ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ, ΜΟΡΦΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗΣ, ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ 1

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ Τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα συνιστούν δικτυακές μορφές συλλογικής δράσης που διαμέσου της σύγκρουσης τείνουν στη μεταβολή μιας κυρίαρχης πραγματικότητας στο πεδίο των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας, μέσα από μια συλλογική ταυτότητα συμβολικού και πολιτισμικού τύπου η οποία προσφέρει στους συμμετέχοντες πόρους κινητοποίησης που δεν έχουν από αλλού.

1. Δικτυακότητα Η δικτυακότητα ενός κινήματος παραπέμπει: (α) στη μορφή της συνεργασίας μεταξύ ποικιλοτρόπως οργανωμένων ομάδων και στη μορφή της ατομικής συμμετοχής, δηλαδή που πραγματοποιείται χωρίς τη μεσολάβηση οργανωμένων συλλογικοτήτων.

2. Η εμβέλεια της δράσης Η δράση περιορίζεται στα όρια της ‘μεταβολής μιας κυρίαρχης συγκεκριμένης πραγματικότητας’. Δηλαδή, τα σύγχρονα κινήματα διεκδικούν συνήθως συγκεκριμένες κοινωνικές αλλαγές και όχι την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας.

3. Το πεδίο των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας Το πεδίο των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας (εντός του οποίου τα κινήματα επιζητούν τη μεταβολή) περιλαμβάνει: α) την παραγωγή και τον επιμερισμό των υλικών πόρων (αγαθά, εισόδημα, τεχνολογία, status) και (β) την παραγωγή και ιδιοποίηση των άυλων πόρων (δικαιώματα, αξίες, νοήματα, σύμβολα, κώδικες επικοινωνίας, αναπαραστάσεις, αισθητικές).

4. Η σύγκρουση Οι συγκρούσεις που επιφέρουν τα κινήματα είναι θεμελιώδεις παράγοντες κοινωνικών μεταβολών και χωρίς τη σύγκρουση τέτοιες μορφές συλλογικής δράσης δεν έχουν λόγο ύπαρξης.

5. Η συλλογική ταυτότητα Η συλλογική ταυτότητα είναι η βασική πηγή κινήτρων δράσης, διότι μειώνει το κόστος της δράσης (‘μαζί μπορούμε καλύτερα’). Η αλληλεγγύη αναβαθμίζει και πολλαπλασιάζει όλους τους υπόλοιπους πόρους, υλικούς και άυλους (‘μαζί αξίζει περισσότερο’). Ακόμη και μια δράση που τείνει προς υλικές διεκδικήσεις χρειάζεται την ταυτότητα για να θεμελιωθεί ως κίνημα.

6. Η εναλλακτικότητα των κινημάτων Τα κινήματα αποτελούν εναλλακτικές μορφές συλλογικής δράσης, που δεν μπορούν να συγκριθούν με τα οργανωμένα συμφέροντα, τα λόμπι, τις συντεχνίες και τα πολιτικά κόμματα. Διαφέρουν ως προς τα περιεχόμενα των διεκδικήσεων, τα ρεπερτόρια κινητοποίησης, αλλά κυρίως ως προς τη συλλογική ταυτότητα που οικοδομούν. Σε αυτά προστρέχουν οι άνθρωποι που δεν αναγνωρίζονται στους υπόλοιπους συλλογικούς δρώντες.

Γενικά οργανωτικά χαρακτηριστικά των κινημάτων Ήδη από τη δεκαετία του 1970 οι μελέτες των Gerlach και Hine (1970, 1973, Gerlach 1971) αποδεικνύουν ότι ο βασικός τύπος οργάνωσης των κοινωνικών κινημάτων στις ΗΠΑ βασίζεται στην κατάτμηση, στην πολυκεντρικότητα και στη δικτύωση και όχι στη συγκεντροποίηση και στη γραφειοκρατικοποίηση.

