ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ στ’ εξάμηνο (μάθημα ανοιχτό μόνο από 3ο έτος και πάνω) Δήμητρα Κατή dimkati@ecd.uoa.gr Ώρες υποδοχής φοιτητών-τριών Τετάρτη 5-7 Ιστοσελίδα μαθήματος http://eclass.uoa.gr

Συγγράμματα και φάκελος Bιβλία: επιλέγετε ένα από τα ακόλουθα: Βaker C. (2001) Eισαγωγή στη διγλωσσία και τη δίγλωσση εκπαίδευση, Aθήνα: Gutenberg Τριάρχη-Herrmann Β. (2000). Η διγλωσσία στην παιδική ηλικία: μια ψυχογλωσσολογική προσέγγιση, Αθήνα: Gutenberg. Διαφάνειες διαλέξεων στη ιστοσελίδα: ο βασικός οδηγός ανάγνωσης για εξετάσεις

Συμπληρωματικά χρήσιμα κείμενα: Βιβλιογραφία στην ιστοσελίδα μαθήματος, επίσης αυτή που αναφέρεται σε διάφορους συνδέσμους και τα συγγράμματα. Πολύ χρήσιμα ειδικότερα τα βιβλία: Σελλά-Μάζη Ε. (2001). Διγλωσσία και κοινωνία: Η κοινωνιογλωσσική πλευρά της διγλωσσίας: Η ελληνική πραγματικότητα. Προσκήνιο. Τριάρχη-Herrmann, Β. (2005). Πολύγλωσσα παιδιά: Η αγωγή τους στην οικογένεια και στο σχολείο. Αφοί Κυριακίδη. Διάφορα κείμενα με μελέτες και για ελληνική κοινωνία στην ιστοσελίδα.

Διγλωσσία; όρος παραπλανητικός επί της ουσίας: γνώση και χρήση δύο, τριών, τεσσάρων έως πολλών γλωσσών τριγλωσσία, πολυγλωσσία κλπ.

ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ Πολυσύνθετο φαινόμενο που προσεγγίζεται ποικιλοτρόπως από αρκετά διαφορετικά πεδία: νευροψυχολογία, εφαρμοσμένη γλωσσολογία, ψυχογλωσσολογία, κοινωνιογλωσσολογία και κοινωνιολογία της γλώσσας, εκπαιδευτική πολιτική κλπ.

Παραδοσιακά δύο προσεγγίσεις: Ως ατομικό φαινόμενο: Ψυχολογικές/γλωσσολογικές προσεγγίσεις Π.χ. γνώση, μάθηση, χρήση μιας δεύτερης γλώσσας Ως κοινωνικό/συλλογικό φαινόμενο: Κοινωνιολογικές/εκπαιδευτικές προσεγγίσεις διγλωσσία και κοινωνική ταυτότητα, επαφή γλωσσών και αλληλεπίδρασή τους, πολύγλωσσες κοινωνίες, εκπαιδευτική και γλωσσική πολιτική, στάσεις απέναντι στις γλώσσες

ανάγκη σύνθεσης των διαφορετικών προσεγγίσεων διγλωσσίας Ωστόσο, στην πράξη ανάγκη σύνθεσης των διαφορετικών προσεγγίσεων διγλωσσίας ως ατομικού και κοινωνικού φαινομένου π.χ. Μελέτη του πώς αλλάζουν οι γλώσσες που έρχονται σε επαφή απασχολεί παραδοσιακά κλάδους της γλωσσολογίας που ασχολούνται με την αλλαγή των γλωσσών όπως και κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας αλλά επί της ουσίας αδύνατη χωρίς να ληφθεί υπόψη ότι οι ομιλητές αλλάζουν, διατηρούν, εγκαταλείπουν γλώσσες Ότι μετρούν δηλ. οι δικές τους προσωπικές σε τελικές ανάλυση επιλογές, επιθυμίες….

