy of pa so that instruction is sequenced logically. The stair steps represent the hierarchy of pa skills beginning with easier pa skills and progressing towards the the top of the stairs which is phonemic awareness—the most sophisticated level of phonological awareness. Word Level: Rhyming & Alliteration; Sentence Segmenting Syllable Level: Blending and Segmenting Syllables Onset-Rime: Beginning of word (until the fist vowel) is the onset. Rest of the word is the rime. Segmenting them and then blending them together. Phoneme Level—the most sophisticated level of phonological awareness--we want all students to successfully achieve this level. Segmenting and blending words by individual sounds Αναγνώριση ομοιοκαταληξίας Ανάλυση προτάσεων 22 22

Ανάπτυξη της Φωνολογικής ενημερότητας. Η ανάπτυξη της ικανότητας της φωνολογικής ενημερότητας στη διάρκεια της προσχολικής αγωγής, είναι πλέον απαραίτητη. Βοηθάει όχι μόνο εκείνα τα παιδιά που έχουμε ενδείξεις ότι θα εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες στο δημοτικό, αλλά όλους τους μαθητές, για το λόγο ότι θα κατακτήσουν τις ικανότητες της ανάγνωσης και της γραφής, ευκολότερα και γρηγορότερα.

Σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη αυτής της ικανότητας, είναι η συνεργασία με τους γονείς. Η εξάσκηση του παιδιού σε δραστηριότητες ανάπτυξης της φωνολογικής ενημερότητας με την καθοδήγηση και τη βοήθεια του γονέα, έχει πολύ θετικά αποτελέσματα. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να επιδιώκουν να ενημερώνουν τους γονείς για το πρόγραμμα που υλοποιείται στο σχολείο και να τους προτείνουν κάποιες δραστηριότητες που μπορούν πολύ εύκολα να κάνουν με τα παιδιά τους στο σπίτι.

Ένα πρόγραμμα ανάπτυξης της φωνολογικής ενημερότητας, κινείται σε 3 βασικούς άξονες: Την αναγνώριση, ανάλυση και σύνθεση φωνημάτων και συλλαβών. Προτείνεται οι λέξεις που χρησιμοποιούνται, να έχουν σχέση με τα θέματα της ημέρας, όπως αναφέρονται στο ωρολόγιο πρόγραμμα. Για παράδειγμα, να προέρχονται από μια ιστορία ή ένα παραμύθι που διδάχθηκε. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι βοηθάει πολύ τα παιδιά, όταν τοποθετούμε το δάκτυλό μας κάτω από τη λέξη που διαβάζουμε, γιατί αποτυπώνουν καλύτερα στο μυαλό τους, τα συστατικά στοιχεία της λέξης.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑΣ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ   Π.χ « Κική, έλα να τραγουδήσουμε» ----- -- - ----------------------

ΜΙΣΟΤΕΛΕΙΩΜΕΝΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Π.χ «Το πρωί πήγα στο ----------------   Π.χ «Το πρωί πήγα στο ----------------

ΧΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ   Π.χ Τράβηξε τόσες γραμμές όσα είναι και τα κομματάκια της λέξης «πετάμε» πε – τά – με -- -- -- ---

ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΛΛΑΒΩΝ   Χρησιμοποιούμε αυτοσχέδια ποιηματάκια Π.χ. Αρχίζει από νε τελειώνει σε ρο, είναι δροσερό και είναι το… νερό.

Εντοπισμός συλλαβής (ακουστικά) Π.χ «λάδι, ψωμί, ζάχαρη, κότα» Σε ποια κάρτα βρίσκεται η συλλαβή –ζα;

Εντοπισμός της αταίριαστης κάρτας. Παρουσιάζουμε στα παιδιά 3 κάρτες με εικόνες, π.χ. «μήλο, παγωτό, ξύλο». Αυτά διαλέγουν την κάρτα, που η τελική συλλαβή της εικόνας που παριστά, διαφέρει από τις άλλες δύο. Στο παράδειγμα, η αταίριαστη κάρτα είναι αυτή που έχει την εικόνα «παγωτό». 2ο επίπεδο δυσκολίας. Η αταίριαστη κάρτα, είναι αυτή που η εικόνα της έχει διαφορετικό τελευταίο φώνημα από τις άλλες δύο. Π.χ. Από τις κάρτες «φίδι, βάζο, χαλί», η αταίριαστη κάρτα είναι αυτή με το «βάζο».

3ο επίπεδο δυσκολίας. Εδώ χρησιμοποιούμε κάρτες με εικόνες όπου έχουν παρόμοιες καταλήξεις, αλλά με σύμφωνα που συχνά συγχέονται ( θ-δ, β-δ, π-τ, γ-χ κ.ά. ). Για παράδειγμα από τις κάρτες «βρά-χος, τοί-χος, πά-γος», η αταίριαστη είναι αυτή με το αντικείμενο «πάγος».

Εντοπισμός ομοιότητας στην τελευταία συλλαβή. Διαβάζουμε 4 σειρές οι οποίες περιέχουν 2 λέξεις που ομοιοκαταληκτούν και ζητάμε από τους μαθητές να τις εντοπίσουν.

Έξω βρέχει δυνατά ο μικρούλης μας… (κοιμάται, παίζει, κοιτά )

«ΤΟ ΜΠΑΛΑΚΙ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ»

ΜΕΤΡΑΜΕ ΤΙΣ ΦΩΝΕΣ   Ξεκινάμε με λέξεις με 2 γράμματα κατόπιν με 3 κ.λ.π. Το κάθε γράμμα το συμβολίζουμε με γραμμή, κουτί κ.λ.π. Κατόπιν ρωτάμε π.χ. «ποια φωνή μένει στο δεύτερο κουτί;» ό λ α

TO ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΗΣ ΦΩΝΟΥΛΑΣ Ζητάμε τον προσδιορισμό της θέσης μιας φωνούλας. Π.χ   χ έ ρ ι «Μπορείς να μου δείξεις το σπιτάκι της φωνούλας ρρρ….ρρρρ»  

ΑΝΑΚΑΤΕΜΕΝΕΣ ΣΥΛΛΑΒΕΣ

ζάρι ρίζα

-λήκι σκού -πα σκού

ΔΔίνουμε συγκεκριμένες οδηγίες για κάθε δραστηριότητα. ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΔίνουμε συγκεκριμένες οδηγίες για κάθε δραστηριότητα. ü   Ο βαθμός δυσκολίας, αυξάνεται κλιμακωτά. ü   Ενθαρρύνουμε και επιβραβεύουμε το παιδί. ü   Προφέρουμε τα φωνήματα όπως ακούγονται.   Τροποποιούμε τις ασκήσεις ανάλογα με τις συνθήκες, τη διάθεση και τις δυνατότητες του παιδιού. ü   Δημιουργούμε το κατάλληλο περιβάλλον στο χώρο δραστηριοτήτων.  

ΣΕΙΡΑ ΠΡΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ Ι, Ο, +, ,Δ