Συμβουλευτική και Δια Βίου Ανάπτυξη Καθηγήτρια: Θ. Τσακίρη Δια Βίου... Μάθηση - Εκπαίδευση - Κατάρτιση - Ανάπτυξη Εννοιολογικές αποσα Δια Βίου... Μάθηση - Εκπαίδευση - Κατάρτιση - Ανάπτυξη Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις και ορισμοί Λάγιου Π. Μάιος – Ιούνιος 2016 φηνίσεις και ορισμοί Λάγιου Π. Μάιος – Ιούνιος 2016

1. Εισαγωγή Η ∆ια Βίου συνοδεύεται κατά καιρούς από διάφορες έννοιες όπως η µάθηση (∆ια Βίου µάθηση), η εκπαίδευση (∆ια Βίου εκπαίδευση), η κατάρτιση (∆ια Βίου Κατάρτιση). Συνδέεται δε άρρηκτα με την έννοια της ανάπτυξης. Τα τελευταία χρόνια η έννοια της “Δια βίου μάθησης” έχει καταλάβει κεντρική θέση στην εκπαιδευτική πολιτική της Ε.Ε. και έχει αναδειχθεί σε καυτό πολιτικό θέµα καθώς αφορά της οργάνωση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης των ενήλικων στον 21ο αιώνα” (Hake, 1999). “Αναδύθηκε στη σύγχρονη πολιτική σκηνή όπως εµφανίζεται µια νέα µόδα” (Field, 2001). Ο Murphy Mark (2005) υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης στην Ευρώπη μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα αν ιδωθεί υπό το πρίσμα της πολιτικής οικονομίας των διεθνών σχέσεων.

2. Μερικές σημαντικές ημερομηνίες : Υπογραφή της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (Συνθήκη της Ρώμης). 1990: Σύγκληση από την Ουνέσκο της Παγκόσμιας Διάσκεψης στο Ζομπτιεν για την Εκπαίδευση για Όλους. 1991: Τίθενται σε δημόσιο ενδοευρωπαϊκό διάλογο τρία Υπομνήματα της ΕΟΚ για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, την Επαγγελματική Εκπαίδευση και την Τηλεκπαίδευση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα : Πριν από το 1992 δεν είχε δοθεί καμμία νομοθετική εξουσία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα αναφορικά με την Εκπαίδευση. Η Συνθήκη της Ρώμης υπογραμμίζει μόνο το ρόλο της Κοινότητας στην εφαρμογή πρωτοβουλιών για την επαγγελματική κατάρτιση. Μεταξύ η εκπαιδευτική πολιτική αποτελούσε νόμιμα αποκλειστική αρμοδιότητα των κρατών μελών. Τα ευρωπαϊκά όργανα δεν είχαν καµία νοµική βάση για να δράσουν στον τοµέα της εκπαίδευσης. Παρόλα αυτά από τη δεκαετία του '70 έγιναν προσπάθειες για τον συντονισμό των εκπαιδευτικών πολιτικών μεταξύ των κρατών – μελών και σταδιακά, η εκπαίδευση μαζί με την κατάρτιση κατέστησαν σημαντικός παράγοντας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

1992: Υπογραφή της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση ή "Συνθήκης του Μάαστριχτ". Η συνθήκη θα περιλάβει τα άρθρα 149 και 150 για την παιδεία και την επαγγελματική εκπαίδευση, παρέχοντας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τη νομική βάση για τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Έτους της Δια Βίου Μάθησης. Ωστόσο, το ενδιαφέρον για τη Δια Βίου Μάθηση εντοπίζεται ήδη από το 1989, όταν η Στρογγυλή Τράπεζα των Ευρωπαίων Βιομηχάνων (ERT) δημοσιεύει ένα βιβλίο με τίτλο “Εκπαίδευση Διά Βίου: μια ευρωπαϊκή στρατηγική”, το οποίο αποτελούσε μια περίληψη των δραστηριοτήτων της Μόνιμης Ομάδας Εργασίας για την Εκπαίδευση που ιδρύθηκε το 1987 από την ERT. Επίσης δημιουργήθηκε μια ειδική ομάδα εργασίας για τη δια βίου μάθηση και την εκπαίδευση ενηλίκων από τα συμπεράσματα της οποίας η ERT εντόπισε την αναγκαιότητα για τη “δημιουργία μιας ευρωπαϊκής ιδέας δια βίου μάθησης και την ανάγκη για την εγγύτερη συνεργασία και εταιρικότητα μεταξύ όλων των εταίρων που σχετίζονται με την εκπαίδευση και την κατάρτιση” (Kairamo 1989, αναφέρεται στον Murphy, 2005).

1993: η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσιεύει τη Λευκή Βίβλο με τίτλο “Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση: οι προκλήσεις και ο δρόμος προς τον 21ο αιώνα(E.Ε.,1993)”. 1995: δημοσιεύεται η Λευκή Βίβλος για την Εκπαίδευση και την Κατάρτιση με τίτλο "Διδασκαλία και Μάθηση: Για μια κοινωνία της Μάθησης”, όπου αναφέρεται: “Δεν είναι πλέον ρεαλιστικό να θεωρούμε την εκπαίδευση, την οικονομικά ενεργό ζωή και τη συνταξιοδότηση ως διαδοχικές φάσεις της ζωής, καθώς η γνώση που αποκτάται στα πρώτα χρόνια ξεπερνιέται ολοένα και πιο γρήγορα. Η ιδέα της δια βίου μάθησης, με την προώθηση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου της ζωής ανοίγει νέες προοπτικές για τη διαμόρφωση και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, και για τον τρόπο που διαχειρίζονται τόσο την εργασία τους όσο και τον ελεύθερο χρόνο τους.”(E.Ε., 1995) Όπως ήδη είχε υποστηρίξει ο Heinemann (1991), η ιδέα της δια βίου μάθησης αποτέλεσε εκπαιδευτική προτεραιότητα της Ε.Ε. καθώς “μόνο εκείνοι που μπορούν να συμβαδίσουν με τις ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις, που ξέρουν αρκετές γλώσσες και είναι πρόθυμοι να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους θα διασφαλίσουν μια δουλειά καθώς και τις ευκαιρίες να βελτιώσουν τη ζωή τους μακροπρόθεσμα”.