1. Η κατάτμηση Η κατάτμηση συνίσταται σε πολλές διαφορετικές ομάδες που αναπτύσσονται και εξαφανίζονται, διχάζονται και συγχωνεύονται, πολλαπλασιάζονται και συμμαχούν εντός των κινημάτων. Η κατάτμηση οφείλεται σε παράγοντες όπως η επιρροή που ασκούν πρόσωπα ή μικρές ομάδες εντός του κινήματος, οι προϋπάρχουσες διαιρέσεις που προέρχονται από κοινωνικοοικονομικές διαφορές και προσωπικές συγκρούσεις, ο εσωτερικός ανταγωνισμός για τις ψυχολογικές, πολιτικές και κοινωνικές ανταμοιβές της συμμετοχής (οπαδοί, προσοχή των μίντια, επιρροή κοκ.) και, τέλος, οι ιδεολογικές διαφορές που αναδεικνύονται σε κρίσιμο παράγοντα εσωτερικών διαιρέσεων

2. Η πολυκεντρικότητα Η πολυκεντρικότητα σημαίνει ότι στα κινήματα υπάρχουν πολλαπλά και ανταγωνιζόμενα κέντρα ηγεσίας ή επιρροής. Αυτό το φαινόμενο αντανακλά την ιδιαιτερότητα των κινημάτων να αναδεικνύουν ηγέτες μάλλον χαρισματικού παρά γραφειοκρατικού τύπου. Δηλαδή, όπου αναδεικνύονται ηγετικές μορφές, αυτό συμβαίνει επειδή αυτές εμπνέουν τους άλλους και όχι στο ότι κατέχουν πολιτικές και οργανωτικές δεξιότητες. Έτσι, η ηγεσίες εξαρτώνται από τις συγκυρίες, αμφισβητούνται από διεκδικητές και εκφράζουν την ύπαρξη διαφωνιών εντός του κινήματος.

3. Η δικτυακότητα ‘Δικτυακότητα’ σημαίνει πως τα κινήματα συγκροτούν χαλαρά και ενιαία δίκτυα, διαμέσου φυσικών μετακινήσεων, επικαλυπτόμενων συμμετοχών, συντονισμένων δραστηριοτήτων, κοινού έντυπου υλικού, κοινών ιδανικών και κοινών αντιπάλων. ‘Δικτυακότητα’ σημαίνει πως «οι διαφορετικές ομάδες δεν είναι μεταξύ τους απομονωμένες, αλλά σχηματίζουν ένα ενιαίο δίκτυο διαμέσου μη ιεραρχικών κοινωνικών διασυνδέσεων μεταξύ των συμμετεχόντων και μέσα από τις αντιλήψεις, τις ταυτότητες και τους αντιπάλους που αυτοί οι συμμετέχοντες μοιράζονται»

Οι μη ιεραρχικές διασυνδέσεις αναπτύσσονται μέσα από τις προσωπικές σχέσεις, τις επικοινωνιακές τεχνολογίες (τηλέφωνο, ραδιόφωνο, τηλεόραση, περιοδικά κτλ.), τα ταξίδια και τις επισκέψεις, τις μεγάλες συναθροίσεις (διαδηλώσεις, συνέδρια, συνδιασκέψεις, συναντήσεις εργασίας κτλ.) και την ευρεία χρήση του Ίντερνετ. Επίσης, οι διασυνδέσεις ενισχύονται από την αίσθηση ενός κοινού αντιπάλου που δυναμώνει την αλληλεγγύη, καθώς και από μια κοινή ιδεολογία, τέτοια που να επιτρέπει να εμφανίζονται εντός του κινήματος πολλαπλές διαφορετικές ερμηνείες των βασικών κοινών πεποιθήσεων, συνθημάτων και αφορισμών, χωρίς να θίγεται η ενότητα της δράσης. Σύμφωνα με τον Gerlach, τα κινήματα είναι εφικτό να μοιράζονται κάποιες βασικές πεποιθήσεις, ακριβώς επειδή αυτές είναι αμφίσημες, ευλύγιστες και ποικίλουν ανάλογα με τον χώρο εμφάνισής τους.

Επομένως, η δικτυακότητα των κινημάτων συνίσταται σε ένα ενιαίο δίκτυο σχέσεων μεταξύ διαφορετικών ομάδων, ώστε η εσωτερική ενότητα να είναι οριζόντιου τύπου και όχι ιεραρχικού τύπου. Έτσι, η ενότητα προκύπτει στη δράση και μέσω της δράσης, χωρίς να υφίσταται οργανωτική εξάρτηση.

