ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ ( ΔΕΠ ) ΚΑΙ ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ( ΔΕΠΥ ) Η ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ( ΣΕΠΥ ) Η ATTENTION DEFICIT HYPERACTIVE DISORDER (ADHD) ΕΛΕΝΗ ΓΚΟΝΕΛΑ ε. τ Σχολική Σύμβουλος Π. Ε ΕΑΕ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΔΕΠ / Υ  Πριν 100 χρόνια : πρώτη αναφορά στα συμπτώματα ΔΕΠ / Υ (William James)  Αρχές 20 ου αιώνα : νύξη για παθιασμένα παιδιά με πιθανό εγκεφαλικό τραυματισμό (George Still)  : φοβερή επιδημία εγκεφαλίτιδας είχε ως αποτέλεσμα τη διάσπαση προσοχής  1950: ο Strauss αναφέρει τον όρο « Ελάχιστη Εγκεφαλική Βλάβη »  1960: γίνεται λόγος για « Ελάχιστη Εγκεφαλική Δυσλειτουργία » δηλ. νευροφυσιολογική δυσλειτουργία παρά εγκεφαλική βλάβη  Μέσα δεκαετίας 1970: παγιώνεται η ονομασία ΔΕΠ ( Διαταραχή προσοχής, παρορμητικότητα ) στο DSM-III  Δεκαετία 1990 ως σήμερα : η ΔΕΠ / Υ στο DSM-IV εντάσσεται στη γενική κατηγορία « Διαταραχές Διασπαστικής Συμπεριφοράς »

ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΔΕΠ / Υ, ΟΤΙ :  Επηρεάζει μόνο παιδιά  Δεν επηρεάζει τους ενήλικες  Εξαφανίζεται κατά την ενηλικίωση  Το Ριταλίν έχει παράδοξες επιδράσεις στα παιδιά και όχι στους ενήλικες  Υπάρχει περίπτωση εξάρτησης από τη φαρμακοθεραπεία ( Αν. Χ΄Γιαννακού )

ΣΗΜΕΡΑ ΜΙΛΑΜΕ ΠΟΛΥ ΓΙΑ ΔΕΠ / Υ. ΓΙΑΤΙ ;  Υπάρχουν καλύτερες μέθοδοι διάγνωσης και παρέμβασης στους ΔΕΠ / Υ, άρα μεγαλύτερος αριθμός παιδιών  Παιδιά που πριν θεωρούνταν « τεμπέλικα » ή « βλάκες » ή είχαν προβλήματα συμπεριφοράς, σήμερα μπορεί να διαγνωστούν ως άτομα με ΔΕΠ / Υ  Οι τοξίνες, κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της ανάπτυξης του βρέφους, επηρεάζουν θετικά  Οι γονείς εργάζονται πολλές ώρες και βιώνουν άγχος και στρες  Μεγαλύτερες προσδοκίες γονέων από τα παιδιά τους

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΔΕΠ / Υ ;  Διαταραχή οργανικής προέλευσης ( γενετικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί παράγοντες ). Εμπεριέχει νοητικές και νευροψυχολογικές δυσλειτουργίες ή ανεπάρκειες, εμφανίζεται σε παιδιά σχολικής ηλικίας (Barkley 1990) και διαρκεί εφ ’ όρου ζωής (Pelman 1994).  Μια αναπτυξιακή διαταραχή, που έχοντας ως πρωτογενή χαρακτηριστικά τα συμπτώματα της απροσεξίας, υπερκινητικότητας, παρορμητικότητας, επιμένει στο χρόνο και μπορεί να προκαλέσει σημαντικές και ποικίλες δυσκολίες τόσο στο ίδιο το παιδί όσο και στο περιβάλλον του ( Κάκουρος κ Μανιαδάκη, 2000)  Μια κλινική διάγνωση η οποία έχει να κάνει με τις αποδιοργανωτικές συμπεριφορές ενός παιδιού. Αυτές οι δυσκολίες έχουν σχέση με τη γενικότερη εξέλιξή του και όχι μόνο με τη σχολική ή την ακαδημαϊκή, αλλά και με τις οικογενειακές καταστάσεις που βιώνει ένα παιδί, καθώς και την κοινωνική αλληλεπίδραση (Taylor and Downex, 1998)

ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ ΔΕΠ / Υ  3-5% του μαθητικού πληθυσμού, 4:1 αγόρια - κορίτσια  1% του μαθ. πληθυσμού ο απρόσεκτος τύπος ( πιο συχνά στα κορίτσια ). ( Μόττη - Στεφανίδη, 2000)  30-50% παιδιών ΔΕΠ / Υ αντιμετωπίζουν προβλήματα συμπεριφοράς ( περισσότερα αγόρια )  Η ΔΕΠ / Υ αρχίζει γύρω στο 3 ο έτος της ηλικίας. Αυξάνεται στο νηπιαγωγείο και περισσότερο στο Δημοτικό Σχολείο. Στην εφηβεία μειώνεται η υπερκινητικότητα, παραμένουν τα προβλήματα μάθησης

ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ ΔΕΠ / Υ  Μέχρι σήμερα δεν έχουν προσδιοριστεί με ακρίβεια οι αιτιολογικοί παράγοντες. Υπάρχουν δύο γενικές απόψεις σχετικά με τα αίτια της ΔΕΠ / Υ ( Τρίγκα 2005):  1. Οργανικά αίτια Βλάβη εγκεφάλου Νευροχημικές ανωμαλίες Κληρονομικοί παράγοντες Περιβαλλοντικές τοξίνες  2. Ψυχοκοινωνικο - περιβαλλοντικά αίτια Υπερβολικό άγχος παιδιού Δυσλειτουργική οικογένεια Δυσλειτουργικό σχολείο ( Μπεζεβέγκης 1987) Οποιαδήποτε μονόπλευρη αντιμετώπιση της ΔΕΠ / Υ δεν μπορεί να αποδώσει και απαιτείται μια ολική θεώρηση ( Καραγιάννης 1992)

ΣΥΜΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΔΕΠ / Υ  Πρωτογενή συμπτώματα :  Διάσπαση προσοχής  Υπερκινητικότητα  Παρορμητικότητα - αυθόρμητες κινήσεις  Δευτερογενή συμτώματα :  Νοητική ανάπτυξη  Μαθησιακές δυσκολίες  Συναισθηματικές αντιδράσεις  Προβλήματα στον ύπνο (Jaacap, 2006)

ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΔΕΠ / Υ  Τα συμπτώματα ΔΕΠ / Υ παρουσιάζονται σε πολλά παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Γονείς, νηπιαγωγοί και δάσκαλοι τα βλέπουν και προβληματίζονται. Όμως θα πρέπει να ζητηθεί η βοήθεια ειδικού. Θα πρέπει, γι αυτό, να ληφθούν υπόψη κριτήρια ( Μόττη - Στεφανίδη, 2000)  1 ο κριτήριο : Η ηλικία του παιδιού.  2 ο κριτήριο : Το πολιτισμικό περιβάλλον του παιδιού

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΔΕΠ / Υ Κατά το DSM-IV ( Αμερικάνικο Διαγνωστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών )  Τα συμπτώματα να έχουν εμφανιστεί πριν το 7 ο έτος  να έχουν διάρκεια 6 μηνών τουλάχιστον  να μην αντιστοιχούν στο αναπτυξιακό επίπεδο του ατόμου  να προκαλούν σημαντική έκπτωση στη λειτουργικότητά του σε δύο ή περισσότερα πλαίσια ( Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2000)

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΔΕΠ / Υ Κατά το ICD-10 ( Παγκόσμιος Οργάνωση Υγείας - Διεθνής Ταξινόμηση Νόσων ) Η κατηγορία F90, « Διαταραχές της συμπεριφοράς και του συναισθήματος με έναρξη συνήθως κατά την παιδική και εφηβική ηλικία », κωδικοποιεί με βάση 4 τύπους :  F 90.0 « Διαταραχή της δραστηριότητας και της προσοχής »  F9 0.1 « Διαταραχή της διαγωγής υπερκινητικού τύπου »  F9 0.8 « Άλλες διαταραχές υπερκινητικού τύπου »  F9 0.9 « Διαταραχή υπερκινητικού τύπου μη καθοριζόμενη »