1996: Ευρωπαϊκό Έτος της Δια Βίου Μάθησης. Είναι η χρονιά όπου η έννοια της Δια Βίου Μάθησης εισάγεται παράλληλα τόσο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσο και από τον ΟΟΣΑ (έκδοση του “Δια Βίου Μάθηση για όλους”) και την Ουνέσκο (έκδοση του βιβλίου του Ντελόρ “Η εκπαίδευση- Μέσα της κρύβει ένα θησαυρό”). Την ίδια χρονιά η Επιτροπή θα εισάγει και τον όρο Κοινωνίας της Γνώσης που θα αποτελέσει το γενικό μοντέλο-στόχο των χωρών-μελών της Ε.Ε. 2000: Υπόμνημα της Επιτροπής για τη Δια Βίου Μάθηση(Memorandum on Lifelong Learning) το οποίο υποστηρίζει πως η Δια Βίου Μάθηση δεν είναι πλέον “μόνο μια πτυχή της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, πρέπει να γίνει η κατευθυντήρια αρχή για την παροχή (μόρφωσης) και τη συμμετοχή σε όλο το φάσμα του μαθησιακού πλαισίου" (E.Ε., 2000). Παράλληλα, σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης ενός Ενιαίου Ευρωπαϊκού Χώρου Εκπαίδευσης και Έρευνας, εγκαινιάζεται η διαδικασία της Μπολόνιας. Την ίδια χρονιά διαμορφώνεται η πολιτική της Λισαβόνας, με στόχο η Ευρώπη να καταστεί η σημαντικότερη κοινωνία της γνώσης και καθιερώνεται η νέα ανοικτή μέθοδος συντονισμού.

2001: η Επιτροπή δηµοσιεύει το “Making a European Area of Lifelong Learning a Reality” (Κάνοντας τον Ευρωπαϊκό Χώρο ∆ια Βίου Μάθησης Πραγµατικότητα), δίνοντας τον επίσημο ορισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δια βίου μάθηση: «Κάθε μαθησιακή δραστηριότητα η οποία αναλαμβάνεται καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής με σκοπό τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των εφοδίων, στο πλαίσιο μιας προσωπικής, κοινωνικής οπτικής ή/και μιας οπτικής που σχετίζεται με την απασχόληση» (European Commission, Com (2001) 678). 2006: η χρονιά που στην Ευρώπη ενοποιείται το σύνολο των Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Ευρωπαίκής Ένωσης σε ένα “Ενιαίο Πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης” (κεντρική διαχείριση από την Ε.Επιτροπή και ανεξάρτητους τοπικούς δημόσιους φορείς εφαρμογής στα επιμέρους κράτη-μέλη. 2010: Ψηφίζεται στην Ελλάδα ο Νόμος 3879/2010: “Ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης και λοιπές διατάξεις” (ΦΕΚ 163/ , τ.Α), με στόχο: “η ανάπτυξη της δια βίου μάθησης, μέσω της αναγνώρισης εναλλακτικών εκπαιδευτικών διαδρομών, της δικτύωσης των φορέων δια βίου μάθησης και της διασφάλισης της διαφάνειας και της ποιότητας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η διασύνδεση της δια βίου μάθησης με την απασχόληση, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας των ατόμων και γενικότερα η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη” (άθρο 1ο).

3. Οι έννοιες μάθηση, εκπαίδευση, κατάρτιση και ανάπτυξη Αν και οι έννοιες “μάθηση” και “εκπαίδευση” έχουν κοινές, βαθιά εδραιωµένες, σηµειολογικές αφετηρίες, είναι λάθος να θεωρούνται συνώνυμες (Jarvis,1999). Μάθηση είναι: “η διεργασία του µετασχηµατισµού της εµπειρίας σε γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις, αξίες, συναισθήµατα” (Jarvis, 2004β). “ένα φαινόµενο που συνδέεται µε τη διατήρηση και την εξέλιξη της ζωής” (Πόρποδας,1993). “µια σχετικά µόνιµη αλλαγή στη δυνητική συµπεριφορά (ενός ατόµου) που είναι αποτέλεσµα άσκησης ή εµπειρίας” (Columbia Encyclopedia, 2005) “Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά µε τη φύση της µάθησης, παρατηρείται σύµπτωση των απόψεων στο ότι η µάθηση αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης, επειδή επιτρέπει στο άτοµο να κατανοεί όσα συµβαίνουν στον κοινωνικό περίγυρο και στον ίδιο του τον εαυτό και έτσι προσανατολίζεται µέσα στη διαρκώς µεταβαλλόµενη πραγµατικότητα” (Κόκκος, 2005)

Ως εκπαίδευση ορίζεται: “κάθε διαδικασία, επίσηµη ή ανεπίσηµη, που διαµορφώνει τη δυναµική ενός οργανισµού που ωριµάζει” (Columbia Encyclopedia,2005). “η θεσµοθετηµένη και ελεγχόµενη παιδαγωγική διαδικασία από την πλευρά της πολιτείας ή άλλου φορέα, µε στόχο τη µετάδοση ενός συστήµατος γνώσεων και αξιών στη νέα γενιά για την ένταξη και δραστηριοποίηση της µέσα στο κοινωνικό σύνολο […] Οι προδιαγραφές της εκπαίδευσης εκφράζονται µε νοµοθετικά κατοχυρωµένους σκοπούς, µε προγράµµατα διδασκαλίας και σχολικά βιβλία, µε κανονισµούς λειτουργίας εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, µε εγκυκλίους των προϊστάµενων αρχών και αποτελούν την ουσιαστική πτυχή της εκπαίδευσης, µέσω της οποίας µεταδίδεται το εκάστοτε ισχύον σύστηµα γνώσεων και αξιών σε κάθε κοινωνική οµάδα και ασκείται ουσιαστικά ο κοινωνικός έλεγχος” (Ξωχέλλης, 1990). “η εκπαίδευση δεν αποτελεί µόνο το µέσο για τη συντήρηση ενός δεδοµένου συστήµατος, αλλά µπορεί να συµβάλλει και στην αλλαγή του”(Kazamias & Massialas,1965). Η εκπαίδευση ως έννοια και ως διαδικασία είναι πιο συγκροτηµένη και πιο στοχευµένη από τη µάθηση. Εντούτοις, η έννοια της µάθησης είναι ευρύτερη και υπό το πρίσµα αυτό περικλείει την έννοια και της εκπαίδευσης και της κατάρτισης.

