Ο όρκος στην υπηρεσία και η παραβίασή του Συγκρούσεις αξιών στην ιστορική εξέλιξη του νεότερου κράτους

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons

Ιστορική εξέλιξη της έννοιας του όρκου προ-ανιμιστική περίοδος Ο όρκος εμφανίστηκε κατά την προ-ανιμιστική περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι πίστευαν ότι διέθεταν μαγικές δυνάμεις. Κατά την περίοδο αυτή δεν λατρεύονταν οι θεοί αλλά ορισμένοι άνθρωποι (οι αρχηγοί, οι γέροντες) Στο πλαίσιο αυτό κύρια λειτουργία του όρκου είναι η κατάρα, η οποία, τότε, όπως πίστευαν, μπορούσε να πραγματοποιηθεί με την χρήση μαγικών λέξεων ή τελετουργικών φράσεων

Ιστορική εξέλιξη της έννοιας του όρκου περίοδος θεών (αρχαία περίοδος) Η πίστη του ανθρώπου σε θεϊκές δυνάμεις μετέβαλε την έννοια του όρκου. Στο εξής ο όρκος θεωρείται μία δημόσια δέσμευση που αναλαμβάνει κάποιος, σύμφωνα με την οποία δίνεται «μία δημόσια διαβεβαίωση ή υπόσχεση υπό την άμεση αίσθηση ευθύνης απέναντι σε ένα ή περισσότερους θεούς», Law Dictionary 1951

Διακρίσεις του όρκου στην αρχαία Ελλάδα Ο όρκος διακρίνεται σε δημόσιο και σε ιδιωτικό με στοιχεία διάκρισης τους θεούς των οποίων γινόταν επίκληση Κατά τους κλασικούς χρόνους ο ιδιωτικός όρκος βαθμιαία αντικαθίσταται από τις νομικές συμβάσεις. Αντίθετα ο δημόσιος όρκος διατηρήθηκε

Διάρθρωση του όρκου στην αρχαία Ελλάδα Ο όρκος αποτελείται από τρία μέρη: το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την δημόσια δέσμευση ή υπόσχεση το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει την επίκληση των θεών, ως εγγύηση αυτής της δέσμευσης ή υπόσχεσης το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την τιμωρία (κατάρα) την οποία θα υποστεί εκείνος που δίνει τον όρκο σε περίπτωση ψευδορκίας (ανεξάρτητα από την ανθρώπινη δικαιοσύνη)

Τα χαρακτηριστικά του όρκου στην αρχαία Ελλάδα Τα χαρακτηριστικά του όρκου στην αρχαία Ελλάδα Ο δημόσιος χαρακτήρας Η ένωση του πολιτικού και του θρησκευτικού στοιχείου (η δέσμευση συνδέεται με την επίκληση των θεών) Η κατάρα (τιμωρία) σε περίπτωση αθέτησης του όρκου (ψευδορκία). Η τιμωρία αυτή προέρχεται από την θεία και όχι την ανθρώπινη δικαιοσύνη

Ο όρκος στον Ιουδαϊσμό Στην Παλαιά Διαθήκη ο όρκος δεν απαγορεύεται και σε ορισμένες περιπτώσεις επιβάλλεται. Ωστόσο, ο όρκος μπορεί να δοθεί μόνο με την επίκληση του Θεού (Ιεχωβά). Ο ίδιος ο Θεός (Ιεχωβά) εμφανίζεται να ορκίζεται ότι θα τηρήσει τις υποσχέσεις του Ο όρκος απαγορεύεται μόνο στις περιπτώσεις: α) επίκλησης ενός ψεύτικου θεού, β) ψευδορκίας που γίνεται με την επίκληση του αληθινού θεού, γ) όπου δίνεται όρκος για ασήμαντα ζητήματα.

Ο όρκος στον Χριστιανισμό Σύμφωνα με τις χριστιανικές αντιλήψεις ο όρκος δεν είναι απαραίτητος δεδομένου ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν στον Χριστό έχουν καλή πίστη και κατά συνέπεια δεν χρειάζεται μία πρόσθετη υποχρέωση για να τηρήσουν τους λόγους τους. Ωστόσο η ανάπτυξη του κακού (που προέρχεται από εκείνους που έχουν φύγει από το δρόμο του Χριστού) αποτέλεσε την γενεσιουργό αιτία του όρκου. Το κακό προκαλεί δυσπιστία και υποψία. Ο όρκος λοιπόν αποτελεί μια επιπλέον δέσμευση που επιβάλλεται στους ανθρώπους για να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους.