Μελέτες γηγενών μειονοτήτων: Παραδείγματα μελετών που συνδυάζουν διαφορετικές προσεγγίσεις διγλωσσίας: Μελέτες γηγενών μειονοτήτων: Ουγγαρόφωνη κοινότητα στην Αυστρία, όπου μελετήθηκαν παράγοντες όπως οι στάσεις των ομιλητών ή η κοινωνική αξιολόγηση των γλωσσών (ουγγρικής και γερμανικής), η χρήση τους σε ατομικό επίπεδο κλπ. (Gal 1979) Αρβανίτικη κοινότητας στην Ελλάδα, όπου κρίσιμο ρόλο έπαιξαν οι στάσεις των ανθρώπων για τη χρήση αρβανίτικης και ελληνικής (Τsitsipis 1998).

Παραδείγματα μελετών που συνδυάζουν διαφορετικές προσεγγίσεις διγλωσσίας: Μελέτες μεταναστών: Αλφανόφωνοι και αραβόφωνοι Αθήνας: όπου κρίσιμο ρόλο έπαιξαν οι στάσεις των ανθρώπων για τη διατήρηση και ενίσχυση της πρώτης τους γλώσσας σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί η ελληνική (Γογωνάς 2007). Με κρίσιμο το ρόλο της θρησκείας οι αραβόφωνοι διατηρούν τη γλώσσα τους, ενώ στους αλβανόφωνους κυριαρχεί η επιθυμία ενσωμάτωσης στην ελληνική κοινωνία. Οι δύο ομάδες διατηρούν διαφορετικές αντιλήψεις για το τι είναι διγλωσσία και ποια τα οφέλη ή μειονεκτήματά τους Ελληνόφωνοι στην Αυστραλία: διατήρηση ελληνικής πολύ πιο ισχυρή στις γυναίκες που τη συντηρούν στην προσωπική επαφή. Τσοκαλίδου 2000. Μουσουλμάνοι Ρόδου: Γεωργαλίδου κ.σ. 2015. Λεπτομέρειες του πώς και γιατί επιλέγουν χρήση ελληνικής ή τουρκικής (για την ακρίβεια διαφορετικών ποικιλιών των δύο γλωσσών, π.χ. απλοποιημένα ροδίτικα)

Περιεχόμενο διαλέξεων: Διγλωσσία και κοινωνία Διγλωσσία σε ατομικό επίπεδο Διγλωσσία και εκπαίδευση

1. ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ορισμένα κρίσιμα ζητήματα 1. ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ορισμένα κρίσιμα ζητήματα Π.χ. Συνηθέστερη από μονογλωσσία αλλά γιατί εμφανίζεται ως ασυνήθιστη; Η πολιτική διάσταση της πολυγλωσσίας: τί ρόλο έπαιξαν τα εθνικά κράτη στο να θεωρηθεί φυσιολογική η μονογλωσσία και απόκλιση η πολυγλωσσία; Ευρώπη: ιστορικά από την πολυγλωσσία των αυτοκρατοριών στην επίσημη (μόνο) μονογλωσσία των εθνικών κρατών το 19ο και 20 αιώνα και ξανά στην πολυγλωσσία από τέλη 20ου αιώνα

Πότε μια κοινωνία θεωρείται δίγλωσση ή πολύγλωσση; Πώς μετρούμε γλώσσες και διαλέκτους; Τι εννοούμε με γλώσσα; Είναι μια διάλεκτος που δεν είναι κατανοητή από ομιλητές άλλων διαλέκτων άλλη γλώσσα (π.χ. Ποντιακά). Τύποι πολύγλωσσων κοινωνιών, π.χ. όλοι δίγλωσσοι ή μερικοί μόνο; Αναγνώριση ή όχι πολυγλωσσίας; Ποιών γλωσσών; Επίσημη ή όχι αναγνώριση; Νομικό-ιστορικό πλαίσιο πολυγλωσσίας (εστίαση στην περίπτωση της Ελλάδας). Προστασία ή όχι γλωσσικών δικαιωμάτων στο σχολείο και εκτός των μειονοτήτων (γηγενών ή μεταναστών.)