Με τον όρο κατάρτιση, νοείται: “η διαδικασία της απόκτησης, της βελτίωσης ή/και της ανανέωσης των επαγγελµατικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων που απαιτούνται, για να εργαστεί κάποιος/α αποτελεσµατικά σε ένα ορισµένο επαγγελµατικό ρόλο και συγκεκριµένο εργασιακό περιβάλλον”(Παπαδάκης, 2006). Αφορά πρωτίστως το τµήµα εκείνο “της επαγγελµατικής εκπαίδευσης που παρέχει τις ειδικές επαγγελµατικές γνώσεις και δεξιότητες µε τις οποίες ολοκληρώνεται η επαγγελµατική επάρκεια του εκπαιδευόµενου και το οποίο αποτελεί αντικείµενο επαγγελµατικής επιµόρφωσης” (CEDEFOP,1996). Επαγγελµατική κατάρτιση (vocational training) θεωρείται “το σύνολο των δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην παροχή δεξιοτήτων, γνώσεων, στάσεων και συµπεριφορών που είναι απαραίτητες για την ενασχόληση ενός ατόµου σε ένα επάγγελµα ή την εκτέλεση µιας υπηρεσίας-εργασίας σε κάποιον τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας, περιλαµβάνοντας κάθε ενέργεια επαγγελµατικής επιµόρφωσης και επαγγελµατικής εκπαίδευσης” (Αµίτσης, 2000).

Ο όρος επαγγελµατική κατάρτιση αναφέρεται στο “µέρος της επαγγελµατικής εκπαίδευσης που παρέχει τις ειδικές επαγγελµατικές γνώσεις και ικανότητες, µε τις οποίες ολοκληρώνεται η επαγγελµατική επάρκεια του εκπαιδευόµενου”(CEDEFOP, 1996). Με τη χρήση του όρου «εκπαίδευση και κατάρτιση ενηλίκων» υποδηλώνεται η αναφορά σε ενήλικους εκπαιδευόµενους, αλλά και η σύνδεση των σχετικών δραστηριοτήτων µε την απόκτηση γνώσεων και ικανοτήτων που αναφέρονται άµεσα στην επαγγελµατική σφαίρα” (Καραλής, 2006). Συνεχιζόµενη επαγγελµατική κατάρτιση είναι η “συνεχιζόµενη εκπαίδευση που αποβλέπει στη συντήρηση, ανανέωση, αναβάθµιση και εκσυγχρονισµό των επαγγελµατικών γνώσεων και ικανοτήτων”(CEDEFOP,1996). Η Δια βίου Κατάρτιση αφορά στη διαδικασία εξειδικευμένης μόρφωσης, με σκοπό την ανάπτυξη εξειδικευμένων δεξιοτήτων, στα πλαίσια συγκεκριμένης επαγγελματικής δραστηριότητας. “Σε κάθε περίπτωση,η κατάρτιση, αλληλοσυσχετιζόµενη όσο και αρδευόµενη σηµασιακά από ένα µάγµα σηµασιών, συνδέεται µε τη διαχείριση ανθρωπίνων πόρων και εντάσσεται στο λειτουργικό πλαίσιο – οµπρέλα της ∆ια Βίου Μάθησης” (Παπαδάκης, 2006)

Η “ανάπτυξη” αποτελεί σημαντική έννοια τόσο για την οικονομία όσο και για την ψυχολογία. Αν και δεν υπάρχει ένας και μοναδικός ορισμός, ως οικονομική ανάπτυξη θα μπορούσε να αποδοθεί “η διαδικασία με την οποία το πραγματικό εθνικό εισόδημα μιάς χώρας αυξάνει στη διάρκεια μίας μακράς χρονικής περιόδου. Επομένως αν ο ρυθμός που αυξάνει ο πληθυσμός είναι μικρότερος από το ρυθμό που αυξάνει το εισόδημα, τότε το κατά κεφαλή εισόδημα θ'αυξάνει”. Υπό μια έννοια, ως ανάπτυξη ορίζεται η αύξηση (σε κάποια χρονική περίοδο) της οικονομικής ευημερίας που απολαμβάνει ο λαός μιας χώρας. Στην ψυχολογία ως ανάπτυξη ορίζεται: οι μεταβολές που συντελούνται με την πάροδο του χρόνου στη σωματική δομή, στις νοητικές λειτουργίες και στη συμπεριφορά ενός ανθρώπου ως αποτέλεσμα τόσο βιολογικών όσο και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Αρχίζει με τη σύλληψη και συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Η δια βίου ανάπτυξη: είναι ο τομέας που μελετά τις καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής δομές της ανάπτυξης, της αλλαγής και της σταθερότητας στη συμπεριφορά του ανθρώπου

4. “δια βίου...” Ο όρος ∆ια Βίου µάθηση δεν είναι καινούριος: η ιδέα ότι ο άνθρωπος πρέπει να µαθαίνει συνεχώς ανάγεται ήδη στην κλασική αρχαιότητα και συναντάται µε διάφορες µορφές σε όλες σχεδόν τις περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας (Κασσωτάκης,2006). Αν και ως αυτόνοµη πολιτική υιοθετήθηκε σχετικά πρόσφατα, αναφορές σ’ αυτήν υπήρχαν ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Στη Βρετανία, το 1916 ο Dewey υποστηρίζει ότι “είναι κοινός τόπος να λέµε ότι η εκπαίδευση δεν πρέπει να σταµατάει όταν κάποιος φεύγει από το σχολείο” και το 1919 o Smith γράφει “απαραίτητη προϋπόθεση είναι ότι η εκπαίδευση ενηλίκων δεν πρέπει να θεωρείται πολυτέλεια για λίγους εκλεκτούς εδώ κι εκεί, ούτε κάτι που αφορά µόνο ένα σύντοµο διάστηµα της πρώιµης ενήλικης ζωής, αλλά ότι η εκπαίδευση ενηλίκων είναι µια µόνιµη εθνική ανάγκη, µια αναπόσπαστη πλευρά της ιδιότητας του πολίτη και συνεπώς θα πρέπει να είναι και καθολική και ισόβια”. Το 1929 εκδίδεται το πρώτο σύγγραμμα για τη Δια Βίου με τίτλο “Lifelong Education” από τον Yeaxlee. Όπως ο ίδιος αναφέρει, οι πρωτοπόροι της εκπαίδευσης ενηλίκων “επιθυμούσαν να θεωρηθεί αυτή εξαρχής ως ένα συστατικό της ανθρώπινης ελευθερίας και εμπλουτισμου της ανθρώπινης ζωής” (αναφέρεται στο Πανδής, 2009).