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΔΕΠ / Υ Απαιτεί τη χρήση πολλαπλών διαγνωστικών μεθόδων :  1. Κλίμακες αξιολόγησης συμπεριφοράς  2. Συνέντευξη με γονείς, εκπαιδευτικό, παιδί  3. Κλινική παρατήρηση παιδιού  4. Ιατρική εξέταση

ΤΥΠΟΙ ΔΕΠ / Υ Σύμφωνα με το DSM-IV έχουμε 3 υποτύπους :  1. ΔΕΠ / Υ με προεξάρχοντα τον Απρόσεχτο Τύπο  2. ΔΕΠ / Υ με προεξάρχοντα τον Υπερκινητικό - Παρορμητικό Τύπο  3. ΔΕΠ / Υ Συνδυασμένος Τύπος (Neulaus 1996, επιμ. Ζαφειροπούλου 1998)

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΩΝ ΔΕΠ / Υ  Απροσεξία Μικρή διάρκεια συγκέντρωσης της προσοχής και εύκολη διάσπαση  Παρορμητικότητα Ενεργεί χωρίς να σκέφτεται, με έντονες μεταπτώσεις  Υπερκινητικότητα Υπερβολική ενεργητικότητα και ανησυχία, υπερβολική κίνηση ακόμα και στον ύπνο.

ΣΥΝΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑ ΔΕΠ / Υ  Στη ΔΕΠ / Υ παρατηρούνται τα υψηλότερα ποσοστά συννοσηρότητας με άλλες διαταραχές της παιδικής ηλικίας σε ποσοστό 50%-80% (Bidenuan et all, 1991)  Σε περιπτώσεις όπου η ΔΕΠ / Υ συνυπάρχει με άλλη ή άλλες διαταραχές. Η σοβαρότητα της κατάστασης είναι μεγαλύτερη και η πρόγνωση για την έκβασή της χειρότερη (Shaywitz & Shaywitz,1991) Η ΔΕΠ / Υ συνυπάρχει με : - Δυσλεξία ή Μ. Δ ή χαμηλή επίδοση στα μαθήματα - Εκρήξεις θυμού, αρνητισμό, πείσμα, ανυπομονησία, έντονη απαιτητικότητα - Χαμηλή αυτοεκτίμηση - Εναντιωματική, παραβατική συμπεριφορά - Ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες - Ευμετάβλητο συναίσθημα ( διαταραχές ) - Διακύμανση της ψυχικής διάθεσης

ΔΙΑΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΔΕΠ / Υ  Θεωρείται χρήσιμο να επιχειρείται από κάποιες άλλες διαταραχές ( Τρίγκα, 2005) 1. Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές 2. Αγχώδεις διαταραχές 3. Εναντιωματική προκλητική διαταραχή κ. διαταραχή της διαγωγής  Η αλληλεπίδραση ΔΕΠ / Υ με άλλες διαταραχές επηρεάζει : α ) το βαθμό σοβαρότητας των προβλημάτων του παιδιού β ) την προτεραιότητα των στόχων της θεραπευτικής παρέμβασης γ ) την έκβαση των προβλημάτων αυτών στην εφηβεία

ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΔΕΠ / Υ  Δύσκολο και με αυξημένη δραστηριότητα βρέφος (Barkley, 1990)  Παρορμητικό, ανυπάκουο, με αυξημένη κινητικότητα νήπιο ( Κάκουρος & Μανιουδάκη, 2000)  Παιδί σχολικής ηλικίας με ΔΕΠ / Υ. Αυξημένα προβλήματα και δυσκολίες που επεκτείνονται πέρα από τη σχολική εργασία και στον τομέα των διαπροσωπικών σχέσεων  Στους εφήβους με ΔΕΠ / Υ υποχωρούν τα συμπτώματα υπερκινητικότητας - παρορμητικότητας, αλλά απροσεξία και δευτερογενή προβλήματα παραμένουν, εντείνονται και περιπλέκονται (Weiss & Hechtman 1979, Κάκουρος 2000)  Οι ενήλικες με ΔΕΠ / Υ έχουν αντικοινωνική συμπεριφορά και ψυχιατρικά προβλήματα (Robins 1979, Borland & Heckman, 1976)

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (1)  Θεραπευτική προσέγγιση - Εξατομικευμένο πρόγραμμα - Συνδυασμός θεραπευτικών προσεγγίσεων - Μια ολοκληρωμένη θεραπευτική προσέγγιση με στόχο τον περιορισμό εκδήλωσης πρωτογενών και πρόληψη δευτερογενών συμπτωμάτων  Φαρμακευτική αγωγή Δίνεται από ειδικό, μετά από προσεκτική εξέταση, λαμβάνοντας υπόψη : - τη σοβαρότητα της κατάστασης του παιδιού - τις ανάγκες του - την ηλικία του και συνδυάζεται με μία ή περισσότερες μορφές παρέμβασης.