Η πολυγλωσσία σήμερα και στην ιστορία Η πολυγλωσσία στην Ελλάδα: στην ιστορία νέου ελληνικού κράτους αλλά και σήμερα, μεταξύ άλλων στη σχολική τάξη. (Επίσημη, ανεπίσημη, ημιεπίσημη πολυγλωσσία.) Το σημερινό παγκόσμιο σκηνικό: Παγκοσμιοποίηση και ηγεμονία αγγλικής. Ανισότητες στο κύρος των γλωσσών και στη χρησιμότητά τους.

Συνύπαρξη, επαφή, αλληλεπίδραση γλωσσών, αλλαγή, συρρίκνωση και εξαφάνισή τους: πότε τις διατηρούν οι ομιλητές τους και πότε όχι; Χρήσεις των γλωσσών: σπάνια ισότιμες, κάθε μία σε άλλες δραστηριότητες και για άλλους σκοπούς.... Στάσεις απέναντι στις γλώσσες και την πολυγλωσσία: κοινωνική ιεράρχηση των γλωσσών

2. Η ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Ορισμένα κρίσιμα ζητήματα, π.χ. 2. Η ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Ορισμένα κρίσιμα ζητήματα, π.χ. Ορισμοί δίγλωσσων/πολύγλωσσων ατόμων: πότε θεωρούμε ότι ένα άτομο γνωρίζει δύο τουλάχιστον γλώσσες; Είδη δίγλωσσων/πολύγλωσσων ατόμων με βάση ποικίλα κριτήρια (π.χ. Πότε μαθεύτηκαν οι γλώσσες, πώς χρησιμοποιούνται, η κοινωνική τους προέλευση) Διγλωσσία, μάθηση, σκέψη, π.χ. Εμποδίζει η διγλωσσία τις καλές σχολικές επιδόσεις; Σκέφτονται διαφορετικά οι δίγλωσσοι έναντι των μονόγλωσσων; Μάθηση μιας δεύτερης γλώσσας: εστίαση στην περίπτωση της ελληνικής, γιατί η διδασκαλία της πρέπει να διαφέρει από διδασκαλία πρώτης γλώσσας

3. ΔΙΓΛΩΣΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Εκπαιδευτικές πολιτικές, φιλοσοφίες, πρακτικές δίγλωσσης εκπαίδευσης. Π.χ. Διάφοροι τύποι εκπαίδευσης με βάση ποικίλα κριτήρια. Διεθνείς τάσεις και ελληνική πραγματικότητα. Δίγλωσσα παιδιά μειονοτήτων και μεταναστών στο ελληνικό σχολείο. Π.χ. παρουσία τους στη σχολική τάξη, γνώσεις και χρήσεις ελληνικής και άλλων γλωσσών, στάσεις απέναντι στις γλώσσες, στάσεις εκπαιδευτικών) Διδασκαλία/μάθηση ξένων γλωσσών (ειδικά στην Ευρωπαϊκή ‘Ενωση): π.χ. Πολιτική και παιδαγωγική διάσταση. Ποιες γλώσσες να διδαχτούν και πώς ακριβώς;

Η αφανής πολυγλωσσία στο ελληνικό σχολείο Πιο ορατή παραδοσιακά σε ορισμένες περιοχές, π.χ. Τουρκόφωνοι Θράκης και Ρόδου Αλλά πολύ πιο διαδεδομένη, π.χ. Μελέτες για Ρόδο (βλ. Σκούρτου) φανερώνουν τουλάχιστον 26 γλώσσες σε σχολεία περιοχής: π.χ. Τοπικά ιδιώματα Καρπάθου, Ρόδου κλπ. Δίγλωσσοι σε τουρκικά και ιταλικά (παραδοσιακές γλώσσες νησιού) Δίγλωσσοι σε ευρωπαϊκές γλώσσες λόγω μικτών γάμου από τουρισμό (π.χ. αγγλικά, σκανδιναβικές γλώσσες) Δίγλωσσοι σε ευρωπαϊκές και άλλες γλώσσες από μετανάστευση (π.χ. αλβανικά, ρωσικά, ρουμάνικα)