Παρά τις πρώτες αυτές προσπάθειες, ο όρος ∆ια Βίου επικράτησε µόνο µετά τον Β΄ Παγκόσµιο πόλεµο καθώς άρχισαν να τον υιοθετούν οργανισµοί όπως η UNESCO (“Learning to be: the world of education Today and Tomorrow”). Από αυτήν την άποψη η ∆ια Βίου προσέγγιση στην εκπαίδευση έλκει την καταγωγή της στη δεκαετία του ’50 και ειδικότερα σε έναν συνδυασµό των θεωριών του ανθρώπινου κεφαλαίου (επένδυση στον άνθρωπο) και της πρόθεσης ευρείας αναδιανοµής του κοινωνικού αγαθού της παιδείας (αντισταθµιστική προοπτική), µέσω της δόµησης ενός εναλλακτικού εκπαιδευτικού συστήµατος «δεύτερης ευκαιρίας» (ειδικά στις σκανδιναβικές χώρες) (Πανδής,2009). Η κοινωνική κρίση της δεκαετίας του 1960, θέτοντας υπόαμφισβήτηση τη φιλοσοφία, την οργάνωση και τη λειτουργία της εκπαίδευσης, δηµιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την εµφάνιση νέων παιδαγωγικών και εκπαιδευτικών τάσεων, οδηγώντας πολλούς μελετητές να θεωρούν ότι “αφετηρία της σύγχρονης ιστορίας της ∆ια Βίου πρέπει να λογίζεται η αρχή της δεκαετίας του ’70 και ειδικότερα η περίοδος που συµβολίζεται ως Μάης του ’68” και να συμφωνούν ότι η αναθέρµανση του ενδιαφέροντος για τη ∆ια Βίου χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές της δεκαετίας του ’70.

Σύµφωνα µε τον Rubenson (2004), “η ∆ια Βίου µάθηση, από την περίοδο εκείνη και ύστερα, αντιµετωπίστηκε ως η «Νέα Ιερουσαλήµ» και έγινε κεντρικό κοµµάτι στο πολιτικό σχέδιο για την αναδόµηση των σχέσεων µεταξύ της οικονοµίας και της εκπαίδευσης”. Ο ίδιος χωρίζει την εξέλιξη της ∆ια βίου µάθησης στη σύγχρονη εποχή σε τρεις περιόδους. Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται ως «ανθρωπιστική περίοδος» (humanistic era) και είναι η περίοδος της δεκαετίας του Η δεύτερη περίοδος αποκαλείται «ισχυρά οικονοµιστική περίοδος» (the strong economistic era) και καλύπτει την περίοδο Η τρίτη περίοδος είναι η περίοδος «της ήπιας µορφής οικονοµιστικού παραδείγµατος» (the soft version of the economistic paradigm) και είναι η περίοδος από το 2000 και εντεύθεν. Όσον αφορά δε την οπτική της εφαρµογής της, καταλήγει στο συµπέρασµα πως, οι τρεις γενιές αντανακλούν διαφορετικούς ρόλους και σχέσεις µεταξύ των τριών κύριων θεσµικών παραγόντων: του κράτους, της αγοράς και της κοινωνίας.

Στην πρώτη περίοδο, όπως αυτή εκφράζεται στην παράδοση της UNESCO, η κοινωνία (το ανθρώπινο στοιχείο) έπαιζε ένα σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση των πολιτικών ∆ια Βίου µάθησης ενώ στη δεύτερη γενιά προνοµιακή θέση είχε η αγορά υποβαθµίζοντας το ρόλο του κράτους και σχεδόν αγνοώντας τις επιθυµίες της κοινωνίας. Αναγνωρίζοντας τις αποτυχίες της αγοράς καθώς και τις ανησυχίες σχετικά µε την αποµόνωση µεγάλων οµάδων πληθυσµού από την κοινωνική και οικονοµική ζωή, η τρίτη γενιά µπορεί να θεωρηθεί ως µια αλλαγή στην ισορροπία µεταξύ των τριών θεσµικών παραγόντων. Η αγορά έχει ακόµα κεντρικό ρόλο, αλλά οι ευθύνες των ατόµων και του κράτους είναι επίσης ορατές. Η κριτική που έχει δεχτεί η ∆ια Βίου, εστιάζεται στον οικονοµιστικό προσανατολισµό της και στη συσχέτισή της µε τη νεοφιλελεύθερη παγκοσµιοποίηση. Becker (1975): εξέφραζε το φόβο του, οι ενήλικοι να συµµετέχουν στη ∆ια Βίου µάθηση σύµφωνα µε υπολογισµούς που θα κάνουν για τα οικονοµικά οφέλη που θα προκύψουν από την εκπαίδευση που θα λάβουν. Field (2004): “οι κυβερνήσεις χρησιµοποιούν τη ρητορική της ∆ια Βίου για να αποκρύψουν τη διαδικασία αποσύνθεσης της εκπαίδευσης ενηλίκων και την αντικατάστασή της από την κατάρτιση που αφορά αποκλειστικά την εργασία”.