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (2)  Τροποποίηση της συμπεριφοράς Οι τεχνικές τροποποίησης της συμπεριφοράς των συμπεριφοριστικών προγραμμάτων έχουν στόχο : α ) τη μείωση των ανεπιθύμητων μορφών συμπεριφοράς β ) την αύξηση των επιθυμητών μορφών συμπεριφοράς γ ) την ανάπτυξη νέων λειτουργικών μορφών συμπεριφοράς που δεν υπήρχαν πριν στο ρεπερτόριο του παιδιού ( Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2000) δ ) τη συμβουλευτική γονέων, κηδεμόνων ή άλλων σημαντικών προσώπων – στα πλαίσια εκπαιδευτικών προγραμμάτων - για το παιδί (Neuhaus 1996)

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (3)  Βασικά σημεία προγράμματος τροποποίησης συμπεριφοράς - Διερεύνηση της προβληματικής συμπεριφοράς και αξιολόγηση των αναγκών - Συνεργασία με ειδικούς για οργάνωση ΕΕΠ - Χρονοδιάγραμμα ημέρας ( στόχοι ) - Κανόνες τάξης - Ομιλία με αργό ρυθμό, χρήση απλών προτάσεων, κατανοητές οδηγίες - Δίνουμε χρόνο στο παιδί, για αποφυγή κόπωσης - Συνεχείς επαναλήψεις - Σε περίπτωση μη επιθυμητής συμπεριφοράς, αγνοείται και γίνεται χρήση της απομάκρυνσης από το ερέθισμα (time-out) ή της μεθόδου της « παροδικής απομόνωσης »

ΕΝΙΣΧΥΣΗ : ΑΜΟΙΒΕΣ - ΠΟΙΝΕΣ Απαραίτητη η χρήση ενισχυτών, αλλά με προσεκτική επιλογή τους. Οι ενισχύσεις είναι : α ) θετικές ( έπαινος, ανταμοιβή ) β ) αρνητικές ( επίπληξη, ελαφριά τιμωρία ) Πρέπει να είναι ουσιαστικές και ξεκάθαρες. Αμοιβές : α ) εσωτερικές : Ικανοποίηση από επιτυχία εργασίας του μαθητή β ) εξωτερικές : Χορήγηση υλικών και κοινωνικών ενισχυτών από τον εκπ / κό στο μαθητή. Ο υλικός συνοδεύεται πάντα από κοινωνικό, που σιγά σιγά μειώνεται, έως ότου εξαλειφθεί. Ποινές : α ) Μη λεκτικές παρεμβάσεις : αγνόηση, έντονη ματιά, κίνηση χεριού ή κεφαλής, οπτική επαφή, πλησίασμα και άγγιγμα β ) Λεκτικές παρεμβάσεις : παρατήρηση, υπενθύμιση στόχων, χρήση χιούμορ, επίπληξη, ελαφριά τιμωρία … όλα με διακριτικότητα, για να μη θίγεται ο μαθητής. Οι αμοιβές πιο σημαντικές από τις ποινές !!!!

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (4) Συναισθηματική στήριξη  Τα παιδιά με ΔΕΠ / Υ παρουσιάζουν πολλές ψυχοκοινωνικο - συναισθηματικές δυσκολίες και βιώνουν απογοήτευση, απόρριψη, διαρκείς μεταθέσεις και αίσθημα ανικανότητας στις απαιτήσεις στο σπίτι, σχολείο και φίλους.  Η θεραπεία γίνεται με ψυχοθεραπεία και με ΕΕΠ, με αρκετή επιτυχία για : - εκπ / ση στις δεξιότητες επικοινωνίας - ενίσχυση χαμηλού αυτοσυναισθήματος και αυτοεικόνας - μείωση προβλημάτων συμπεριφοράς - ενίσχυση διαπροσωπικών σχέσεων με συνομήλικες - προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας του παιδιού ( Τρίγκα 2005)