Εκπαιδευτικοί αντιμέτωποι με δίγλωσσα παιδιά μειονοτήτων στο σχολείο: Π.χ. Στάσεις και πρακτικές εκπαιδευτικών: τι αναμένουν από τα παιδιά; Πώς προσλαμβάνουν τα προβλήματά τους; Για Αλβανούς μετανάστες: Μελέτη Τσοκαλίδου: «Είναι καλό παιδί, αλλά δεν μιλάει». Μελέτες Σκούρτου: «Ρίχνω το βάρος μου σε ένα κοριτσάκι, με τα άλλα παιδιά δεν μπορώ να κάνω τίποτα». Για Πόντιους: Εκπαιδευτικός Ιντζίδης (1999): Με μετάθεση σε χωριό ν. Θεσσαλονίκης όπου όλοι μιλούν ποντιακά άκουσε από διευθυντή ότι το μόνο που μπορούσε να καταφέρει είναι να μάθουν τα παιδιά να γράφουν το όνομά τους και ότι αυτό θα αρκούσε.

Βασικά εισαγωγικά ζητήματα στη μελέτη διγλωσσίας/πολυγλωσσίας: Χρήση όρων Προκαταλήψεις στη μελέτη φαινομένου

Όροι, ανάγκη για διάφορους όρους, π.χ. Όροι, ανάγκη για διάφορους όρους, π.χ. Διπλογλωσσία εναλλακτικός όρος για ατομική διγλωσσία Διγλωσσία σε επίπεδο κοινωνίας Χρήση διαφόρων γλωσσών στην ίδια κοινωνία Διμορφία; (χρήση διαφορετικών μορφών «ίδιας»(;) Γλώσσας) π.χ. Δημοτική και καθαρεύουσα, Ποντιακά/Κυπριακά και Κοινή Νέα Ελληνική, Γερμανικά Ελβετίας, Λουξεμβούργου και Γερμανίας

ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΙΓΛΩΣΣΙΑΣ/ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑΣ Αναμενόμενες όπως οτιδήποτε αφορά επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας Πολύ περισσότερο όταν εμπλέκονται ζητήματα πολιτικής και κοινωνικών ανισοτήτων. Παραδείγματα ►

Ισχυρή αντίσταση στο να συλλάβουμε τις κοινωνίες ως πολύγλωσσες Παράδειγμα 1 Ισχυρή αντίσταση στο να συλλάβουμε τις κοινωνίες ως πολύγλωσσες Π.χ. Εφαρμογές στη χορήγηση πολιτικού ασύλου στη Βρετανία. Απορρίπτονται αιτήσεις όσων μιλούν αρκετές γλώσσες και όχι αναγκαστικά επίσημη γλώσσα εθνικού τους κράτους (ωστόσο αυτό συνηθισμένο στις χώρες του τρίτου κόσμου απ’ όπου προέρχονται συχνά οι πρόσφυγες)

Πότε αναγνωρίζουμε γλώσσες και πότε όχι; Παράδειγμα 2: Πότε αναγνωρίζουμε γλώσσες και πότε όχι; Επίσημα μονόγλωσσα ευρωπαϊκά κράτη; Παραδοσιακά πολύ λίγα. ‘Ομως και αυτά (π.χ. Πορτογαλία) δεν προσμετρούν γλώσσα Ρομανί των Τσιγγάνων. Επομένως κράτη εμπεριέχουν μειονότητες με διαφορετικό βαθμό πολιτικής δύναμης και αναγνώρισης. Πολιτικές εκπαίδευσης μειονοτήτων στην Ευρωπαϊκή ‘Ενωση: Συνήθως συνιστούν εκπαίδευση και στη μητρική γλώσσα αλλά για παιδιά Τσιγγάνων μόνο στην επίσημη σχολείου.

