1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Μουντάκης Κώστας Ομ. Καθηγητής Πανεπιστήμιου Πελοποννήσου Πρώην σύμβουλος του Παιδ. Ινστιτούτου ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

Από τις αρχές του 20 ου αιώνα πολλοί ψυχολόγοι και εκπαιδευτικοί άρχισαν να αμφιβάλουν εάν η σύλληψη της νοημοσύνης ως μιας ενιαίας οντότητας ήταν ορθή εφόσον θεωρήθηκε ότι εξηγούσε μονομερώς την ανθρώπινη νόηση (Chan, 2006; Eisner, 2004) και να προτείνουν τη διάσπαση της σε επί μέρους νοημοσύνες. (Καραπέτσας, 1988, σ. 181). Ο Guilford, έβαλε τις βάσεις για την γέννηση θεωριών διαφοροποίησης των τύπων νοημοσύνης, διαμορφώνοντας ένα πολυπαραγοντικό μοντέλο νοημοσύνης 120 παραγόντων (Structure of the Intellect) στο οποίο η νοημοσύνη ερμηνεύεται μέσω των νοητικών διαδικασιών, των περιεχομένων των πληροφοριών και των προϊόντων που παράγονται (Sternberg, 1994; 1997; 2005).

Γλωσσική νοημοσύνη (Linguistic intelligence) Η νοημοσύνη αυτή περιλαμβάνει την ικανότητα κατανόησης της γραπτής και ομιλούμενης γλώσσας, την ικανότητα ανάπτυξης λογικών επιχειρημάτων, την ικανότητα εκμάθησης ξένων γλωσσών, την ικανότητα χρήσης της γλώσσας για την επιτυχία κάποιων στόχων που θέτει το άτομο κ.ά. Αυτή η νοημοσύνη επίσης έχει να κάνει με την ικανότητα του ατόμου να μιλά άνετα και να γράφει κείμενα, ποιήματα, καθώς επίσης και να θυμάται πράγματα – πληροφορίες κ.ά. Εδράζεται κύρια στο αριστερό μέρος του εγκεφάλου. Οι συγγραφείς, οι ποιητές οι δημοσιογράφοι, οι δικηγόροι, οι πολιτικοί, οι ρήτορες, οι καθηγητές κ.ά., συγκαταλέγονται μεταξύ εκείνων οι οποίοι έχουν υψηλή γλωσσική νοημοσύνη. Οι επτά νοημοσύνες κατά Γκάρντνερ

Λογική - μαθηματική νοημοσύνη (Logical – mathematical intelligence) Αυτή η νοημοσύνη περιλαμβάνει την ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί τους αριθμούς και να κάνει πράξεις με αυτούς, να χρησιμοποιεί τις μαθηματικές πράξεις στην καθημερινή του ζωή, να αναλύει προβλήματα, να κάνει επιστημονική έρευνα, να τεκμηριώνει υποθέσεις και να ταξινομεί τα πράγματα. Βοηθάει επίσης το άτομο να σκεφτεί αφαιρετικά και λογικά. Άτομα τα οποία έχουν περισσότερο ανεπτυγμένο αυτό το είδος της νοημοσύνης είναι οι μαθηματικοί, οι φυσικοί, οι στατιστικολόγοι, οι λογιστές, οι προγραμματιστές υπολογιστών, κ.ά.

Μουσική νοημοσύνη (Musical intelligence) Τα άτομα που έχουν σε υψηλό βαθμό αναπτύξει αυτή τη νοημοσύνη έχουν ανεπτυγμένη την ικανότητα της σύνθεσης μουσικής, της εκτέλεσης μουσικών κομματιών, της αναγνώρισης της αξίας μουσικών κομματιών καθώς και την κατανόηση, απομνημόνευση, ανάλυση και μετασχηματισμό του ήχου. Τα άτομα αυτά επίσης έχουν υψηλότερη τη συναισθηματική ανταπόκριση στη μουσική, κ.ά. Η μουσική νοημοσύνη εδράζεται κύρια στο δεξί ημισφαίριο, το δεξιό μετωπιαίο κροταφικό λοβό. Άτομα τα οποία έχουν αναπτυγμένη αυτήν τη νοημοσύνη είναι οι συνθέτες μουσικής, αυτοί που παίζουν διάφορα μουσικά όργανα, οι τραγουδιστές, οι δάσκαλοι μουσικής, οι χορευτές, αυτοί γενικά που τους αρέσει πολύ η μουσική.

