TMHMA NOMIKHΣ TOMEΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ (Μάθημα της Έδρας Jean Monnet) «Kράτος δικαίου και Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης» Βιργινία Τζώρτζη, ΔΝ Συνεργάτης Τομέα Διεθνών Σπουδών

Διάγραμμα I. Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης (ΧΕΑΔ) ΙΙ. Η αξία του κράτος δικαίου ΙΙΙ. Κράτος δικαίου στον ΧΕΑΔ

Ι. Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης (ΧΕΑΔ)

Νομική βάση Νομική βάση: ά. 3 παρ. 2 ΣΕΕ «Η Ένωση παρέχει στους πολίτες της χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης χωρίς εσωτερικά σύνορα, μέσα στον οποίο εξασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων σε συνδυασμό με κατάλληλα μέτρα όσον αφορά τους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα, το άσυλο, τη μετανάστευση και την πρόληψη και καταστολή της εγκληματικότητας».

Λόγος δημιουργίας ΧΕΑΔ Το έλλειμμα ασφάλειας που δημιουργήθηκε από την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων στο πλαίσιο της ενιαίας εσωτερικής αγοράς. Η κατάργηση των εσωτερικών συνόρων προϋπέθετε αντισταθμιστικά μέτρα, όπως μεγαλύτερο έλεγχο στα εξωτερικά σύνορα.

Υλοποίηση ΧΕΑΔ Η δημιουργία του ΧΕΑΔ υποστηρίχθηκε από πενταετή προγράμματα που ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο: του Τάμπερε (1999-2004), της Χάγης (2004-2009), της Στοκχόλμης (2010-2014)

Ιστορικό υπόβαθρο Ομάδα Τrevi (1975) (Υπουργοί Εξωτερικών για το συντονισμό του αγώνα κατά της τρομοκρατίας) Συμφωνία Schengen (1985) και Συμφωνία εφαρμογής της (1990) – στόχος: η κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα μεταξύ των συμβαλλομένων και η διαμόρφωση κοινών εξωτερικών συνόρων Συνθήκη Μάαστριχτ – ΔΕΥ 3ος πυλώνας

Πυλώνες της Ε.Ε. – Συνθήκη Μάαστριχτ ΕΕ Ευρωπαϊκές Κοινότητες Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) Συνεργασία στη Δικαιοσύνη και τις Εσωτερικές Υποθέσεις (ΣΔΕΥ) ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων έλεγχος των εξωτερικών συνόρων άσυλο μετανάστευση δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις Κοινοτική μέθοδος Διακυβερνητική συνεργασία Διακυβερνητική συνεργασία

Πυλώνες της Ε.Ε. – Συνθήκη Άμστερνταμ ΧΕΑΔ = 1ος + 3ος πυλώνας ΕΕ Αστυνομική και Δικαστική Συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις (ΑΔΣΠΥ) Ευρωπαϊκές Κοινότητες ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων έλεγχος των εξωτερικών συνόρων άσυλο μετανάστευση δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) Κοινοτική μέθοδος Διακυβερνητική συνεργασία Διακυβερνητική συνεργασία

Συνθήκη Λισαβόνας Κατάργηση των πυλώνων – αποκατάσταση της ενότητας του ΧΕΑΔ Αποτέλεσμα: η ΕΕ πλέον έχει αρμοδιότητα για το σύνολο των ζητημάτων που άπτονται του ΧΕΑΔ, δηλαδή: i. κοινή πολιτική ασύλου, μετανάστευσης και ελέγχου των εξωτερικών συνόρων, ii. δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις, iii.δικαστική και αστυνομική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις υπαγωγή όλων των ζητημάτων στη συνήθη νομοθετική διαδικασία λήψη αποφάσεων από το Συμβούλιο με ειδική πλειοψηφία ενίσχυση του δημοκρατικού και δικαστικού ελέγχου του ΧΕΑΔ

