Κεφ. 1. Στην εποχή του Διαφωτισμού Λυδία Παπαδάκη, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006 Κεφ. 1. Στην εποχή του Διαφωτισμού

Τα «κοινά σχολεία» (τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.) Ο ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας Τα «κοινά σχολεία» (τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.) Θρησκευτικός χαρακτήρας (σκοπός, περιεχόμενο) Ελληνική γλώσσα (αλλά πολυεθνοτική σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού) 1624: Η αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής (Κύριλλος Λούκαρης και Θεόφιλος Κορυδαλλεύς) και το πνεύμα της Αναγέννησης  προς μια ορθολογική εξήγηση του φυσικού κόσμου http://el.wikipedia.org/wiki/Κύριλλος_Λούκαρις http://el.wikipedia.org/wiki/Θεόφιλος_ο_Κορυδαλλεύς

Προεστοί: τοπικοί προύχοντες, διαχειριστές του κοινοτικού προϋπολογισμού, φοροεισπράκτορες, εγγυητές της υποταγής του αγροτικού πληθυσμού σε συνεργασία με τις εκκλησιαστικές αρχές ρύθμιζαν και τα εκπαιδευτικά ζητήματα) «Κατά κανόνα ο δάσκαλος ήταν ο ιερέας της ενορίας, προερχόταν από τα αγροτικά στρώματα και. Τουλάχισοτν ως το 1729 που το Πατριαρχείο θα χορηγήσει διδασκαλικό μισθό και θα απαγορεύσει τα δώρα, πληρωνόταν από τις οικογένειες των μαθητών τόσο σε χρήμα όσο και σε διάφορα είδη προερχόμενα είτε από την αγορά είτε από την οικιακή οικονομία» (σελ. 15)

Ανώτερες εκκλησιαστικές σχολές Κατώτερη βαθμίδα (Κοινό Σχολείο)  ιερά γράμματα Μέση βαθμίδα (Ελληνικό Σχολείο)  αρχαία ελληνικά Ανώτερη βαθμίδα  φιλοσοφική και θεολογική κατάρτιση «Η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης σχολής που παρείχε και τα τρία επίπεδα σπουδών αποτελούσε πηγή γοήτρου για την κοινότητα και προσέλκυε στο διδακτικό της προσωπικό λογίους κληρικούς με σχετική ακτινοβολία» (σ. 15)

Ανώτερες εκκλησιαστικές σχολές Κατώτερη βαθμίδα (Κοινό Σχολείο)  ιερά γράμματα Μέση βαθμίδα (Ελληνικό Σχολείο)  αρχαία ελληνικά Ανώτερη βαθμίδα  φιλοσοφική και θεολογική κατάρτιση «Η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης σχολής που παρείχε και τα τρία επίπεδα σπουδών αποτελούσε πηγή γοήτρου για την κοινότητα και προσέλκυε στο διδακτικό της προσωπικό λογίους κληρικούς με σχετική ακτινοβολία» (σ. 15)

1770 -1820: Η ανάπτυξη του εμπορίου και ο ελληνικός Διαφωτισμός «Ως “ελληνικό” Διαφωτισμό εννοώ την υποδοχή των ιδεών του Διαφωτισμού από τους ελληνόφωνους λογίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού» (σ. 15) Πρώτη γενιά, περί τα μέσα του 18ου αι. Βασικός εκπρόσωπος: Ευγένιος Βούλγαρης (1916-1806) Δεύτερη γενιά, περί το 1770 Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Δημήτριος Καταρτζής (1730-1807)

Ο Μοισιόδαξ για το περιεχόμενο της εκπαίδευσης «Αντί για τα πατερικά κείμενα και τις βυζαντινές πραγματείες, οι αρχαίοι συγγραφείς διδάσκονται απευθέιας και ενταγμένοι στο ιστορικό και πολιτισμικό τους πλαίσιο, ώστε να αναδεικνύεται η ηθική αξία των νοημάτων και όχι η γλώσσα καθ’ εαυτήν» (σ. 24) «...η διδασκαλία επεκτείνεται σε όλους τους κλάδους των νεότερων επιστημών (μαθηματικά, φυσική, γεωγραφία, ιστορία ...) με σκοπό την ανασκευή των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών που προκαλούν φόβο και αδράνεια». (σ. 24)