Ο όρκος στον Χριστιανισμό Στην Καινή Διαθήκη υπάρχει απαγόρευση του όρκου. Ωστόσο, η απαγόρευση αυτή δεν είναι απόλυτη. Έτσι γίνεται αποδεκτός ο νόμιμος όρκος (ο όρκος δηλαδή που δίνεται σε δημόσιες αρχές), ο οποίος δεν περιλαμβάνει το στοιχείο της κατάρας (βλ. συστατικά του όρκου στην αρχαιότητα)

Ο όρκος στην υπηρεσία Ο όρκος στην υπηρεσία αποτελεί εκχώρηση τμήματος της ελευθερίας ενός πολίτη ως αντάλλαγμα του υψηλού δημόσιου σκοπού που επιτελεί. Αποτελεί υπόσχεση με την οποία περιορίζει με την θέλησή του, την μελλοντική συμπεριφορά και τις πράξεις του προς την κατεύθυνση συγκεκριμένων ενεργειών που συνδέονται με τον όρκο που έδωσε.

Διάρθρωση του όρκου στην υπηρεσία Κάθε όρκος στην υπηρεσία αποτελείται από τρία μέρη: το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την διατύπωση «ορκίζομαι» το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει τις δεσμεύσεις που αναλαμβάνονται το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την εγγύηση που δίνεται για την τήρηση του όρκου (επίκληση θείου ή της ατομικής συνείδησης)

Το κύριο χαρακτηριστικό του όρκου στην υπηρεσία Το κύριο χαρακτηριστικό του όρκου στην υπηρεσία Ο όρκος στην υπηρεσία θέτει μία σαφή διαχωριστική γραμμή μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού συμφέροντος, ορίζοντας ότι το δεύτερο πρέπει να υποταχτεί στο πρώτο

Διαφορά του όρκου στην υπηρεσία από τους κώδικες δεοντολογίας και άλλες συμβάσεις Οι κώδικες δεοντολογίας και άλλες συμβάσεις μεταξύ πολιτών και δημόσιων λειτουργών αποτελούν αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης και μπορούν να μεταβληθούν. Αντίθετα ο όρκος δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης αλλά αποτελεί προϋπόθεση για την είσοδο του υπαλλήλου στην υπηρεσία.

Διαφορά του όρκου στην υπηρεσία από άλλους όρκους Διαφορά του όρκου στην υπηρεσία από άλλους όρκους Ο όρκος στην υπηρεσία είναι προαιρετικός, δηλαδή τελεί υπό την προϋπόθεση της επιλογής του πολίτη να ενταχθεί στην δημόσια υπηρεσία. Αντίθετα οι άλλοι όρκοι είναι υποχρεωτικοί (π.χ. όρκος στρατιώτη, όρκος πολίτη). Κατά συνέπεια ο όρκος στην υπηρεσία θεσπίζει μία επιπλέον ηθική υποχρέωση εκτός από εκείνη του πολίτη προς την πολιτεία. Η νέα αυτή ηθική υποχρέωση μπορεί να καθιερώσει περιορισμούς των αστικών ελευθεριών (π.χ. καθήκον εχεμύθειας)

Ο λόγος καθιέρωσης του όρκου στην υπηρεσία Ο λόγος καθιέρωσης του όρκου στην υπηρεσία Ο δημόσιος λειτουργός έχει πρόσβαση σε εξουσίες που επιδρούν στην ζωή των πολιτών. Χρειάζεται λοιπόν το πρόσωπο αυτό να αποκτήσει ένα ειδικό δεσμό με τους πολίτες , ώστε να ασκεί με χρηστότητα τις εξουσίες αυτές. Έτσι ο πολίτης ζητά από τον δημόσιο λειτουργό να υπερβεί τα ιδιωτικά συμφέροντα και να υπηρετήσει το δημόσιο συμφέρον. Αυτό εκφράζεται με τον όρκο στην υπηρεσία. Είναι όμως εφικτό ο δημόσιος λειτουργός να υπερβεί τα ιδιωτικά του συμφέροντα και να υπηρετήσει το δημόσιο συμφέρον ;

Οι δύο αντίθετες όψεις του όρκου στην υπηρεσία Ο όρκος στην υπηρεσία περιλαμβάνει δύο αντίθετες όψεις: α) την όψη του εξαναγκασμού και β) την όψη της αυτονομίας Ο εξαναγκασμός έγκειται στην υποχρέωση του δημόσιου λειτουργού να υπηρετήσει συγκεκριμένες πολιτικές κυβερνήσεις (πρόσωπα) Η αυτονομία έγκειται στην ελευθερία του δημόσιου λειτουργού να προστατεύσει το δημόσιο συμφέρον και να τηρήσει το Σύνταγμα και τους νόμους Οι παραπάνω αντιθέσεις εκφράζουν και την εσωτερική (συνειδησιακή) σύγκρουση του δημόσιου λειτουργού