Πεδίο εφαρμογής ΧΕΑΔ Δανία και Ηνωμένο Βασίλειο: δεν συμμετέχουν στον χώρο Schengen (opt-out) Μεταβλητή γεωμετρία (δυνατό πλέον το οpt-out και στον τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε ποινικές υποθέσεις και την αστυνομική συνεργασία)

Έννοια ΧΕΑΔ Αποτελεί σύνθετο εγχείρημα με σκοπό να καλύψει πολιτικές για την αντιμετώπιση ευαίσθητων ζητημάτων που αφορούν πτυχές του σκληρού πυρήνα του κράτους και των θεμελιωδών ελευθεριών του πολίτη. Περιλαμβάνει την καλύτερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε υποθέσεις με διασυνοριακές επιπτώσεις και την αμοιβαία αναγνώριση των δικαστικών και εξώδικων αποφάσεων. Συνίσταται στη δημιουργία ενός εσωτερικού χώρου της ΕΕ χωρίς εσωτερικά σύνορα εντός του οποίου διασφαλίζεται η πρωταρχία του κράτους δικαίου και οι ευρωπαίοι πολίτες, όπως και οι υπήκοοι των τρίτων χωρών που βρίσκονται νόμιμα στην ΕΕ, κυκλοφορούν χωρίς συνοριακούς ελέγχους και χωρίς να διακινδυνεύεται η ασφάλειά τους και η ασφάλεια των κρατών μελών. Η έννοια του ΧΕΑΔ ανάγει στο ενωσιακό επίπεδο την αρχή του κράτους δικαίου, χωρίς ωστόσο να έχει στόχο τη δημιουργία ενός «κράτους».

Οι 3 διαστάσεις του ΧΕΑΔ Χώρος «ελευθερίας» – η απουσία ελέγχων των προσώπων κατά τη διέλευση των εσωτερικών συνόρων, ανεξαρτήτως ιθαγενείας και ως κοινή μεταναστευτική πολιτική και πολιτική ασύλου. Ωστόσο, η ελευθερία δεν πρέπει να ταυτίζεται μόνον με την ελεύθερη κυκλοφορία όλων των προσώπων, αλλά αντιθέτως εμπεριέχει και την ευνομία. Η «ελευθερία» θεσμοθετήθηκε με την Συμφωνία Schengen. Χώρος «Ασφάλειας» – αποσκοπεί σε υψηλό επίπεδο εσωτερικής ασφάλειας των πολιτών με: α. τη θέσπιση μέτρων πρόληψης και καταπολέμησης της σοβαρής εγκληματικότητας με διασυνοριακές διαστάσεις, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας μέσω του συντονισμού και της συνεργασίας μεταξύ αστυνομικών και δικαστικών αρχών, β. την αμοιβαία αναγνώριση των δικαστικών αποφάσεων σε ποινικές υποθέσεις και γ. την προσέγγιση των ποινικών νομοθεσιών . Χώρος «δικαιοσύνης»

Σχέση ελευθερίας - ασφάλειας Σε μια ιδεατή Ευρωπαϊκή Ένωση χωρίς εγκληματικότητα, η σχέση τους είναι συμπληρωματική : θα υπήρχε ελευθερία μέσα στα όρια του ενωσιακού δικαίου, άρα θα υπήρχε και ασφάλεια και αντίστροφα, θα υπήρχε ασφάλεια που θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την ελευθερία. Σε κοινωνίες, όμως, που αντιμετωπίζουν έντονα εσωτερικά ή εξωτερικά προβλήματα, η σχέση τους είναι ανταγωνιστική. Στην Ε.Ε., που αντιμετωπίζει ζητήματα όπως η παράνομη μετανάστευση και η τρομοκρατία, τηρείται πράγματι η αρχή του Κράτους Δικαίου, ή μήπως σε κάποιες περιπτώσεις υποχωρεί υπέρ της ασφάλειας;