Παράδειγμα 3 Πεποίθηση ότι τα δίγλωσσα παιδιά αντιμετωπίζουν προβλήματα μάθησης στο σχολείο και ότι το πρόβλημα θα εξαλειφθεί εάν πάψουν να μιλούν τη μητρική τους γλώσσα: Ωστόσο, αυτό εξαρτάται από τί είδους δίγλωσσα παιδιά έχουμε κατά νου. Τα παιδιά των μεσο- και μεγαλο-αστικών στρωμάτων, των γηγενών μειονοτήτων ή των φτωχών οικονομικών μεταναστών; Προβλήματα σχολικής επίδοσης ισχύουν εν μέρει για μειονότητες και μετανάστες (αν και όχι πάντα), όπου όμως το πρόβλημα δεν απορρέει από διγλωσσία αλλά από άλλους παράγοντες που διαπλέκονται και καταδικάζουν τα φτωχά κοινωνικά στρώματα στο περιθώριο του σχολείου και της κοινωνίας. Εξάλειψη μητρικής γλώσσας και χρήση μόνο κυρίαρχης πρόβλημα εντέλει.

Παράδειγμα 4: Οι ίδιες προκαταλήψεις και στην επιστήμη. ‘Ερευνα και θεωρία για διγλωσσία ξεκίνησε σε χώρες με διαδεδομένη πολυγλωσσία: χώρες υποδοχής μόνιμων μεταναστών (π.χ. ΗΠΑ), προσωρινών μεταναστών (π.χ. Γερμανία) και πολιτικά ισχυρών γηγενών μειονοτήτων (π.χ. γαλλόφωνοι στον Καναδά). Οι επιστημονικές ιδέες για διγλωσσία προϊόν και της κοινωνίας στην οποία παράγονται, ειδικότερα του είδους των δίγλωσσων/πολύγλωσσων. Π.χ. Στις ΗΠΑ δίγλωσσοι οι φτωχοί μετανάστες και επομένως εύκολα συσχετίστηκε η διγλωσσία με προβλήματα μάθησης, ενώ στον Καναδά συχνά δίγλωσσοι και οι πολιτικά ισχυροί αγγλόφωνοι.

Παράδειγμα 5: Γνώση μιας δεύτερης γλώσσας μόνο προφορικά ή και γραπτά; Tεστ γλωσσομάθειας (π.χ. Lower για αγγλικά) αρκετά απαιτητικά, προϋποθέτουν πολύ προχωρημένες γνώσεις (διάφορες μορφές προφορικού και γραπτού λόγου) Ωστόσο, οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο μαθαίνουν γλώσσες αυθόρμητα κατά τη χρήση μόνο προφορικά και για ορισμένους μόνο σκοπούς. Προκατάληψη κοινωνική: π.χ. Παραχώρηση πολιτικού ασύλου σε πρόσφυγες πολέμου κλπ. μόνο εάν γνωρίζουν γραπτά επίσημη γλώσσα χώρας καταγωγής

Παράδειγμα 6. Ημιγλωσσία; Παράδειγμα 6. Ημιγλωσσία; Επινοήθηκε αρχικά για παιδιά προσωρινών μεταναστών στη Βόρεια Ευρώπη δεκαετίας ‘60-70 (π.χ. Ελλήνων στη Γερμανία). Τα παιδιά αυτά γνώριζαν, π.χ. ελληνικά μόνο στις χρήσεις τους στο σπίτι. Το ίδιο σήμερα για αλβανικά με παιδιά μεταναστών στην Ελλάδα. Πλήρης γνώση μιας γλώσσας = δυνατότητα χρήσης της σε ποικίλες περιστάσεις ή περιστασιακές ποικιλίες. Αυτό επιτυγχάνεται ενίοτε με ομιλητές μητρικής (αν και ούτε και εκεί συνήθως), αλλά πιο σπάνια με δίγλωσσους. Συνήθως, δίγλωσσοι κατέχουν κάθε γλώσσα τους σε περιορισμένες και διαφορετικές χρήσεις από αυτές άλλης γλώσσας (π.χ. Αλβανικά για επικοινωνία στο σπίτι μόνο με γιαγιάδες ή αγγλικά για ανάγνωση επιστημονικών κειμένων μόνο).