Σωματική – κιναισθητική νοημοσύνη (Bodily-kinesthetic intelligence ). Αυτή η νοημοσύνη δημιουργεί τη δυνατότητα χρήσης του ανθρώπινου σώματος ή μέρους αυτού για την καλύτερη προσαρμογή σε κινητικά πρότυπα τα οποία έχουν καθιερωθεί, για την επίλυση κινητικών προβλημάτων, π.χ. να επιτευχθεί ένα γκολ στο ποδόσφαιρο, ή να εκφραστεί κινητικά ένα συναίσθημα. Δίνει τη δυνατότητα της επικοινωνίας μέσω της κίνησης και της γλώσσας του σώματος. Δίνει τη δυνατότητα επίσης στο άτομο να χρησιμοποιεί τα διάφορα εργαλεία αποδοτικότερα. Άτομα τα οποία κατέχουν σε υψηλότερο βαθμό αυτήν τη νοημοσύνη είναι οι αθλητές, οι χορευτές, οι ηθοποιοί, οι χειρούργοι, οι πτυχιούχοι φυσικής αγωγής, οι κατασκευαστές εργαλείων ή αντικειμένων καθημερινής χρήσης κ.ά.

Η νοημοσύνη του χώρου (Spatial intelligence) Αυτή η νοημοσύνη δημιουργεί μια υψηλότερη ικανότητα στα άτομα στο να χρησιμοποιούν και να αντιλαμβάνονται το ευρύτερο χώρο π.χ. μιας έκτασης στο μέγεθος πόλης, αλλά και τον περισσότερο περιορισμένο π.χ. την έκταση ενός δωματίου ή μιας κόλας χαρτιού. Δημιουργεί τις δυνατότητες να κατανοεί το άτομο και να αναπαριστά το χώρο, να εκφράζει ιδέες στο χώρο και να έχει καλό προσανατολισμό σε ένα νέο και άγνωστο χώρο. Εδράζεται κυρίως στο δεξιό πλευρικό λοβό. Τα άτομα αυτά αρέσκονται στις κατασκευές, στα διαγράμματα, την ανάγνωση χαρτών και στη ζωγραφική. Άτομα τα οποία κατέχουν σε υψηλό βαθμό αυτή τη νοημοσύνη είναι οι ανιχνευτές, οι κυνηγοί, οι διακοσμητές, οι αρχιτέκτονες, οι ζωγράφοι, οι κινηματογραφιστές, κ.ά.

Διαπροσωπική νοημοσύνη (interpersonal intelligence) Τα άτομα που έχουν ανεπτυγμένη αυτήν τη νοημοσύνη έχουν την αυξημένη ικανότητα να αντιλαμβάνονται καλύτερα τις προθέσεις, τα κίνητρα, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των άλλων. Έτσι η συνεργασία των ανθρώπων που κατέχουν αυτήν τη νοημοσύνη και των υπόλοιπων είναι περισσότερο αποτελεσματική. Τα άτομα που έχουν αυτή τη νοημοσύνη μπορούν επίσης να αντιλαμβάνονται και να επιλύουν καλύτερα προσωπικές αντιδικίες, να επηρεάζουν και να ενθαρρύνουν άλλα άτομα, να συνεργάζονται με άλλα άτομα και να συμμετέχουν σε ομαδικές δραστηριότητες. Εδράζεται κυρίως στο μετωπιαίο λοβό και στο νέο φλοιό. Άνθρωποι οι οποίοι κατέχουν σε υψηλότερο βαθμό αυτήν τη νοημοσύνη είναι οι εκπαιδευτικοί, οι διευθυντές, οι γιατροί, οι κοινωνιολόγοι, οι ψυχολόγοι, οι πωλητές, οι πολιτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες κ.ά.

