Σχέσεις, εμπειρίες και ψυχολογικές διαστάσεις της οικογενειακής ζωής: η γονική φροντίδα Κοινωνικοί ρόλοι

Από τις έννοιες των οικογενειακών συστημάτων και της οικογενειακής θεραπείας στις έννοιες της κοινωνικής ψυχολογίας και κοινωνιολογίας. Πολιτισμικές και κοινωνικές παρά προσωπικές και οικογενειακές κατασκευές. Κοινωνικοί ρόλοι και κοινωνικές θέσεις παρά θέσεις των μελών στις οικογενειακές συμμαχίες.

Η αλληλεπίδραση στην οικογένεια δεν είναι απλώς μια ιδιωτική εμπειρία που εκτυλίσσεται σε ιδιωτι- κό πλαίσιο. Επιτελείται μέσα σε μία συγκεκριμένη δημόσια σφαίρα. Οι προκλήσεις για τα άτομα μέσα στην οικογένεια υπερπροσδιορίζονται από τις κοινωνικές δομές και συνθήκες. Η σημασία της μετάβασης στη γονική ιδιότητα η στιγμή που αναδεικνύεται η διαπλοκή των κοινωνικών δομών με τις εξιδανικευμένες και πραγματικές μορφές οικογένειας

Η φεμινιστική θεωρία έχει καθορίσει τις αλλαγές στη μητρότητα και την πατρότητα πώς οι σχέσεις εξουσίας στη δημόσια σφαίρα οργανώνουν τις σχέσεις στην ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας.

Γέννηση του πρώτου παιδιού – μετάβαση – κρίση και για τους δύο γονείς αλλά περισσότερο για τη μητέρα. Σωματικές και συναισθηματικές ανάγκες της γονικής φροντίδας. Νέες ευθύνες, νέες σχέσεις, νέα αίσθηση εαυτού. Διαχείριση διαπλοκής εξουσίας, καταμερισμού εργασίας, συναισθημάτων. -Οι οικογένειες δρούν και αντιδρούν. Αναπτύσ- σουν στρατηγικές και εφευρίσκουν λύσεις.

-Καμμία οικογένεια δεν είναι ίδια με την άλλη. Ωστόσο υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες εντός και μεταξύ κοινωνικών τάξεων και εθνικών ομάδων. -Η ταυτότητα και ο ψυχισμός μπορεί να γίνουν κατανοητοί μέσα από τους κοινωνικούς ρόλους. Η κοινωνική θέση που καταλαμβάνουμε μπορεί να καθορίσει την ατομική συμπεριφορά. Ο ρόλος ενσαρκώνει τις κοινωνικές προσδοκίες από αυτούς που τον «παίζουν». Οι ρόλοι της νέας μητέρας και πατέρα διαμορφώνονται με βάση τις κοινωνικές επιταγές.

Κοινωνικοποίηση στην υιοθέτηση ρόλων από την παιδική ηλικία μέσα από τη διαδικασία μάθησης και την μίμηση. Οι επιταγές εσωτερι- κεύονται και γίνονται δεύτερη φύση. Καθολικότητα της μητρικής και πατρικής ιδιότητας αλλά και ποικιλομορφία. Οι επιλογές για την υιοθέτηση ρόλου αποτέλεσμα των διαθέσιμων κοινωνικών πόρων, της κοινωνικής θέσης και των κοινωνικών σεναρίων για αυτές τις θέσεις.

Διαπραγμάτευση του δημόσιου και του ιδιωτικού Συνδυασμός φροντίδας παιδιών και εργασίας Έμφυλος καταμερισμός εργασίας. Αλλαγές μέσα στον χρόνο για τις γυναίκες. Ωστόσο η εργασιακή ζωή των περισσότερων μητέρων έχει διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής της οικογένειας. Ελάχιστη η διακύμανση για τους άνδρες. Εργάζονται περισσότερες ώρες όταν έχουν μκρά παιδιά. Χαμηλό ποσοστό μόνων πατέρων.