ΙΙ. Η αξία του κράτους δικαίου

Στις ιδρυτικές Συνθήκες δεν γινόταν ρητή αναφορά στο κράτος δικαίου. Η ένταξη της αρχής αυτής στις Συνθήκες συντελέσθηκε το 1992 με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Ως συνέπεια, ο καθορισμός του περιεχομένου της έγινε από το Δικαστήριο της Ένωσης. πρώτη φάση: το ΔΕΚ τόνισε τα τυπικά στοιχεία της αρχής, ( αρχή της νομιμότητας και του αποτελεσματικού δικαστικού ελέγχου) C - 294/83, υπόθεση Les Verts (Πρασίνων) : «η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα συνιστά κοινότητα δικαίου, υπό την έννοια ότι ούτε τα κράτη μέλη της ούτε τα θεσμικά της όργανα διαφεύγουν τον έλεγχο των πράξεών τους απέναντι στο βασικό καταστατικό χάρτη, που αποτελεί η Συνθήκη». δεύτερη φάση: το ΔΕΚ τόνισε τα ουσιαστικά στοιχεία της αρχής, (απαγόρευση των διακρίσεων, η αρχή της αναλογικότητας, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ισότητα, η αρχή της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης του ιδιώτη κα.) C-50/00 P, Unión de Pequenos Agricultores (UPA) και ΔΕΚ C-402/05 P και C-415/05 P, Kadi

ΙII. Κράτος δικαίου στον ΧΕΑΔ σημεία τριβής

Κράτος Δικαίου και βάσεις δεδομένων   Κράτος Δικαίου και βάσεις δεδομένων συστήματα καταχώρησης προσωπικών δεδομένων : Visa Information System, VIS (βίζα Schengen, μέχρι 3 μήνες) Schengen Information System, SIS II (πρόληψη εγκλημάτων τρομοκρατίας και δίωξη διεθνών δικτύων τρομοκρατίας) Eurodac (άσυλο) κοινό χαρακτηριστικό τους: η καταχώριση υπηκόων τρίτων χωρών με τη συμπερίληψη βιομετρικών στοιχείων ζητήματα: τι είδους πληροφορίες καταχωρούνται; για πόσο χρονικό διάστημα; ποιος έχει πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές;

Εγγυήσεις Ως προς το κράτος δικαίου ιδιαίτερη σημασία έχει: α)η προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στα συγκεκριμένα συστήματα καταχώρησης Αναγνωρίζεται σε : ά. 8 ΕΣΔΑ, ά. 8 του ΧΘΔΕΕ, Οδηγία 95/46/ΕΚ για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (Γενικός Κανονισμός 679/2016 για την Προστασία των Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, σε εφαρμογή από 25/5/2018) Οι νομικές πράξεις που διέπουν τη λειτουργία τους (Κανονισμός VIS, Κανονισμός SIS II, Κανονισμός Eurodac) περιλαμβάνουν διατάξεις που εξασφαλίζουν ότι η πρόσβαση περιορίζεται μόνον στις αρχές που έχουν καθοριστεί και μόνον για την απαραίτητη, κατάλληλη και ανάλογη προς την εκτέλεση των καθηκόντων τους χρήση.

β)ποια δικαιώματα απονέμονται στους υπηκόους τρίτων κρατών, τα προσωπικά δεδομένα των οποίων καταχωρούνται δικαίωμα πρόσβασης, διόρθωσης, εξάλειψης, προσφυγής υποχρέωση εποπτείας