Marginson (1999): “η παγκοσµιοποίηση, ως φαινόµενο που επηρέασε κάθε πολιτική στο παγκόσµιο σύστηµα, άλλαξε τα δεδοµένα και στην εκπαίδευση, δηµιουργώντας την ανάγκη για ένα νέο είδος εκπαίδευσης, που θα στοχεύει στη δηµιουργία ατόµων ικανών για εργασία και όχι ατόµων πνευµατικά καταρτισµένων, µια αποστολή που καλείται να φέρει εις πέρας η ∆ια Βίου µάθηση”. Βιτσιλάκη (2002): “η ∆ια Βίου εκλαµβάνεται πλέον ως µοχλός και ως προϋπόθεση για την αναβάθµιση των παραγωγικών δραστηριοτήτων”. Kearns (Kearns et al, 1999): “ενώ η κινητήρια δύναµη που επανέφερε τη ∆ια Βίου στη διεθνή πολιτική σκηνή στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν ο ωφελιµισµός και τα οικονοµικά κίνητρα, µια αλλαγή προς ολοκληρωµένες πολιτικές που συνδυάζουν κοινωνικούς και πολιτιστικούς στόχους, παρατηρήθηκε από τα µέσα της εν λόγω δεκαετίας και έπειτα και η ∆ια Βίου αποτελεί πλέον µια σύνθεση πολιτικών χωρίς αποκλειστικές στοχεύσεις”, µια άποψη που συνοψίζει περιεκτικά το πνεύµα ολόκληρης της τρίτης περιόδου.

Jarvis (2004α): διαπιστώνοντας ότι ο όρος ∆ια Βίου εκπαίδευση τείνει να εγκαταλειφθεί προοδευτικά χάριν του όρου ∆ια Βίου µάθηση, υποστηρίζει πως “αυτή η αλλαγή μοιάζει επιφανειακή, όµως οι συνέπειες της πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Υπάρχει η αίσθηση ότι η εκπαίδευση είναι ένα δικαίωµα των πολιτών, αλλά η µάθηση είναι ατοµική ευθύνη. Με την παρακµή του κράτους πρόνοιας δεν αποτελεί πια υποχρέωση του κράτους να παρέχει κάθε µορφή εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια της ζωής, κάτι που αποτελεί µέρος της κοινωνικής πρόνοιας. Είναι πλέον ευθύνη των εργαζοµένων να συνεχίσουν να µαθαίνουν ώστε να συνεχίσουν να έχουν θέση στην κοινωνία της γνώσης”. Στο Υπόµνηµα του 2000 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δηλώνει ξεκάθαρα πως “πέρα από τις προσπάθειες των άλλων, τα άτοµα από µόνα τους είναι υπεύθυνα για την επιδίωξη της µάθησής τους” (European Commission, 2000). Βασικό αξίωµα της δεύτερης αλλά και της τρίτης γενιάς ∆ια Βίου µάθησης είναι ότι αυτή είναι µια ατοµική ευθύνη. Σύµφωνα µε την Marginson (1997) “γίνεται ευθύνη των ατόµων να λάβουν περισσότερη µάθηση για την δηµιουργία και διατήρηση του δικού τους ανθρώπινου κεφαλαίου. Η επένδυση στη µάθηση και η χρηµατοδότησή της γίνεται πρωταρχικά ατοµική ευθύνη”.

Όπως υποστηρίζει ο Τσαούσης (2007), τις τελευταίες δύο δεκαετίες περάσαμε: από την αντίληψη της γνώσης ως κτήμα ες αεί στη γνώση ως αναλώσιμο χρηστικό αγαθό, από την έμφαση στη διδασκαλία, στην έμφαση στην μάθηση, από την προσφορά γνώσης στη ζήτηση γνώσης. από την έννοια του επαγγέλματος στην έννοια της απασχόλησης, από την έννοια των κοινωνικών τάξεων στην έννοια των κοινωνικών εταίρων, από την έννοια της κοινωνικής στρωμάτωσης στην έννοια της κοινωνικής συνοχής. Οι εν λόγω μεταβολές επηρέασαν όχι μόνο την αντίληψη για την εκπαίδευση αλλά και την αντίληψη για τη χρησιμότητα της εκπαίδευσης. Τελικός σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι πια η μόρφωση του ατόμου αλλά η απασχολησιμότητά του. Και η απασχολησιμότητα, που συντελεί στην εμπέδωση της κοινωνικής συνοχής, δεν εξασφαλίζεται τόσο με τις γνώσεις όσο με τις ικανότητες και τα προσόντα.

Σήμερα, όπως επισηµαίνει ο Anderson (1999) “η ∆ια Βίου µάθηση θεωρείται τόσο κοινωνικό δικαίωµα όσο και οικονοµική αναγκαιότητα”. Σε αυτό το σημείο είναι όμως σημαντικό να θυμόμαστε τον Δημαρά (1990), ο οποίος στην εισαγωγή του βιβλίου του «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε» αναφέρει «οι λύσεις τεχνικού χαρακτήρα, οι οποίες λειτουργούν απομονωμένες από το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο ανήκου, εύκολα μπορούν να καταρρεύσουν, να αποτελέσουν μια απλή αλλαγή στα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός συστήματος που στην ουσία του μένει αμετάβλητο ή να μην υπηρετούν πλέον τους στόχους για τους οποίους είχαν αρχικά υιοθετηθεί” Και ίσως τον πιο σύγχρονο Σλάβοϊ Ζίζεκ (2016) Οι νέες μορφές σκλαβιάς μας σερβίρονται ως νέες μορφές ελευθερίας

5. Παράρτημα: Το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο: Ο Νόμος 3879 “Ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης” (ΦΕΚ 163/ , τ.Α). Ο εν λόγω νόμος ρυθμίζει θέματα που αφορούν την δια βίου μάθηση στον ελλαδικό χώρο. Στο 2ο άρθρο προχωρά σε μια σειρά από ορισμούς: Ως δια βίου μάθηση νοούνται: Όλες οι μορφές μαθησιακών δραστηριοτήτων στη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, που αποσκοπούν στην απόκτηση ή την ανάπτυξη γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων, οι οποίες συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας, στην επαγγελματική ένταξη και εξέλιξη του ατόμου, στην κοινωνική συνοχή, στην ανάπτυξη της ικανότητας ενεργού συμμετοχής στα κοινά και στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Περιλαμβάνει την τυπική εκπαίδευση, τη μη τυπική εκπαίδευση και την άτυπη μάθηση Τυπική εκπαίδευση: Η εκπαίδευση που παρέχεται στο πλαίσιο του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος, οδηγεί στην απόκτηση πιστοποιητικών αναγνωρισμένων σε εθνικό επίπεδο από τις δημόσιες αρχές και αποτελεί μέρος της διαβαθμισμένης εκπαιδευτικής κλίμακας. Στην τυπική εκπαίδευση εντάσσεται και η γενική τυπική εκπαίδευση ενηλίκων.

Τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα: Το σύστημα της πρωτοβάθμιας, της δευτεροβάθμιας και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Μη τυπική εκπαίδευση: Η εκπαίδευση που παρέχεται σε οργανωμένο εκπαιδευτικό πλαίσιο εκτός του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος και μπορεί να οδηγήσει στην απόκτηση πιστοποιητικών αναγνωρισμένων σε εθνικό επίπεδο. Περιλαμβάνει την αρχική επαγγελματική κατάρτιση, τη συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση και τη γενική εκπαίδευση ενηλίκων. Άτυπη μάθηση: Οι μαθησιακές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εκτός οργανωμένου εκπαιδευτικού πλαισίου, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, στο πλαίσιο του ελεύθερου χρόνου ή επαγγελματικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Περιλαμβάνει τις κάθε είδους δραστηριότητες αυτομόρφωσης, όπως η αυτομόρφωση με έντυπο υλικό ή μέσω διαδικτύου ή με χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή ή ποικίλων εκπαιδευτικών υποδομών, καθώς και τις γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες που αποκτά το άτομο από την επαγγελματική εμπειρία του.

Αρχική επαγγελματική κατάρτιση: Η κατάρτιση η οποία προσφέρει βασικές επαγγελματικές γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες σε ειδικότητες και εξειδικεύσεις με στόχο την ένταξη, επανένταξη, επαγγελματική κινητικότητα και ανέλιξη του ανθρώπινου δυναμικού στην αγορά εργασίας, καθώς και την επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη. Συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση: Η κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού που συμπληρώνει, εκσυγχρονίζει ή και αναβαθμίζει γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες, οι οποίες αποκτήθηκαν από τα συστήματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης ή από επαγγελματική εμπειρία με στόχο την ένταξη ή επανένταξη στην αγορά εργασίας, τη διασφάλιση της εργασίας και την επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη. Γενική εκπαίδευση ενηλίκων: Περιλαμβάνει όλες τις οργανωμένες μαθησιακές δραστηριότητες που απευθύνονται σε ενηλίκους και στοχεύουν στον εμπλουτισμό γνώσεων, στην ανάπτυξη και βελτίωση ικανοτήτων και δεξιοτήτων, στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου και της ιδιότητας του ενεργού πολίτη, καθώς και στην άμβλυνση των μορφωτικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Παρέχεται από φορείς της τυπικής εκπαίδευσης και από φορείς της μη τυπικής εκπαίδευσης.

Δια βίου συμβουλευτική: Η επιστημονική βοήθεια, στήριξη και ενδυνάμωση που παρέχεται στα άτομα στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης, έτσι ώστε να προσδιορίζουν και να επιτυγχάνουν τους προσωπικούς και τους επαγγελματικούς στόχους τους. Επαγγελματικός προσανατολισμός: Η διαδικασία ενημέρωσης, διερεύνησης και προετοιμασίας που βοηθά το άτομο να επιλέξει την εκπαιδευτική του διαδρομή και το επάγγελμά του, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του.

Εθνικό Δίκτυο Δια Βίου Μάθησης: Το σύνολο των φορέων δια βίου μάθησης με τις λειτουργίες, τα πρότυπα, τα μέσα και τις συστημικές σχέσεις που αναφέρονται στον ίδιο νόμο. Οι φορείς του Εθνικού Δικτύου Δια Βίου Μάθησης χωρίζονται σε φορείς διοίκησης και φορείς παροχής υπηρεσιών δια βίου μάθησης. Φορείς διοίκησης της δια βίου μάθησης είναι: α) η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης β) οι υπηρεσιακές μονάδες των Περιφερειών, που ασκούν αρμοδιότητες σε θέματα δια βίου μάθησης γ) οι υπηρεσιακές μονάδες των Δήμων, που ασκούν αρμοδιότητες σε θέματα δια βίου μάθησης δ)το Εθνικό Κέντρο Πιστοποίησης Δομών Δια Βίου Μάθησης (Ε.ΚΕ.ΠΙΣ.) ε) ο Εθνικός Οργανισμός Πιστοποίησης Προσόντων (Ε.Ο.Π.Π.) στ) Το Εθνικό Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Ε.Κ.Ε.Π.) ζ) Το Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (Ε.Κ.Δ.Δ.Α.)

Φορείς παροχής υπηρεσιών δια βίου μάθησης είναι: α) τα Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης (Ι.Ε.Κ.), β) τα Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.), γ) τα Κέντρα Μεταλυκειακής Εκπαίδευσης και τα Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών, δ) οι λοιπές δημόσιες και ιδιωτικές σχολές επαγγελματικής κατάρτισης, ε) το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Ι.Δ.ΕΚ.Ε.), στ) το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας (Ε.Ι.Ν.) και το Ινστιτούτο Νεολαίας κατά το μέρος που παρέχουν υπηρεσίες δια βίου μάθησης, ζ) οι φορείς παροχής υπηρεσιών γενικής (τυπικής και μη τυπικής) εκπαίδευσης ενηλίκων, στους οποίους περιλαμβάνονται κοινωνικοί, θρησκευτικοί και πολιτιστικοί φορείς, καθώς και δομές παροχής υπηρεσιών γενικής εκπαίδευσης ενηλίκων, όπως τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (Σ.Δ.Ε.) και οι Σχολές Γονέων, η) οι φορείς παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών ή και υπηρεσιών επαγγελματικού προσανατολισμού, θ) τα Κέντρα Προώθησης στην Απασχόληση (Κ.Π.Α.) κατά το μέρος που παρέχουν υπηρεσίες δια βίου συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού,