Ενδοπροσωπική νοημοσύνη (Intrapersonal intelligence). Τα άτομα τα οποία έχουν αυτήν τη νοημοσύνη μπορούν να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους καλύτερα. Να αντιλαμβάνονται δηλαδή τα συναισθήματα, τους φόβους και τα κίνητρά τους, τα θετικά και τα αρνητικά του χαραχτήρα τους. Έχουν την τάση της αυτοαξιολόγησης, της αυτοκατανόησης, της αυτογνωσίας, της συναισθηματικής προσαρμογής και της γνώσης των ορίων των δυνατοτήτων, των αδυναμιών και των επιθυμιών τους. Ως αποτέλεσμα αυτής της γνώσης τα άτομα αυτά δρουν περισσότερο προσαρμοστικά στο περιβάλλον τους. Αυτή η νοημοσύνη εδράζεται κυρίως στο μετωπικό λοβό και στο νέο φλοιό. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων η οποία να ταυτίζεται με αυτήν τη νοημοσύνη. Αυτήν την κατέχουν τα άτομα τα οποία γνωρίζοντας το συναισθηματικό τους κόσμο ρυθμίζουν έτσι τη ζωή τους, ώστε να βρίσκονται σε περισσότερη αρμονία με το κοινωνικό και το φυσικό τους περιβάλλον. Η νοημοσύνη αυτή μπορεί να λεχθεί ότι είναι υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για την εικόνα που δίνει το άτομο στο περιβάλλον του. (Armstrong, 1994, Teele, 1995; Φλουρής, 2004; Denig, 2004; Shearer, 2004, Perry & Ball, 2004, Crollic, 2005).

Η ικανότητα να ξεχωρίζει κανείς τα διάφορα ζωντανά όντα και να έχει ευαισθησία σε άλλα στοιχεία του φυσικού κόσμου. Ανεπτυγμένη στους γεωργούς, κηπουρούς, βοτανολόγους, γεωλόγους Νατουραλιστική νοημοσύνη

Για να μπορέσει μια ορισμένη νοημοσύνη να διαχωριστεί από τις άλλες παρόλο που πιθανόν αυτό να μην είναι δυνατόν να γίνει με απόλυτη ακρίβεια θα πρέπει να ικανοποιεί σύμφωνα με τον Γκάρντνερ οκτώ κριτήρια. 1.Να μπορεί να απομονωθεί αυτή η νοημοσύνη και να συνεχίσει να υπάρχει παρά το γεγονός ότι άλλα μέρη του εγκεφάλου έχουν καταστραφεί. 2.Να υπάρχει σε όλα τα άτομα. Αλλά και στους ‘’ηλίθιους σοφούς’’. Ηλίθιοι σοφοί χαρακτηρίζονται εκείνα τα άτομα τα οποία ενώ παρουσιάζουν μια γενική πνευματική υστέρηση μπορούν να δείξουν εξαιρετικές ικανότητες σε κάποιον μεμονωμένο τομέα π.χ. στη μουσική ή στη ζωγραφική κ.ά. 3.Να διαθέτει ένα κεντρικό πυρήνα λειτουργίας ή ένα σύνολο κεντρικών λειτουργιών. Ένα μηχανισμό δηλαδή που να μπορεί να ενεργοποιείται και να επεξεργάζεται συγκεκριμένα είδη ερεθισμάτων από το εξωτερικό ή εσωτερικό περιβάλλον. 4.Να έχει ένα διακριτό ιστορικό εξέλιξης από τη γέννηση του ανθρώπου μαζί με ένα σημείο κορύφωσης από το οποίο θα πρέπει να περνούν όλα τα άτομα, φυσιολογικά ή προικισμένα κατά τη διάρκεια της ζωής των. Κριτήρια των πολλαπλών τύπων νοημοσύνης