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Όρκος στην υπηρεσία του 1833 «Ορκίζομαι να φυλάττω πίστιν εις τον Βασιλέα, υπακοήν εις τους νόμους του βασιλείου, να διαχειρίζω ευσυνειδότως την εμπιστευθείσαν εις εμέ υπηρεσίαν, να αποβλέπω μόνον εις το κοινόν καλόν, να αφήνω κατά μέρος πάσα εκ πλαγίου σκέψιν και να εκπληρώ ακριβώς όλα τα της υπηρεσίας καθήκοντά μου»

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Όρκος στην υπηρεσία της Προσωρινής Κυβέρνησης του 1862 «Ορκίζομαι πίστιν προς την Πατρίδα, υπακοή εις τους νόμους του κράτους και την Προσωρινήν Κυβέρνησιν, και να εκπληρώ την ανατεθείσαν μοι υπηρεσία τιμίως και ευσυνειδότως»

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Όρκος στην υπηρεσία σύμφωνα με Ψήφισμα της Β’ Εθνοσυνέλευσης (1863) «Ορκίζομαι να φυλάττω πίστιν εις την Πατρίδα και τον Συνταγματικόν Βασιλέα των Ελλήνων, υπακοήν εις το Σύνταγμα, τους νόμους και τα Ψηφίσματα του κράτους, και να διαχειρίζομαι τιμίως και ευσυνειδότως την ανατεθείσαν μοι δημόσιαν λειτουργίαν»

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Ο όρκος στην υπηρεσία σύμφωνα με τον Α.Ν. της 11-10-1935 έχει ως εξής: «Ομνύω εις το όνομα της Αγίας Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος να φυλάξω πίστιν εις την Πατρίδα και να εκπληρώ ευσυνειδήτως τα καθήκοντά μου»

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Ο όρκος στην υπηρεσία σύμφωνα με τον Α.Ν. Της 2-11-1935 έχει ως εξής: «Ορκίζομαι να φυλάττω πίστιν εις την Πατρίδα και τον Συνταγματικό Βασιλέα των Ελλήνων, υπακοήν εις το Σύνταγμα, τους Νόμους και τα Ψηφίσματα του κράτους και να διαχειρίζωμαι τιμίως και ευσυνειδήτως την ανατεθείσαν μοι δημόσιας λειτουργίαν»

Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Το τυπικό των όρκων στη υπηρεσία στο ελληνικό κράτος Ο όρκος στην υπηρεσία σύμφωνα με τον ισχύοντα ΥΚ έχει ως εξής: «Ορκίζομαι να φυλάττω πίστη στην πατρίδα, υπακοή στο Σύνταγμα και τους νόμους και να εκπληρώ τιμίως και ευσυνειδήτως τα καθήκοντά μου»

Οι συγκρούσεις αξιών στα κείμενα των όρκων στην υπηρεσία Ο όρκος πίστης στο Βασιλέα μπορεί να έρθει σε αντίθεση με τον όρκο πίστης στην Πατρίδα Προϋπόθεση λοιπόν τήρησης του όρκου είναι η δημιουργική διευθέτηση των αντιθέσεων του. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται ο δημόσιος λειτουργός να αντιλαμβάνεται ότι διαθέτει μία διακριτική ευχέρεια κατά την άσκηση των καθηκόντων του και δεν αποτελεί απλά ένα εκτελεστικό όργανο.

Οι δεσμεύσεις του δημόσιου λειτουργού μέσω του όρκου Όρκος χρηστής άσκησης καθηκόντων (όρκος χρηστότητας) Όρκος υποταγής στην ανώτατη πολιτική αρχή (πολιτικός όρκος) Όρκος επαγγελματικής επίδοσης (επαγγελματικός όρκος)

Έννοιες που χρήζουν επεξηγήσεων Ευθύνη (συνδέεται με την ύπαρξη διακριτικής ευχέρειας) Αξίες (προέρχονται από το οργανωσιακό περιβάλλον και την προσωπικότητα του δημόσιου λειτουργού)