Συγκριτικά πλεονεκτήματα της δικτυακότητας έναντι της συγκεντροποίησης 1) Αποσοβεί εσωτερικές κρίσεις, αφού εμποδίζει την καταστολή τοπικών ομάδων και οργανώσεων ή την απόσυρση ορισμένων εκ των ηγετών του κινήματος. 2) Λόγω του εσωτερικού φατριασμού, διευκολύνει την εισχώρηση του κινήματος σε μια ποικιλία κοινωνικών θέσεων. 3) Προωθεί έναν λειτουργικό καταμερισμό της εργασίας, που ταιριάζει στα πλούσια κοινωνικά και προσωπικά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν τη μάζα των μελών ή των συμπαθούντων.

4) Εγγυάται τη σταθερότητα, αφού εξασφαλίζει στο κίνημα ότι η αποτυχία ή η ανεπάρκεια ενός μέρους του δεν συμπαρασύρει και το υπόλοιπο κίνημα. 5) Κλιμακώνει την προσπάθεια και τη συνεισφορά στο κίνημα, ως αποτέλεσμα της δυναμικής του εσωτερικού ανταγωνισμού μεταξύ των ομάδων ή των ηγεσιών. 6) Διευκολύνει την προσαρμογή των ομάδων στα νέα προβλήματα, ως αποτέλεσμα μιας πλούσιας ανταλλαγής εμπειριών μεταξύ των ομάδων και των οργανώσεων του κινήματος.

7) Συμβάλλει στην καινοτομία και στον πειραματισμό, εξαιτίας του πλούσιου εσωτερικού καταμερισμού της εργασίας. 8) Τέλος, βοηθάει να διαμορφώνονται σύνθετα πλαίσια ερμηνείας, της πραγματικότητας και σύνθετες στρατηγικές.

Τι ακριβώς είναι τα δίκτυα; Στην περίπτωσή μας, δεν πρόκειται ούτε για απλώς ηλεκτρονικά δίκτυα, ούτε για σχέσεις εκ του μακρόθεν. Τα δίκτυα είναι μια ιδιαίτερη ανθρώπινη κατάσταση ομαδικότητας που συνδυάζει χαλαρές μορφές εξάρτησης, πυκνή επικοινωνία και έντονη φόρτιση νοηματικού και συναισθηματικού τύπου. Πολλοί ριζοσπάστες ακτιβιστές χρησιμοποιούν τον όρο «αποδιοργάνωση» για να περιγράψουν τη δικτυακή οργάνωση.

Περιοδολόγηση των κινημάτων (Wieviorka) -1970: Εργατικό Κίνημα: Βιομηχανική κοινωνία Έθνος – κράτος Προσδιορισμένος (προσωποποιημένος) ταξικός αντίπαλος Ταξική συνείδηση Δράση πολιτικού χαρακτήρα (κατάληψη εξουσίας)

1960-1980: Νέα Κοινωνικά Κινήματα: Μία ομοιότητα με το εργατικό κίνημα: δράση στα όρια του εθνικού κράτους. Τέσσερις διαφορές με το εργατικό κίνημα: Ασαφής εικόνα του αντιπάλου («τεχνοκρατία», «σύστημα», «γραφειοκρατία» κτλ. Πολιτισμική συνείδηση, αντιπαράθεση συλλογικών δρώντων με βάση πολιτισμικούς προσανατολισμούς της κοινωνίας. Σύνθετη σχέση με την πολιτική (κατάργηση της διάκρισης δημόσιου και ιδιωτικού χώρου). Πολιτισμική υποκειμενικότητα ατομικού τύπου (εξατομίκευση).

1990-2010: Παγκόσμια Κινήματα Τη δεκαετία 1980-1990 είχαμε επικράτηση του ατομισμού. Ό,τι απέμεινε από τα ΝΚΚ είτε θεσμοποιήθηκε και ενσωματώθηκε στο σύστημα (π.χ. Πράσινοι στη Γερμανία) είτε ριζοσπαστικοποιήθηκε (κοινοτισμός, εθνικισμός, τρομοκρατία). Τα νέα στοιχεία των Παγκόσμιων Κινημάτων: Απόρριψη του έθνους-κράτους ως ορίζοντα δράσης (παγκοσμιοποίηση, μετανάστευση, σχέση Βορρά-Νότου).