5.Να έχει ένα ιστορικό βιολογικής εξέλιξης και πιθανότητες συνέχισης αυτής της εξέλιξης. Όλα τα έμβια όντα μπορούν να επιδείξουν κάποιο είδος νοημοσύνης. Οι ρίζες της νοημοσύνης όπως είναι σήμερα μπορούν να ανιχνευτούν σε ένα παρελθόν εκατομμυρίων ετών. Η ύπαρξη ορισμένης νοημοσύνης γίνεται περισσότερο πειστική, εάν κάποιος μπορεί να εντοπίσει τα πρότυπα μέσω των οποίων εξελίχθηκε μέσω των αιώνων, ιδιαίτερα αυτά τα πρότυπα τα οποία ο άνθρωπος μοιράζεται με άλλα είδη. 6.Η διαφοροποίηση κάθε νοημοσύνης θα πρέπει να υποστηρίζεται από πειραματικά ευρήματα της ψυχολογίας. Πολλά ευρήματα της πειραματικής ψυχολογίας παρέχουν ενδείξεις για την ύπαρξη κάποιας χωριστής νοημοσύνης. Χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της πειραματικής ψυχολογίας κάποιος μπορεί π.χ. να μελετήσει λεπτομέρειες γλωσσικής ή χωρικής επεξεργασίας με μεγάλη ακρίβεια. Η σχετική αυτονομία κάθε νοημοσύνης μπορεί να διερευνηθεί με πειραματικά με τεστ. 7.Η ύπαρξη κάθε νοημοσύνης πρέπει να υποστηρίζεται από ψυχομετρικά ευρήματα. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων της ψυχολογίας είναι μια πηγή πληροφοριών σχετικά με τη νοημοσύνη. Τα αποτελέσματα των τεστ του Δείκτη Νοημοσύνης μας παρέχουν αρκετά αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη των χωριστών τύπων νοημοσύνης. Στο ποσοστό που τα τεστ τα οποία ανιχνεύουν μια νοημοσύνη έχουν μεγάλο βαθμό συγγένειας το ένα με το άλλο και μικρότερη ή καθόλου με εκείνα τα οποία ανιχνεύουν άλλες νοημοσύνες η υπόθεση της ύπαρξης χωριστών τύπων νοημοσύνης ενισχύεται. 8.Κάθε είδος νοημοσύνης θα πρέπει να έχει τη δεκτικότητα ώστε να μπορεί να ενταχθεί σε ένα σύστημα συμβόλων. Οι περισσότερες μορφές επικοινωνίας του ανθρώπου λαμβάνουν χώρα μέσω ενός συστήματος συμβόλων το οποίο έχει αναπτυχθεί εξελικτικά στους διάφορους πολιτισμούς. Η γλώσσα, τα σύμβολα των μαθηματικών, τα σύμβολα της μουσικής αποτελούν παραδείγματα αυτού του κριτηρίου. (Gardner, 2004, p ).

Ο ίδιος ο ιδρυτής της θεωρίας αναγνώρισε ορισμένα προβλήματα και έδωσε κάποιες απαντήσεις (Gardner, 2004, p. xxxiii – xxxvii, Gardner, 1999, p ). Η κριτική εντοπίζεται σε τρία ερωτήματα: Επάρκεια των κριτηρίων Πρέπει ή όχι μια νοημοσύνη να πληροί όλα τα κριτήρια για να μπορεί να ξεχωρίσει και να οριοθετηθεί. Είναι π.χ. το κριτήριο των συμβόλων υποχρεωτικό για όλες τις νοημοσύνες. Μπορούν δηλαδή όλες οι νοημοσύνες να εκφραστούν μέσω συμβόλων. Ο Γκάρντνερ δεν μας δίνει κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα για μια νοημοσύνη η οποία δε διαθέτει δικά της σύμβολα αλλά έχει την προδιάθεση να εκφραστεί ή να ενταχθεί σε ένα σύστημα συμβόλων. (White,1998, p. 19). Κριτική της θεωρίας της πολλαπλής νοημοσύνης