Σημεία που παραβιάζουν την αρχή του κράτους δικαίου: τάση για επέκταση α) των σκοπών χρήσης των δεδομένων και β) όσων έχουν πρόσβαση σε αυτά. α) _μη τήρηση της αρχής του περιορισμένου σκοπού ( ά. 6 της Οδηγίας για την επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα - τα δεδομένα πρέπει να συλλέγονται για καθορισμένους, σαφείς και νόμιμους σκοπούς και η μεταγενέστερη επεξεργασία τους να συμβιβάζεται με τους σκοπούς αυτούς) _η συλλογή προσωπικών δεδομένων για διοικητικούς σκοπούς και η μεταγενέστερη χρήση τους στο πλαίσιο μιας ποινικής δίκης σημαίνει ότι το πρόσωπο, τα δεδομένα του οποίου έχουν καταχωρηθεί, χάνει την προστασία που απολαύει κατά το ά. 6 της ΕΣΔΑ, που του διασφαλίζει το δικαίωμα σε μια δίκαιη δίκη. β) _επιτρέπεται η πρόσβαση της αστυνομίας, των αρμοδίων αρχών για την μετανάστευση και της Europol στο VIS - χρήση των δεδομένων για σκοπούς άλλους από αυτούς για τους οποίους καταχωρήθηκαν - κίνδυνος χρησιμοποίησης των πληροφοριών που τους αφορούν και είναι καταχωρημένες στο VIS για την πρόβλεψη της εγκληματικής συμπεριφοράς (profiling) _επιτρέπεται η πρόσβαση της αστυνομίας και της Europol στο Eurodac (νέος Κανονισμός 603/2013). Υπάρχει η γενική αντίληψη ότι οι αιτούντες άσυλο εμπλέκονται σε εγκληματική δραστηριότητα. Η αντίληψη αυτή είναι πολύ επικίνδυνη, αν αναλογιστεί κανείς ότι τα άτομα αυτά δεν είναι ύποπτα για κάποιο έγκλημα, αλλά το σπουδαιότερο, αφορά μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα στην κοινωνία, δηλαδή τους αναζητούντες άσυλο.

Κράτος Δικαίου και ΑΔΣΠΥ Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης Απόφαση-πλαίσιο 2002/584/ΔΕΥ - σε εφαρμογή από την 1η Ιανουαρίου 2004 αντικαθιστά το σύστημα έκδοσης Ένα ένταλμα ζητεί την παράδοση προσώπου προκειμένου: _να ασκηθεί ποινική δίωξη, _να επιβληθεί στο πρόσωπο στερητική της ελευθερίας ποινή ή στερητικό της ελευθερίας μέτρο ασφάλειας. Το ένταλμα ισχύει στις ακόλουθες περιπτώσεις: _για αξιόποινες πράξεις που τιμωρούνται με φυλάκιση ή στερητικό της ελευθερίας μέτρο ασφάλειας ανώτατης διάρκειας τουλάχιστον 1 έτους· _όταν έχει απαγγελθεί τελεσίδικη στερητική της ελευθερίας ποινή ή έχει επιβληθεί στερητικό της ελευθερίας μέτρο ασφάλειας τουλάχιστον 4 μηνών.

Εγγυήσεις _Εάν ένα Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης βασίζεται σε ερήμην καταδικαστική απόφαση, η παράδοση μπορεί να γίνει υπό τον όρο ότι το πρόσωπο αυτό έχει δικαίωμα να ζητήσει να δικαστεί εκ νέου στη χώρα που ζήτησε την παράδοσή του. _ Εάν το Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης, βάσει του οποίου συλλαμβάνεται κάποιος, έχει εκδοθεί για αξιόποινη πράξη η οποία επισύρει ποινή ισόβιας κάθειρξης, η παράδοση μπορεί να γίνει υπό τον όρο ότι ο κατηγορούμενος μπορεί να ζητήσει ύστερα από ορισμένο χρονικό διάστημα την επανεξέταση της ποινής αυτής. _ Εάν το αίτημα αφορά τη δίωξη υπηκόου ή κατοίκου του κράτους στο οποίο το πρόσωπο αυτό συνελήφθη, η παράδοση μπορεί να γίνει υπό τον όρο ότι το πρόσωπο αυτό θα διαμεταχθεί για την έκτιση του στερητικού της ελευθερίας του μέτρου. Λόγοι άρνησης για την παράδοση : _ το πρόσωπο έχει ήδη δικασθεί για το ίδιο αδίκημα (ne bis in idem) _ ανηλικότητα (το πρόσωπο δεν έχει συμπληρώσει την απαιτούμενη ελάχιστη ηλικία για να θεωρείται ποινικώς υπεύθυνο στο κράτος στο οποίο συνελήφθη) – αμνηστία (το κράτος στο οποίο συνελήφθη το πρόσωπο θα μπορούσε να είχε ασκήσει δίωξη για τη σχετική αξιόποινη πράξη και η αξιόποινη πράξη καλύπτεται από αμνηστία στο εν λόγω κράτος).