Μετά τη γέννα οι μητέρες επιστρέφουν σε μερική απασχόληση  επαγγελματική κινητικότητα προς τα κάτω. Εργαζόμενη και μη αμειβόμενη στην οικογενειακή επιχείρηση. Ο τρόπος που συγκροτείται και οργανώνεται το δημόσιο και το ιδιωτικό μετά τη γέννηση του παιδιού καθορίζει την εσωτερική δυναμική μέσα στην οικογένεια και το πώς γυναίκες και άνδρες αντιλαμβάνονται τη νέα τους ταυτότητα.

Καταμερισμός εργασίας μέσα στο σπίτι Εξακολουθεί ο πατέρας να συμμετέχει λιγότερο στις δουλειές του σπιτιού. Ωστόσο πρότυπο του «νέου πατέρα». Charlie Lewis  αύξηση της συμμετοχής την εποχή της γέννας. Αλλιώς λίγες διαφορές. Ιστορικά ο πατέρας ανέκαθεν συμμετείχε. Κάθε γενιά θεωρεί ότι ο πατέρας είναι λιγότερο παραδοσιακός απ’ ό,τι στις προηγούμενες γενιές.

Russell (έρευνα στην Αυστραλία) 3 τύποι πατέρων: (α) αδιάφορος και απών (β) παραδοσιακός  περνάει κάποιο χρόνο αλλά κυρίως παίζει και δεν ασχολείται με τη φροντίδα (γ) ο «καλός πατέρας» όπως τον περιγράφουν οι μητέρες  έχουν 46% της φροντίδας του παιδιού την εβδομάδα αλλά και πάλι οι μητέρες έχουν τη συνολική ευθύνη. Ελάχιστα επηρεάζει τη συμμετοχή του πατέρα αν οι γυναίκες εργάζονται.

2005 στην ΕΕ οι γυναίκες αφιέρωναν 26% του χρόνου τους στις δουλειές του σπιτιού ενώ οι ανδρες 7,8%. Η πιο ισορροπημένη κατανομή σε Σουηδία, Δανία, Φινλανδία. Οι άνδρες εξακολουθούν να έχουν το ρόλο του «κουβαλητή» ενώ οι γυναίκες παίζουν πολλούς κοινωνικούς ρόλους. Στο σπίτι ασχολούνται περισσότερο με το παιχνίδι. Οι αλλαγές στους ρόλους των γυναικών στη δημόσια σφαίρα δεν συνδυάστηκαν με αντί- στοιχες αλλαγές στην ιδιωτική.

Εξουσία, ανισότητα και κατανομή πόρων Η εξουσία μπορεί να ασκηθεί με πολλούς τρόπους μέσα από απαίτηση για σεβασμό και υπακοή, μέσα από την αίσθηση αυτονομίας και ελέγχου που έχει κανείς για τη ζωή του, μέσα από τη δυνατότητα να ρυθμίζει την εξάρτηση από άλλους, τη δυνατότητα να αποφασίζει πού θα ζήσει η οικογένεια, στην καρριέρα ποιανού θα δοθεί προτεραιότητα, στο ελεύθερο να μπορεί κάποιος να αποχωρεί από δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις.

Η εξουσία έχει σχέση με την κατανομή των υλικών πόρων και από τη θέση στον καταμερισμό εργασίας. Για πολλές μητέρες η εξουσία ασκείται από τον έλεγχο που έχουν στην καθημερινή ρουτίνα και τη ζωή των παιδιών. Πολλοί άνδρες εξαρ- τώνται από την περιποίηση αλλά και από τη στοργή. Εξάρτηση σε τομείς που είναι ανίσχυροι. Αν και «αρχηγός του σπιτιού» μπορεί να αισθά- νεται αποκλεισμένος από τις οικογενειακές σχέ- σεις και να αισθάνεται αδύναμος.

Προβάλλουν την ανικανότητά τους να ασχοληθούν με το σπίτι και τα παιδιά και κατ΄ επέκταση το πληρώνουν με τον αποκλεισμό τους. Φεμινίστριες  η έλλειψη ισχύος που αισθάνεται ο πατέρας δεν είναι τίποτα μπρος στην έλλειψη ισχύος της μητέρας. Οι άνδρες έχουν πρόσβαση στους οικονομικούς πόρους και αυτό αντανακλά- ται και στην οικογενειακή βία.