Μεγαλύτερη δυσκολία προσδιορισμού του κοινωνικού αντιπάλου. Κρίσιμος ρόλος της κουλτούρας στη συλλογική δράση (σύνδεση της δράσης με αξίες. Ιδιαίτερη κουλτούρα και κινητοποιούμενη ταυτότητα). Νέα σχέση με την πολιτική. Ριζοσπαστικοποιούν τη διαδικασία συγκρότησης του κινήματος ως πολιτισμικού δρώντος. Βασίζονται στην προσωπική υποκειμενικότητα των μελών τους. Άρα, συνδυάζουν ευκολότερα πολιτισμική, κοινωνική και πολιτική δράση.

Ταξινόμηση των κινημάτων σύμφωνα με τον Kriesi (με κριτήριο τον τύπο των στόχων που προωθούν) Εργαλειακά κινήματα: στοχεύουν σε ειδικά συλλογικά αγαθά και δεν ασχολούνται τόσο με τη συλλογική τους ταυτότητα (οικολογικό, κινήματα αλληλεγγύης, ειρηνιστικά). Κινήματα υποκουλτούρας: παραγωγή ή αναπαραγωγή μιας συλλογικής ταυτότητας (ομοφυλοφιλικό και μέρος του γυναικείου). Κινήματα αντικουλτούρας: παραγωγή ή αναπαραγωγή μιας συλλογικής ταυτότητας, αλλά μέσω συγκρούσεων (αυτόνομα κινήματα πόλεων).

Σύμφωνα με τον Kriesi, οι τάσεις εξέλιξης των κινημάτων οδηγούν: Τα εργαλειακά κινήματα στη θεσμοποίηση. Τα κινήματα υποκουλτούρας στον εκφυλισμό και την εμπορευματοποίηση. Τα κινήματα αντικουλτούρας στη ριζοσπαστικοποίηση. Σε κάθε περίπτωση, στην εμπειρική πραγματικότητα συναντάμε συχνά μείξεις στόχων στα επιμέρους κινήματα.

Οι τρεις λογικές διαμαρτυρίας κατά Della Porta & Diani Η λογική των αριθμών. Δηλαδή, η κινητοποίηση του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ατόμων (ποσοτική ισχύς: μαζικές πορείες, συλλογές υπογραφών κτλ.) Η λογική της υλικής ζημίας. Πρόκειται για προσπάθειες να υποστούν οι αντίπαλοι υλικές απώλειες (απεργία, αποχή, σαμποτάζ, μποϊκοτάζ, σπάσιμο βιτρινών.) Σε ακραία μορφή: πολιτική βία και τρομοκρατία.

Η λογική της μαρτυρίας. Δείχνει τη συναισθηματική δέσμευση των διαμαρτυρομένων. Ενισχύει την ηθική πλευρά των κινημάτων, επειδή δείχνει διάθεση ανάληψης προσωπικών ρίσκων και απωλειών. Σύλληψη, φυλάκιση, τραυματισμός, θάνατος. Η λογική αυτή εκδηλώνεται στην πολιτική ανυπακοή (άρνηση πληρωμής φόρων ή καταβολής εισιτηρίων, άρνηση στράτευσης, κτλ.). Οι τρεις αυτές λογικές αλληλοσυμπληρώνονται.

Οι τρεις βασικοί τύποι συλλογικής δράσης κατά τον Tarrow Η βία. Πλεονέκτημα: ασκείται με σχετική ευκολία. Μειονέκτημα: περιορίζεται σε μικρές ομάδες που αντιμετωπίζουν σκληρή καταστολή. Η συμβατική διαμαρτυρία. Πλεονέκτημα: βασίζεται σε συνηθισμένες πρακτικές. Μειονέκτημα: στερείται ανταγωνιστικού πνεύματος. Η αναταραχή (ενδιάμεση μορφή συλλογικής δράσης). Πλεονέκτημα: ανανεώνει το ρεπερτόριο δράσης. Μειονέκτημα: ασταθής μορφή δράσης.