ι) οι φορείς του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα που παρέχουν μη τυπική εκπαίδευση στο ανθρώπινο δυναμικό του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, όπως είναι το Ε.Κ.Δ.Δ.Α., καθώς και οι φορείς που συνιστώνται από τις επαγγελματικές ενώσεις και τα επιμελητήρια και παρέχουν μη τυπική εκπαίδευση στα μέλη τους, όπως είναι η ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Ινστιτούτο Εκπαίδευσης και Επιμόρφωσης Μελών Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας Α.Ε. (Ι.Ε.Κ.Ε.Μ.Τ.Ε.Ε. Α.Ε.)», ια) οι φορείς παροχής υπηρεσιών δια βίου μάθησης, τους οποίους συνιστούν οι τριτοβάθμιες συνδικαλιστικές οργανώσεις εργαζομένων και εργοδοτών που συνυπογράφουν την εθνική συλλογική σύμβαση εργασίας, όπως είναι το Ινστιτούτο Εργασίας (ΙΝ.Ε.) και το Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Κ.ΑΝ.Ε.Π.) της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδας (Γ.Σ.Ε.Ε.), το Ινστιτούτο Μικρών Επιχειρήσεων (Ι.Μ.Ε.) της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών Βιοτεχνών Εμπόρων Ελλάδας (Γ.Σ.Ε.Β.Ε.Ε.), το Κοινωνικό Πολυκέντρο και το Διαβαλκανικό Ινστιτούτο Δημόσιας Διοίκησης της Ανώτατης Διοίκησης Ενώσεων Δημόσιων Υπαλλήλων (Α.Δ.Ε.Δ.Υ.), και ιβ) οι φορείς άτυπης μάθησης που αναφέρονται στο άρθρο 14 (φορείς άτυπης μάθησηςοι οποίοι εγγράφονται στο σχετικό μητρώο που τηρεί η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης).

Στο Εθνικό Δίκτυο Δια Βίου Μάθησης ανήκουν οι φορείς και οι δομές του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος κατά το μέρος που παρέχουν υπηρεσίες ή εφαρμόζουν προγράμματα δια βίου μάθησης, όπως είναι τα Ιδρύματα της Ανώτατης Εκπαίδευσης και τα Ινστιτούτα Δια Βίου Εκπαίδευσης των ιδρυμάτων αυτών, καθώς και τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Κ.Π.Ε.) Στο Εθνικό Δίκτυο Δια Βίου Μάθησης ανήκουν και οι φορείς που οργανώνουν και υλοποιούν προγράμματα ενδοεπιχειρησιακής κατάρτισης, τα οποία χρηματοδοτούνται από δημόσιους πόρους, ως προς τη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού πλαισίου των προγραμμάτων αυτών.

Στο πλαίσιο του Εθνικού Δικτύου Δια Βίου Μάθησης ασκούνται βασικές και υποστηρικτικές λειτουργίες. Βασικές λειτουργίες είναι: α) η αρχική επαγγελματική κατάρτιση, β) η συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση και γ) η γενική εκπαίδευση ενηλίκων. Υποστηρικτικές λειτουργίες είναι ιδίως: α) η διερεύνηση των εκπαιδευτικών και επιμορφωτικών αναγκών των ενηλίκων σε σχέση και με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και της κοινωνικής ανάπτυξης, β) η παροχή υπηρεσιών δια βίου συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού, γ) η πιστοποίηση των δομών, των επαγγελματικών περιγραμμάτων, των προγραμμάτων και των εκπαιδευτών της μη τυπικής εκπαίδευσης, δ) η αναγνώριση των προσόντων και η πιστοποίηση των γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων των ατόμων και ε) η αναγνώριση επαγγελματικών δικαιωμάτων που αντιστοιχούν σε επαγγελματικά προσόντα, τα οποία αποκτώνται στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης, πλην της ανώτατης εκπαίδευσης.

Βιβλιογραφικές αναφορές Anderson, D. (1999). Navigating the rapids: the role of educational and careers information and guidance in transitions between education and work. Journal of Vocational Education and Training, Vol. 21, No. 3, pp Becker, G. (1975). Human Capital: a Theoretical and Empirical Analysis. Chicago: University of Chicago Press. CEDEFOP (1996). Vocational Training Glossarium. Thessaloniki: CEDEFOP Delors, J.J. (1996). Learning: The Treasure Within. Report to UNESCO of the International Commission on Education for the Twenty-first Century/ Highlights, Paris, UNESCO. European Commission (1993). White Paper: Growth, Competitiveness and Employment: The Challenges and Ways Forward into the 21st Century. Luxembourg. Office for Official Publications of the European Communities. European Commission (1995). White Paper: Teaching and Learning: Towards the Learning Society. Brussels: E.C./ Directorate General Education, Training and Young. European Commission (1996). Accomplishing Europe though education and training. Report of Study Group on Education and Training. Brussels. European Commission (1996). Strategy for Lifelong Learning. Brussels. European Commission. European Commission (1997). Towards a Europe of Knowledge. Communication from the Commission. Luxembourg. European European Commission (2000). A Memorandum on Lifelong Learning. Communication from the Commission. Brussels European Commission (2001). Making a European area of lifelong learning a reality. Luxembourg. Office for Official Publications of the European Communities. European Commission (2002). Education and training in Europe: diverse systems, shared goals for Directorate-General for Education and Culture. Luxembourg. European Union (1993). Treaty on European Union. Publishing services of the European Communities. Maastricht. Field, J. (2001). Lifelong education. International Journal of Lifelong Education, Vol. 20, N.1/2, January-April 2001, pp Field, J. (2004). Forming Public Policy: Trends and Prospects for Residential Adult Education in an Era of Lifelong Education. In Ball, M. and Hampton, W. (2004). In The Northern College: twenty-five years of adult learning. Leicester. NIACE. Hake, B. (1999). Lifelong Learning in late modernity: The challenges to society, organizations and individuals. Adult Education Quarterly. Vol. 49, N.2, Winter, pp