Η γυναικεία εργασία είναι πολύπλοκο θέμα. Οι γυναίκες απασχολούνται σε τομείς χαμηλότερα αμειβόμενους. Κερδίζουν τα μισά από τους άνδρες και μόνο 7% κερδίζουν τα ίδια ή περισσότερα. Ενώ μοιράζονται τους ίδιους πόρους δεν σημαίνει ότι έχουν ισότιμη πρόσβαση. Στα παραδοσιακά νοικοκυριά ο άνδρας αποφασίζει την κατανομή και ο άνδρας κάνει τη διαχείριση. Δύναμη της γυναίκας στην οικιακή σφαίρα (κρυφή και φανερή δύναμη).

Τί περιμένουν συνήθως οι άνθρωποι από τη σχέση τους με τα παιδιά τους; Τί εννοούν οι άνθρωποι γύρω σας με τους όρους «καλή μητέρα» και «καλός πατερας»; Τί εννοείτε εσείς με αυτούς τους όρους; Μέχρι ποιό σημείο συγκρούονται ή αντίθετα συμφωνούν οι δικοί σας όροι με τις συμβατικές προσδοκίες της κυρίαρχης κουλτούρας;

«Καλή μητέρα» και «καλός πατέρας» Ιδεολογίες που διαμορφώνουν στερεότυπα που συνδέονται με τις σχέσεις εξουσίας στην ευρύτερη κοινωνία. Φεμινίστριες  οι προσδοκίες για τη γυναικεία και ανδρική συμπεριφορά διαιωνίζουν τις ανισότητες των φύλων.

Ο «άγγελος» και η «κολόνα» του σπιτιού Λόγος που κάνουν παιδιά. Χ. Κατάκη  από συλλογικό-παιδοκεντρικό-προσωπικό επίτευγμα A.Woollett εφόσον είναι προσωπικό επίτευγμα, η γονική ιδιότητα γίνεται ένδειξη επιτυχίας ή αποτυ- χίας του ατόμου. Αντιλήψεις για την «καλή» μητέρα (οδηγοί, στήλες περιοδικών) πάντα διαθέσιμη, ήρεμη, φροντίζει, υπομονετική, ελέγχει τον εαυτό της και αφιερώνε- ται ολόψυχα και αδιάκοπα στο παιδί της.

Αντίθετα, Winnicott  ‘good enough mother’ Όμως και πάλι αναλαμβάνει την ευθύνη για την ποιότητα της γονικής εμπειρίας ανεξάρτητα από τον βαθμό κοινωνικής πίεσης που υφίσταται. Η πίεση και το έργο να καθίσταται ‘αόρατο’ και ολοι να νομίζουν ότι είναι εύκολο. Αν δεν ανταποκριθεί η μητέρα αισθάνεται ένοχη και αποτυχημένη.

«κακές» και «παθολογικές» είναι οι μητέρες που αντιδρούν αρνητικά απέναντι στη μητρό- τητα, που εκφράζουν την πίεση που νιώθουν και αντιπαρατίθενται στην κοινωνική κατα- σκευή που θεωρεί τη μητρότητα αδιαμφισβήτητα ικανοποιητική. Επιλόχεια κατάθλιψη οι προδοκίες απέναντι στον πατέρα διαφέρουν  πολλά μοντέλα (κουβαλητής, επιβάλλει πειθαρχία, παίζει, εκπαιδεύει, αντικαθιστά τη μητέρα). ‘Κολόνα του σπιτιού’  ισχυρός, απόμακρος, συνεπής, αξιόπιστος.