Σημεία που παραβιάζουν την αρχή του κράτους δικαίου: 1. Αν και τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι δυνατόν να περιοριστούν λόγω προστασίας της εθνικής ασφάλειας, (ά. 8 ΕΣΔΑ : Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής ά. 9 ΕΣΔΑ : Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας ά. 10 ΕΣΔΑ : Ελευθερία έκφρασης ά. 11 ΕΣΔΑ : Ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι) οι περιορισμοί πρέπει, ωστόσο, να υπηρετούν αυτό που το ΕΔΔΑ έχει προσδιορίσει ως «πιεστική κοινωνική ανάγκη». 2. η κατάργηση της αρχής του διττού αξιοποίνου είναι αντίθετη με την αρχή της νομιμότητας σε ποινικές υποθέσεις. 3. δεν προβλέφθηκε ως ειδικός, αυτοτελής λόγος άρνησης εκτέλεσης ενός ΕΕΣ η επαρκής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου 4. η παράδοση υπηκόου αμφισβητήθηκε ενώπιον πολλών εθνικών δικαστηρίων (Γερμανία, Κύπρος, Πολωνία, Τσεχία)

Απόφαση-πλαίσιο για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας   Απόφαση-πλαίσιο 2002/475/ΔΕΥ και τροποποιητική Απόφαση 2008/919/ΔΕΥ – ορίζουν τα εγκλήματα τρομοκρατίας και υποχρεώνουν τις χώρες της ΕΕ να εναρμονίσουν τη νομοθεσία τους και να θεσπίσουν ελάχιστες κυρώσεις σχετικά με τα εγκλήματα τρομοκρατίας. Ορίζουν την έννοια του εγκλήματος βάσει: _αντικειμενικών στοιχείων (φόνος, σωματικές βλάβες, αρπαγή ομήρων, εκβίαση, επιθέσεις, απειλή τέλεσης μιας από τις παραπάνω πράξεις, κ.λπ.) και _υποκειμενικών στοιχείων (όταν ο δράστης διαπράττει αυτές τις πράξεις με σκοπό να εκφοβίσει σοβαρά έναν πληθυσμό, να αποσταθεροποιήσει σοβαρά ή να καταστρέψει δομές μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού ή να εξαναγκάσει μια κυβέρνηση να απόσχει από την εκτέλεση οποιασδήποτε πράξης)·

Εγγυήσεις «Η παρούσα απόφαση-πλαίσιο επ' ουδενί συνεπάγεται τροποποίηση της υποχρέωσης σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των θεμελιωδών νομικών αρχών, όπως κατοχυρώνονται από το άρθρο 6 της συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση» (ά. 1, παρ. 2) Σημεία που παραβιάζουν την αρχή του κράτους δικαίου: ά. 1, παρ. 1: «να εξαναγκάσει αδικαιολόγητα τις δημόσιες αρχές ή ένα διεθνή οργανισμό να εκτελέσουν οποιαδήποτε πράξη ή να απόσχουν από την εκτέλεσή της» - πολύ ευρύ πεδίο.

Συμπερασματική παρατήρηση Αν και με τη Συνθήκη της Λισαβόνας σημειώθηκε πρόοδος (διεύρυνση δικαστικού ελέγχου: προδικαστική παραπομπή, διαδικασία επί παραβάσει, δικαστικό έλεγχος των πράξεων της Europol και Eurojust ) φαίνεται πως η αρχή του κράτους δικαίου στις πολιτικές του ΧΕΑΔ πολλές φορές θυσιάζεται στην προσπάθεια εξεύρεσης ισορροπίας ανάμεσα στην ελευθερία και την ασφάλεια.