Δίγλωσσα άτομα Διάφορα είδη Κατηγοριοποιήσεις τους με βάση κοινωνικά κριτήρια, π.χ. Tριάρχη-Ηermann 2000, Reich 1999) Σημαντικό να θυμόμαστε ποικιλία δίγλωσσων γιατί ιδέες περί διγλωσσίας εκκινούν συχνά από βιαστικές εντυπώσεις για το ποιοι είναι οι δίγλωσσοι Π.χ. Θεωρίες διγλωσσίας αρχικά στις ΗΠΑ όπου δίγλωσσοι φτωχοί μετανάστες και χρήση γλώσσας άλλης από αγγλική στιγματισμένη κοινωνικά. Αργότερα όμως έρευνες από Καναδά ανατρέπουν εικόνα, γιατί εκεί δίγλωσσα τα μεσαία αστικά στρώματα...

Κοινωνικά κυρίως κριτήρια (π.χ. Τριάρχη-Herrmann, 2000) Ελίτ: παιδιά οικογενειών ανώτερης τάξης που λόγω επαγγελματικών συνθηκών αλλάζουν τόπο διαμονής και φοιτούν συχνά σε ιδιωτικά πολύγλωσσα σχολεία. Συνήθως αναπτύσσουν σε ικανοποιητικό βαθμό δύο τουλάχιστον γλώσσες. Κυρίαρχη ομάδα μιας κοινωνίας (γλωσσική πλειονότητα): φοιτούν ενίοτε ε δίγλωσσα σχολεία και παρουσιάζουν καλές επιδόσεις τόσο στην ανάπτυξη και των δύο γλωσσών όσο και στη γνωστική και συναισθηματική τους ανάπτυξη. Γλωσσικές μειονότητες, π.χ. οικονομικών μεταναστών που αναγκάζονται να μάθουν γλώσσα πλειονότητας. Γλώσσα τους και πολιτισμός τους δεν αναγνωρίζονται ως ισότιμα με γλώσσα και πολιτισμό χώρας υποδοχής. Σημαντικά ενίοτε προβλήματα στη γλωσσική ανάπτυξη και σχολική επίδοση. Δίγλωσσες οικογένειες. Ικανοποιητική κατάκτηση και των δύο γλωσσών συνήθως, αν και κυρίως όταν η μία θεωρείται «ανώτερη», π.χ. αγγλικά.

Συνύπαρξη, σύγκρουση, επαφή, αλλαγή, συρρίκνωση και εξαφάνιση γλωσσών: Πώς όταν συνυπάρχουν σε μια περιοχή δανείζουν η μία την άλλη (αν και συχνότερα η πολιτικά «ισχυρή» τις πιο «ασθενείς» γλώσσες). Πώς οι λιγότερο ισχυρές μπορεί να υποχωρήσουν έως και να εξαφανιστούν (παραδείγματα από Ευρώπη και Ελλάδα, π.χ. Γαελική Σκοτίας και Αρβανίτικα Ελλάδας). Σε ατομικό επίπεδο: διατήρηση, απώλεια, επανάκτηση γλωσσών. Ποιοί παράγοντες καθορίζουν αυτές τις διαδικασίες (βλ. π.χ. μελέτες Γογωνά για μετανάστες Αθήνας), π.χ. κοινωνικές στάσεις απέναντι στις γλώσσες/ιεράρχησή τους , η κοινωνικοοικονομική τους αξία, η ταυτότητα Σχέσεις ισχύος και πώς συνήθως η ισχυρή γλώσσα πιέζει. Αγγλική ως διεθνής γλώσσα.