Ο Μοισιόδαξ για τη γλώσσα και τη μέθοδο της εκπαίδευσης Ως γλώσσα διδασκαλίας προκρίνει την «καθομιλουμένη». Διδάσκεται επιπλέον η γλώσσα των κρατούντων (οθωμανικά) και οι επικρατέστερες ευρωπαϊκές γλώσσες της εποχής: τα γαλλικά και τα ιταλικά. (σ. 24) «...απορρίπτει την εικόνα του δασκάλου που εμπνέει το φόβο με τη σκυθρωπή του εμφάνιση, την τραχιά φωνή και τη χειροδικία», τα οποία αποθαρρύνουν την επιθυμάι των παιδιών για μάθηση. «ο δάσκαλος πρέπει να κάνει τη μα΄θηση ευχάριστη και ελκυστική, να διεγείρει τη φυσική περιέργεια των παιδιών...» (σ. 23)

Τρίτη γενιά, περί το 1790. «Πολλοί από αυτούς είναι [ακόμα] κληρικοί, άλλοι όμως προέρχονται από τα ανερχόμενα εμπορικά στρώματα και σηματοδοτούν την εμφάνιση μιας κοσμικής διανόησης, η οποία τείνει να υποκαταστήσει τους παλαιότερους κληρικούς λογίους και δασκάλους.» (σ. 18) Βασικός εκπρόσωπος: Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

«... Η σύμπνοια ανάμεσα σε λογίους, εμπόρους, ορισμένους μεταρρυθμιστές ηγεμόνες και τοπικούς κοσμικούς ηγέτες είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση του σχολικού δικτύου και την ίδρυση νέων εκπαιδευτικών κέντρων που υιοθέτησαν βασικές αρχές του Διαφωτισμού». (σ. 18) «... Στον ελληνόφωνο χώρο, η γεωκεντρική διδασκαλία εξακολούθησε να κυριαρχεί στο διδακτικό πρόγραμμα των σχολείων που ελέγχονταν από το Πατριαρχείο, προκαλώντας έντονες αντιπαραθέσεις με τα πνευματικά κε΄ντρα του ελληνικού Διαφωτισμού, τα οποία υιοθέτησαν την ηλιοκεντρική διδασκαλία» (σ. 19)

Ο Κοραής για το περιεχόμενο της εκπαίδευσης «Καθώς το κύριο ζητούμενο του Κοραή είναι η συγκρότηση ενός φωτισμένου έθνους, το οποίο πάνω απ’ όλα θα συνιστούσε μια κοινότητα ελεύθερων πολιτών με δημοκρατικό ήθος, ο ρόλος της κλασικής παιδείας αποβαίνει καθοριστικός» (σ. 27) «... Ο πρωταρχικός στόχος της κλασικής παιδείας είναι η διαπαιδαγώγηση των μελών της κοινότητας στα καθήκοντα του χρηστού πολίτη και η καλλιέργεια ενός δημοκρατικού ήθους με κύρια συστατικά το πνεύμα αλληλεγγύης, την πολιτική αρετή και την αφοσίωση στην κοινή ευημερία». (σ. 27)

Ο Κοραής για τη γλώσσα της εκπαίδευσης «Ξκινώντας από το αξίωμα ότι η αναμόρφωση της γλώσσας αποτελεί οργανικό τμήμα γενικότερης προσπάθειας για πολιτισμική ανασυγκρότηση, ο Κοραής προτείνει την απλούστευση της αρχαϊκής γλώσσας που κυριαρχούσε στη συμβατική παιδεία, ώστε να γίνει προσιτή σε όλους. Ταυτότχρονα όμως, προτείνει και την αποκάθαρση της καθομιλουμένης από σολοικισμούς και ξένες προσμίξεις, ώστε να φανεί καθαρά η συνέχεια της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα μέχρι τη νεότερη εποχή και να δοθεί η δυνατότητα για μια νέα προσέγγιση των αρχαίων κειμένων με μεγαλύτερη φυσικότητα και ευκολία». (σ. 28)