Ευθύνη Η ευθύνη διακρίνεται σε αντικειμενική και υποκειμενική. Αντικειμενική είναι η ευθύνη του δημόσιου λειτουργού σε κάποιο τρίτο, σε σχέση με την διεκπεραίωση της αποστολής του. Η ευθύνη αυτή προέρχεται από το νόμο. Υποκειμενική είναι η ευθύνη του δημόσιου λειτουργού σε κάποιο τρίτο, σε σχέση με την διεκπεραίωση της αποστολής του. Η ευθύνη αυτή δεν προέρχεται από το νόμο αλλά από τα προσωπικά αισθήματα του δημόσιου λειτουργού

Αξίες Πρόκειται για σταθερές πεποιθήσεις ότι ένας συγκεκριμένος τρόπος συμπεριφοράς είναι προτιμότερος από άλλους εναλλακτικούς τρόπους συμπεριφοράς Οι αξίες ταξινομούνται σε διάφορα είδη (διοικητικές αξίες, προσωπικές αξίες κλπ). Πολλές φορές οι αξίες ενός προσώπου συγκρούονται μεταξύ τους (πχ. οι προσωπικές αξίες συγκρούονται με τις διοικητικές αξίες)

Ο όρκος και οι συνέπειές του Ένας υπάλληλος που δίνει τον όρκο στην υπηρεσία θα πρέπει : α) να συμφιλιώσει την αντικειμενική με την υποκειμενική ευθύνη β) να εναρμονίσει τις προσωπικές του αξίες με τις αξίες της υπηρεσίας έτσι ώστε να μπορέσει να παραμείνει στην υπηρεσία

Η χρησιμότητα του όρκου Ο όρκος δεν διασφαλίζει την επιτυχημένη διαχείριση των συγκρούσεων που αναφέραμε. Ωστόσο, αποκαλύπτει αυτές τις συγκρούσεις και τις καθιστά προφανείς. Ακόμα και η παραβίαση του όρκου είναι χρήσιμη επειδή προβάλλει την αναντιστοιχία των αξιών της υπηρεσίας με τις προσωπικές αξίες του υπαλλήλου.

Η χρησιμότητα του όρκου Οι κανόνες συμπεριφοράς και διαδικασιών, οι χάρτες δικαιωμάτων , οι κώδικες δεοντολογίας κλπ αποτελούν μία συναινετική διαδικασία, η οποία εύκολα μπορεί να μεταβληθεί. Στο πλαίσιο αυτό συγκαλύπτουν τα ηθικά διλήμματα και τις εσωτερικές συγκρούσεις του υπαλλήλου. Αντίθετα ο όρκος στην υπηρεσίας θέτει τον υπάλληλο προ των ευθυνών του, διαστέλλει τα όρια της διακριτικής του ευχέρειας και θέτει την συνείδησή του σε δοκιμασία.

Διαχρονική εξέλιξη του όρκου στην υπηρεσία Κατά τον 19ο αιώνα υπήρχε διχοτόμηση μεταξύ διοίκησης και πολιτικής. Η πολιτική σχεδίαζε και η διοίκηση εκτελούσε. Παράλληλα ο όρκος είχε κυρίως το στοιχείο της υποταγής. Κατά τον 20ο αιώνα τα δεδομένα αλλάζουν. Η διχοτόμηση διοίκησης και πολιτικής ανατρέπεται. Οι κρατικοί μηχανισμοί γίνονται πολύπλοκοι. Στο εξής οι δημόσιοι λειτουργοί διαθέτουν διακριτική ευχέρεια και αυξημένες ευθύνες. Κατά συνέπεια κεντρικό χαρακτηριστικό του όρκου είναι η αυτονομία.

Ένα ιστορικό παραδείγματα σύγκρουσης αξιών, που συνδέονται με τον όρκο στην υπηρεσία Ο Διχασμός (1915-1917) Κατά την περίοδο του Διχασμού η αξιακή σύγκρουση εκδηλώνεται ως σύγκρουση μεταξύ εθνικής αποκατάστασης και κρατικής νομιμότητας

Συμπεράσματα Ο όρκος αποτελεί ένα διακριτικό γνώρισμα του δημόσιου τομέα, τον οποίο αντιδιαστέλλει από τον ιδιωτικό τομέα (στον ιδιωτικό τομέα δεν δίνεται όρκος αλλά υπογράφεται σύμβαση εργασίας) Ο όρκος ενοποιεί την προσωπικότητα του δημόσιου λειτουργού, από τον οποίο απαιτεί να διαχειριστεί με επιτυχία τις αξιακές εσωτερικές αντιθέσεις του. Ακόμη και η παραβίαση του όρκου είναι χρήσιμη, διότι έτσι προβάλλονται οι αξίες που επικρατούν.