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (5)  Συμβουλευτική και εκπαίδευση γονέων Στόχοι της : − Να αποδεχτούν το πρόβλημα του παιδιού − Να ξεπεράσουν τα συναισθήματα ενοχής − Να έχουν ρεαλιστικές προσδοκίες από τα παιδιά − Να είναι σταθεροί, υποστηρικτικοί, προβλέψιμοι, αξιόπιστοι − Πατέρας + μητέρα → κοινή γραμμή − Καθορισμός κανόνων και παροχή εσωτερικών κινήτρων − Όχι σύγκριση του παιδιού με τα άλλα Η εκπαίδευσή τους αποτελεί βασικό συστατικό της θεραπείας

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΔΕΠ / Υ (6) Ψυχοκινητική εκπαίδευση Εφαρμόζεται από κινησιοθεραπευτές σε περιπτώσεις αδεξιότητας, ελλιπούς συντονισμού και κινητικής ανησυχίας. Στόχος της, η βελτίωση των θεμελιωδών αντιλήψεων του χώρου. Με τη θεραπεία αυτή, τα παιδιά με ΔΕΠ / Υ βιώνουν μια εμφανή βελτίωση : της αντιληπτικής τους ικανότητας του χωρικού και χρονικού τους προσανατολισμού του σωματικού τους ελέγχου αλλά η κύρια διαταραχή δεν εξαλείφεται (Neuhaus1996, επιμ. Ζαφειρόπουλου 1998)

ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - Ο ρόλος του σχολείου Η φροντίδα της Ε. Α για τα άτομα ΔΕΠ / Υ ασκείται : 1) στο επίπεδο μάθησης και συμπεριφοράς 2) στη διάπλαση της προσωπικότητας του παιδιού 3) στην πλήρη αξιοποίηση των ικανοτήτων τους Βασική προϋπόθεση : η εξατομικευμένη αντιμετώπιση στην τάξη ( εκπ / κός τάξης και ειδικός παιδαγωγός ) Για τους εκπ / κούς μαθητών ΔΕΠ / Υ υπάρχουν τρεις έννοιες κλειδιά : α ) Η συντομία ( χωρισμός κάθε δραστηριότητας σε μικρότερες ) β ) Η ποικιλία ( παρουσίαση ποικίλου διδακτικού υλικού ) γ ) Η δόμηση δραστηριοτήτων ( οργάνωσή τους ) Οι μαθητές ΔΕΠ / Υ πρέπει να παραμένουν στην κοινή τάξη του γενικού σχολείου με Παράλληλη Στήριξη από εκπ / κό Ε. Α

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ Καταγράφει : α ) την παράξενη συμπεριφορά του παιδιού β ) τη συχνότητα εμφάνισής της γ ) τη διάρκειά της και τη διαφορά από μάθημα σε μάθημα Ενημερώνει : Δ / ντή, εκπ / κούς, γονείς Οργανώνει ΕΕΠ, με συνεργασία όλων, λαμβάνοντας υπόψη τα επίπεδα ικανότητας του παιδιού, το οποίο ισχύει για τάξη και διάλειμμα, με κοινή αντιμετώπιση όλων των εκπαιδευτικών. Εφαρμογή του προγράμματος και στο σπίτι. Ο Δάσκαλος παίζει το σημαντικότερο ρόλο και πρέπει να εργάζεται με το παιδί ΔΕΠ / Υ σε πολλά επίπεδα συγχρόνως. Γι ’ αυτό είναι απαραίτητη και παιδαγωγικότερη η προγραμματισμένη διδασκαλία.

ΑΡΧΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ  Ενίσχυση επιθυμητής συμπεριφοράς άμεσα, με αμοιβή, όχι τιμωρία  Ενεργός συμμετοχή του μαθητή  Πρόοδος ανάλογη των ικανοτήτων του  Χωρισμός της ύλης σε μικρά. διαδοχικά βήματα  Προσαρμογή διδασκαλίας στους ρυθμούς του μαθητή  Συνεχής ανατροφοδότηση (feddback)  Άμεση και συνεχής γνώση των αποτελεσμάτων ( ενίσχυση )  Συχνές εξετάσεις και επαναλήψεις της ύλης ( Καλατζή - Αζίζι 1992)

ΠΡΩΙΜΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΔΕΠ / Υ  Πρώιμες ενδείξεις έχουμε από: βρεφική, νηπιακή και τη σχολική ηλικία.  Μια πρώιμη παρέμβαση από τη βρεφική ακόμα ηλικία είναι απαραίτητη.  Ο ρόλος του ειδικού για τη διάγνωση ΔΕΠ/Υ δεν πρέπει να περιορίζεται στην εφαρμογή ενός προγράμματος αντιμετώπισης των συμπτωμάτων ΔΕΠ/Υ, αλλά κυρίως στην πρόληψη εμφάνισης των δευτερογενών προβλημάτων, τα οποία τελικά θα καθορίσουν την έκβαση της διαταραχής, τόσο στην εφηβεία όσο καούν στην ενήλικη ζωή.  Ο ειδικός οφείλει να παρέμβει έγκαιρα και να σπάσει τον κύκλο της σχολικής αποτυχίας και της ανάπτυξης επιθετικής συμπεριφοράς (Hinshaw 1992).  Βασικό η στήριξη της οικογένειας, για την ανάπτυξη ενός υποστηρικτικού πλαισίου που θα αναστείλει την εμφάνιση των δευτερογενών συμπτωμάτων της διαταραχής.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (1)  Προτεραιότητες στην ιεράρχηση των προβλημάτων, επιλογή σ τόχων  Διάταξη τάξης και θέσης του μαθητή. Μακριά από εμφανείς π ερισπασμούς, άμεση οπτική επαφή με εκπ/κό.  Σαφείς και λογικοί κανόνες για την τάξη και τον ίδιο το μαθη - τή (αναρτημένοι να τους βλέπουν όλοι).  Διατύπωση συγκεκριμένων οδηγιών, σταθερή επανάληψή τους. Υπενθυμίσεις,επόπτευση, καθοδήγηση, διευκρινίσεις, εναλλακτικές εργασίες.  Δημιουργία θετικού κλίματος, επιβράβευση προσπάθειας, έπαινος, ανταμοιβές, παρότρυνση, καθησυχασμός του άγχους του.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ( 2 )  Υπακοή - έπαινος, ανυπακοή - απώλεια προνομίων ή διακοπή θετικού ενισχυτή  Υπόσχεση μιας πραγματοποιήσιμης αμοιβής  Σκόπιμη αδιαφορία  Απασχόλησή του με πράξεις που αποτρέπουν τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές.  Ανεπιθύμητη είναι η συμπεριφορά, όχι το παιδί.  Σύντομες « συνέπειες », συσχέτισή τους με την ανάρμοστη συμπεριφορά : να εξηγείται, να γίνεται κατανοητή.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ( 3 )  Μικρές εργασίες, σύντομα διαγωνίσματα, υπογράμμιση των βασικών στοιχείων κάθε μαθήματος, σχεδιαγράμματα.  Να μη μένει αδρανής  Οπτικοποιημένο σχολικό πρόγραμμα.  Εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων ενίσχυση υπαρχόντων επιθυμητών συμπεριφορών.  Αλληλοενημέρωση / συντονισμός ενεργειών μεταξύ κοινής τάξης, Τ. Ε και οικογένειας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι Διαταραχές Συμπεριφοράς είναι σύνθετο προϊόν :  της ιδιοσυγκρασίας του παιδιού και του οικογενειακού περιβάλλοντος  των χειρισμών του εκπ / κού της τάξης  της στάσης του Δ / ντή ( αναλαμβάνει ευθύνη, αποφεύγει τη στοχοποίηση του παιδιού και της οικογένειας, συμβουλεύει τον εκπ / κό, διαχειρίζεται ενστάσεις άλλων γονέων )  συνεργασία φορέων υγείας - παιδείας - σχολείου - οικογένειας.  Όπου είναι συντονισμένη φέρνει αποτελέσματα. Χρειάζεται : Καλύτερη ενημέρωση της εκπ / κής κοινότητας γύρω από θέματα διαταραχών συμπεριφοράς ( διασπαστικών διαταραχών ) ( Σκαλούμπακας Χ. 2010).