Ερωτήσεις Ποιες είναι οι εγγυήσεις που παρέχει η Ε.Ε. για την τήρηση της αρχής του κράτους δικαίου όσον αφορά τα συστήματα καταχώρησης (βάσεις δεδομένων) VIS, SIS II και Eurodac; Σε ποια σημεία παραβιάζεται η αρχή του κράτους δικαίου όσον αφορά τα συστήματα καταχώρησης (βάσεις δεδομένων) VIS, SIS II και Eurodac; Ποιες είναι οι εγγυήσεις που παρέχει η Απόφαση – πλαίσιο 2002/584/ΔΕΥ για το Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης όσον αφορά την τήρηση της αρχής του κράτους δικαίου; Ποια είναι τα σημεία τριβής των διατάξεών του με την αρχή του κράτους δικαίου; Ποιες είναι οι εγγυήσεις που παρέχει η Απόφαση – πλαίσιο 2002/475/ΔΕΥ για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας όσον αφορά την τήρηση της αρχής του κράτους δικαίου; Ποια είναι τα σημεία τριβής των διατάξεών της με την αρχή του κράτους δικαίου;

Βιβλιογραφία Για τον ΧΕΑΔ: Δ. Αναγνωστοπούλου σε Β. Χριστιανό (επιμ.) , Συνθήκη ΕΣ & ΣΛΕΕ, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, «άρθρα 67 – 89 ΣΛΕΕ» Νομική Βιβλιοθήκη, σ. 418 επ. Δ. Παπαγιάννης, Ο Ευρωπαϊκός Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2001. Δ. Παπαγιάννης, «Δημοκρατικό Έλλειμμα και ο Χώρος», σε Σ. Περράκη, Ο ΧΕΑΔ της ΕΕ, 2007, σ. 61. Σ. Περράκης, «Ο Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης στην ΕΕ», σε Κ. Στεφάνου/Α. Φατούρος , Εισαγωγή στις Ευρωπαϊκές Σπουδές, σ. 359 Σ. Περράκης, Ο Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης της ΕΕ , εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2007. Α. Πλιάκος, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην εφαρμογή του, Τόμος Α΄, Θεσμοί και Ελευθερίες της ΕΕ, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2009. Μ. Χρυσομάλλης, Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Στοιχεία της Συνθήκης της Λισαβόνας, Εκδ. Κατσαρός, Αθήνα, 2010. Μ. Χρυσομάλλης, «Θεσμικές Διστάσεις του ΧΕΑΔ», σε Σ. Περράκης (επιμ.), Ο Χώρος Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης της ΕΕ, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2007, σ. 39. Για το κράτος δικαίου: Β. Τζώρτζη, «To κράτος δικαίου στον Χώρο Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης», σε Δ. Αναγνωστοπούλου (επιμ.), Εξελίξεις και Προκλήσεις στον Χώρο Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής 'Ενωσης, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου στη Μνήμη Δημητρίου Ευρυγένη, Εκδόσεις Έδρας Jean Monnet Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2015, σ. 218 – 239. Μ. Δ. Χρυσομάλλη, H αρχή του Κράτους Δικαίου στην κοινοτική και ενωσιακή έννομη τάξη D. Kochenov, “The EU Rule of Law: Cutting Paths through Confusion”, (2009) Erasmus Law Review 5. K. Lenaerts, The Rule of Law and the Coherence of the Judicial System of the European Union, (2007) CMLR 1625, G. Bebr, “Court of Justice: Judicial Protection and the Rule of Law”, στο Essays in Honour of Henry Schermers,Martinus Nijhoff, vol. II, 1994, σ. 303 T.Tridimas, The General Principles of EU Law, Oxford University Press, 2nd ed., 2006 S. Douglas-Scott, ‘’The Rule of Law in the European Union - putting the security into the EU’s Area of Freedom Security and Justice’’, European Law Review, 2004, σ. 221 V. Mitsilegas, ‘’The Constitutional Implications of Mutual Recognition in Criminal Matters in the European Union’’, (2006) CMLRev 1277.