Συνοχή της θεωρίας των τύπων της πολλαπλής νοημοσύνης Η παράδοση που επικρατούσε μέχρι την εμφάνιση της θεωρίας του Γκάρντνερ είχε επικεντρωθεί στην έννοια της νοημοσύνης ως μιας ολικής οντότητας. Αυτή η παράδοση έχει μια πολύ πλούσια βιβλιογραφία και ένα τεράστιο αριθμό ερευνών οι οποίες την υποστηρίζουν. Οι έρευνες αυτές έχουν πείσει πάρα πολλούς εκπαιδευτικούς και ψυχολόγους για την ορθότητά τους. Αντίθετα η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης δεν έχει πλήρως πείσει ότι διαπερνάται από ένα ενιαίο δίχτυ στο οποίο διαπλέκονται όλες οι νοημοσύνες. Ο ίδιος ο Γκάρντνερ προσπάθησε να δώσει απαντήσεις σε αυτή τη κριτική (Gardner, 2004, pp. xxxiii – xxxvii). Παράδειγμα αυτής της αμφισβήτησης η μουσική και η κιναισθητική νοημοσύνη. Το ερώτημα είναι αν αυτές μπορούν πράγματι να θεωρηθούν ως γνήσιες νοημοσύνες και να θεωρηθεί ότι διαπλέκονται στο ίδιο δίχτυ με τις υπόλοιπες. (Smith, 2008, p. 7).

Έλλειψη επαρκών εμπειρικών μαρτυριών που να υποστηρίζουν τη θεωρία Φαίνεται ότι δεν υπάρχουν ακόμα αρκετές εμπειρικές μαρτυρίες και αυτό αποτελεί ίσως την εντονότερη κριτική. Οι ψυχολόγοι δεν έχουν ακόμη επεξεργαστεί αρκετά τεστ για να μπορούν να αποδείξουν εμπειρικά την ύπαρξη των τύπων νοημοσύνης που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Νοημοσύνες κατά Γκάρντνερ Αξιολογική σειρά Γλωσσική νοημοσύνη (Linguistic intelligence)3 Λογική - μαθηματική νοημοσύνη (Logical – mathematical intelligence)2 Μουσική νοημοσύνη (Musical intelligence).5 Σωματική – κιναισθητική νοημοσύνη (Bodily - kinesthetic intelligence)1 Η νοημοσύνη του χώρου (Spatial intelligence)5 Διαπροσωπική νοημοσύνη (interpersonal intelligence).7 Ενδοπροσωπική νοημοσύνη (Intrapersonal intelligence)4 Βάλε σε μια αξιολογική σειρά 1,2,3 κλπ. τις νοημοσύνες σου. Μπορείς να θεωρήσεις ίσης αξίας μέχρι και δυο νοημοσύνες. Π.χ. 3,3 αλλά στην επομένη βάλε τον αριθμό 5