Jarvis, P. (1999). Global Trends in Lifelong Learning and the Response of the Universities. Comparative Education, 35(2), pp Jarvis, P. (2004α). Εκπαίδευση ενηλίκων: προσωρινό φαινόµενο ή µόνιµη πραγµατικότητα; Επιστηµονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Πρακτικά 1ου Συνεδρίου 2004, Αθήνα, Μεταίχµιο, σσ Jarvis, P. (2004β). Συνεχιζόµενη εκπαίδευση και κατάρτιση: Θεωρία και πράξη. Αθήνα, Μεταίχµιο. Kearns, P., Mc Donald, R., Candy, P., Knights, S. & Papadopoulos, G. (1999). VET in the learning age: the challenge of lifelong learning for all (vol. 1). Adelaide, National Centre for Vocational Education Research. Marginson, S. (1999). After globalization: emerging policies of education. Journal of Educational Policy, Vol. 14, No. 1, pp: Murphy Mark (2005). Πετρέλαιο, Ύφεση και η Αναζήτηση της Ευρωπαϊκής Πρωτοπορίας: Εξερευνώντας τη Δια Βίου Μάθηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο Γράβαρης, Δ. & Παπαδάκης, Ν. (2005). Εκπαίδευση και Εκπαιδευτική Πολιτική. Μεταξύ Κράτους και Αγοράς. Εκδόσεις Σαββάλας. Αθήνα. OECD (1996). Making Lifelong Learning a Reality for All. Paris, OECD. Rubenson, K. (2004) Lifelong Learning: A critical assessment of the political project, in P. Alheit, R. Becker-Schmidt, T. Gitz-Johansen, L. Ploug, H. Salling Olesen and K. Rubenson (eds), Shaping an emerging reality – researching lifelong learning. Rosklide, Rosklide University Press, pp Treaty of Rome (1957). Treaty establishing the European Economic Community and connected documents. Publishing services of the European Communities. UNESCO (1976). Foundations of Lifelong Learning. Ed. By Dave, R.H., UNESCO, Institute for Education, Pergamon Press. UNESCO (1976b). Recommendation on the Development of Adult Education. Nairobi Conference, UNESCO, Paris. UNESCO (1996). ∆ιδασκαλία και µάθηση προς την κοινωνία της γνώσης. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλλες. UNESCO (1999). Εκπαίδευση. Έκθεση της Επιτροπής Delors, Αθήνα, Gutenberg. Αµίτσης, Γ. (2000). Θεσµοί και Πολιτικές Επαγγελµατικής Κατάρτισης. Αθήνα, Παπαζήση. Βιτσιλάκη, Χ. (2002): Η διαβίου εκπαίδευση των εκπαιδευτικών: µια µελέτη περίπτωσης του προγράµµατος ‘Αναβάθµιση των Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης. Επιστήµες της Αγωγής, τεύχος 2, σελ Γράβαρης, Δ. & Παπαδάκης, Ν. (2005).Εκπαίδευση και Εκπαιδευτική Πολιτική. Μεταξύ Κράτους και Αγοράς. Εκδόσεις Σαββάλας. Αθήνα.

Δημαράς, Α. (1990).Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Τόμος Α & Β. Εκδόσεις: Ερμής. Αθήνα. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1997). Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση. Βρυξέλλες. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2000). ∆ηµιουργία Συνεκτικού Συστήµατος ∆ια Βίου Μάθησης: Σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς την Ελλάδα. Βρυξέλλες. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2001). Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συµβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και στην Επιτροπή των Περιφερειών: Σχέδιο κοινής έκθεσης για την κοινωνική ενσωµάτωση. Βρυξέλλες. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2005). Πρόταση σύστασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου σχετικά µε τις βασικές ικανότητες για τη δια βίου µάθηση. Βρυξέλλες. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο & Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2006). Απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της Ευρώπης για την θέσπιση προγράµµατος δράσης στον τοµέα της δια βίου µάθησης. Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 327/45, Ζαρίφης, Γ. (2014). Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση: Θεωρία και Πράξη. Διδακτικές σημειώσεις. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής. Θεσσαλονίκη. Καραλής, Θ. (2006). Κοινωνικό-οικονοµικές και πολιτισµικές διαστάσεις της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στο Α. Κόκκος (επιµ.) Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης. Αθήνα. ΕΚΕΠΙΣ. Κασσωτάκης, Μ. (2006). Παιδαγωγικά και Εκπαιδευτικά ρεύµατα από το 18ο αιώνα µέχρι σήµερα. Αθήνα. Κόκκος, Α. (2005). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το τοπίο. Αθήνα, Μεταίχµιο. Νόμος 3879/2010: Ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης και λοιπές διατάξεις. (ΦΕΚ 163/ , τ.Α). Εθνικό Τυπογραφείο. Ξωχέλλης, Π.∆. (1990). Εκπαίδευση, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια. Λεξικό. τ.3, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, σσ Πανδής, Π. (2009). Δια Βίου Μάθηση: Μια συγκριτική μελέτη πολιτικών και πρακτικών στο παράδειγμα Ελλάδας και Ιρλανδίας. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Πάτρα. Παπαδάκης, Ν. (2006). Προς την «Κοινωνία των ∆εξιοτήτων»; Αθήνα, Σάκκουλα. Πόρποδας, Κ. (1993). Γνωστική Ψυχολογία. Τόµος 1. Η διαδικασία της Μάθησης: Επεξεργασία πληροφοριών, Αντίληψη, Μνήµη, Αναπαράσταση της γνώσης. Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα.

Σλάβοϊ Ζίζεκ (2016). Προβλήματα στο Παράδεισο: Ο κομμουνισμός μετά το τέλος της Ιστορίας. Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα. Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2002). Ψήφισµα για τη ∆ια Βίου Μάθηση. Βρυξέλλες, Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2003). Ψήφισµα: «Το σχολείο πρέπει να γίνει ένα ανοικτό περιβάλλον µάθησης για την πρόληψη και την αντιµετώπιση της πρόωρης αποχώρησης από το σχολείο και της δυσφορίας των νέων και την προώθηση της κοινωνικής ένταξης». Βρυξέλλες, Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης & Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2004). «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010» - Επείγουσα ανάγκη µεταρρυθµίσεων για να επιτύχει η Στρατηγική της Λισσαβώνας. Βρυξέλλες, Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τσαούσης, Δ.Γ. (2007). Η εκπαιδευτική πολιτική των Διεθνών Οργανισμών. Παγκόσμιες και ευρωπαϊκές διαστάσεις. Εκδόσεις Gutenberg. Αθήνα. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων (2007). Επιχειρησιακό Πρόγραµµα «Εκπαίδευση και ∆ια Βίου Μάθηση», Προγραµµατική Περίοδος Αθήνα, ΥΠΕΠΘ. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων & Ειδική Υπηρεσία ∆ιαχείρισης ΕΠΕΑΕΚ (2006). Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελµατικής Κατάρτισης, ΕΠΕΑΕΚ , Αθήνα, ΥΠΕΠΘ.

Ευχαριστώ πολύ !!!