17

Η ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΟΥ RAVEN Το τεστ αυτό κατέχει μία ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις δοκιμασίες ευφυΐας, λόγω ορισμένων ιδιομορφιών του. Το βασικό πλεονέκτημα της "Νοομετρικής Προϊούσης Δυσχέρειας Κλίμακας τού Raven", όπως ονομάζεται, είναι ότι πρόκειται για ένα τεστ πού μπορεί να δοθεί σε άτομα διαφορετικών κοινωνικοπολιτιστικών συστημάτων χωρίς να υπάρχουν σημαντικά σφάλματα κατά τη σύγκριση των αποτελεσμάτων (δηλαδή σφάλματα που να οφείλονται στη διαφορετική επίδραση πού ασκούν οι ποικίλες μορφές τού πολιτισμού στην εξέλιξη της ευφυΐας του άτομου). Στον τομέα αυτό, φαίνεται ότι η κλίμακα Raνen υπερτερεί πράγματι έναντι των περισσότερων I,Q. τεστ. Οι δοκιμασίες αυτές, άλλωστε, μπορούν να δοθούν και σε άτομα αγράμματα, η ακόμα και σε άτομα πού παρουσιάζουν δυσκολίες στην ομιλία η την ακοή, αφού πρόκειται για ένα τεστ στο οποίο οι προφορικές οδηγίες περιορίζονται στο ελάχιστο. Από την άλλη μεριά, οι δοκιμασίες Raνen δεν εξετάζουν την ευφυΐα κατά ένα σφαιρικό τρόπο, αλλά μάλλον ελέγχουν εκλεκτικά ορισμένα μόνο στοιχεία νοημοσύνης. Τα στοιχεία αυτά είναι κυρίως η αναλυτική ικανότητα τού εξεταζόμενου, σε συνδυασμό με την αίσθηση της όρασης, την αίσθηση της συμμετρίας, καθώς επίσης και την ικανότητα του ατόμου να συσχετίζει σύμβολα και σχήματα μεταξύ τους. 'Ακριβώς επειδή η κλίμακα του Raven δεν είναι ένα κλασικό IQ, τεστ, είναι δυνατό να παρατηρηθεί σημαντική διαφορά ανάμεσα στ' αποτελέσματα πού μπορεί να σημειώσει κάποιος στις δυο αυτές περιπτώσεις. ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΤΕΣΤ ΤΟΥ RAVEN Το τεστ αποτελείται από 5 ομάδες των 12 δοκιμασιών ή κάθε μία. Η κάθε δοκιμασία παρουσιάζει ένα σχήμα από το οποίο λείπει ένα κομμάτι. Από κάτω δίνονται 6 η 8 μικρότερα σχήματα, από τα οποία ο εξεταζόμενος πρέπει να βρει ποίο αντιστοιχεί στο ζητούμενο. Η κάθε δοκιμασία είναι λίνο δυσκολότερη από την προηγούμενη, και η κάθε μια από τις πέντε ομάδες περιέχει δυσκολότερες δοκιμασίες από την ομάδα πού προηγείται.

ΤΕΣΤ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΜΕΝΣΑ Το 1945 Ιδρύθηκε μια περίφημη λέσχη της οποίας τα μέλη είχαν όλα εξαιρετικά υψηλό δείκτη νοημοσύνης. Η οργάνωση αυτή πού ονομάστηκε ΜΕΝΣΑ, είναι σήμερα διεθνής και αριθμεί πάνω από 110,000 μέλη σ' ολόκληρο τον κόσμο. Στη ΜΕΝΣΑ γίνεται δεκτός σαν μέλος οποιοσδήποτε, ανεξαρτήτως φυλής, κοινωνικοοικονομικής στάθμης η επαγγέλματος, δόγματος ή εθνικότητας αρκεί το IQ. του να συγκαταλέγεται στο ανώτερο 2% τού πληθυσμού. Αυτό σημαίνει ότι σ' ένα από τα "κλασικά" τεστ, όπως είναι το Stanfοrd-Binet, θα πρέπει να συγκεντρώσει τουλάχιστον 132 βαθμούς (που αντιστοιχούν σε 133 βαθμούς για το κλασικό IQ. τεστ). Ένας άμεσος τρόπος για να γίνει κανείς μέλος είναι να συγκεντρώσει έναν ορισμένο αριθμό μονάδων στο ειδικό τεστ εισαγωγής της οργάνωσης αυτής. Βλέπουμε ότι στη ΜΕΝΣΑ έχουν καταφέρει να ξεπεράσουν όλες τις ρατσιστικές διαφορές που κατατρέχουν την ανθρωπότητα, φτιάχνοντας όμως μια καινούρια: αυτή του πνεύματος και της διανόησης. Αν θέλετε παρά ταύτα να γίνετε μέλος της και επιθυμείτε μια ακριβή εκτίμηση του IQ. σας, γράψτε στη διεύθυνση : Mensa House, St John's Square, Wolverhampton, WV2 4AH.