Πολιτισμικά προσδιορισμένοι οι ορισμοί της «καλής μητέρας» και του «καλού πατέρα» (κοι- νωνική τάξη, εθνοτική ομάδα, αναπηρία κλπ) Αναπηρία και γονική ιδιότητα. Η εξιδανικευμένη εικόνα σε αντιπαράθεση με την αναπηρία, κυρίως για τη γυναίκα. Πιο δύσκολο για ανάπηρες γυναίκες απ’ ό,τι για άνδρες να παντρευτούν. 90% των αλκοολικών γυναικών εγκαταλείπονται σε σύγκριση με 10% των ανδρών. Η εξιδανικευμένη μητέρα είνα αρτιμελής.

Ιδεολογίες περί «φυσιολογικού» Ενισχύθηκαν από την εκλαϊκευση ψυχολογικών θεωριών σχετικά με τη δημιουργία δεσμού ( Bowlby) και τη μητρική στέρηση. Σύγχρονη ερευνα  τα παιδιά μπορούν να δημιουργήσουν δεσμό με πολλαπλά πρόσωπα. Karen Stown  Μαύρες και ασιάτισσες μητέρες δεν θεωρούν τα πρώϊμα χρόνια ως ζωτικής σημασίας. «Ευαίσθητη μητρική φροντίδα» συντονισμός με τις ανάγκες του μωρού και αναγνώριση των σημαδιών που δείχνουν ότι οι ανάγκες αλλάζουν.

Ψυχολογικές συνέπειες των διαφυλικών ρόλων Γυναίκες και άνδρες κλειδώνονται μέσα στους στερεότυπους ρόλους θηλυκότητας και ανδρισμού Άνδρες: ανταγωνιστικοί, απόμακροι, αποτυγχάνουν στις στενές σχέσεις, βίαιοι. Γυναίκες: δεν αναπτύσσουν δεξιότητες ανεξαρτη- σίας και διεκδικητικότητας Διαφορετικού τύπου ψυχικές ασθένειες Άνδρες: προβλήματα διαταραχών προσωπικότητας, κατάχρηση ουσιών, εξάρτηση από αλκοόλ. Δεν δέχονται ότι έχουν προβλήματα.

Γυναίκες: κατάθλιψη, νεύρωση Άνδρες: οι απαιτήσεις του ανδρισμού τους δη- μιουργούν προβλήματα Γυναίκες: η φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών τους δημιουργεί μεγάλη ψυχική πίεση. Συνεχώς προσαρμόζονται στις ανάγκες του άλλου, δεν υπάρχουν ωράρια, δεν μπορούν να αποσυρθούν εκούσια  κατάθλιψη/επιλόχεια κατάθλιψη. Η εργασία εκτός σπιτιού βγάζει από την απομό- νωση αλλά συχνά δεν είναι ικανοποιητική

Στα εκτεταμένα νοικοκυριά η μητρική φροντίδα πιο εύκολη – δίκτυα γυναικών Γάμος  καλύτερη ψυχική υγεία για τους άνδρες, χειρότερη για τις γυναίκες (1,68 φορές πιο πιθανή η ψυχική ασθένεια για παντρεμένες γυναίκες) Κατάσταση ανισότητας. Κανονικά το ζευγάρι μοιράζεται αγαθά και πόρους και η έμφαση είναι στη στοργή, στην αμοιβαιόττα και τη συναισθη- ματική υποστήριξη. Οι γυναίκες εκλαμβάνουν τα προβλήματα ως δική τους ανεπάρκεια, αποτυχία

προσαρμογής στο μητρικό ρόλο αντί να το αποδίδουν στο σύστημα της πατριαρχίας Ανισότητες στις κοινωνικές σχέσεις  ιδεολογίες που μεταφράζονται σε οικογενειακές κατασκευές και οικογενειακά σενάρια. Το ζητούμενο  η κατανόηση των πρωτογενών υλικών που χρησιμοποιούν τα ζευγάρια για να διαπραγματευτούν την οικογενειακή τους ζωή, την οικογενειακή δυναμική και τις οικογενειακές διαδράσεις. Από τη γονική ιδιότητα αντλείται μεγάλη ευχαρίστηση.

Η θεωρία των ρόλων δεν μπαίνει σε ζητήματα κινήτρων και ταυτότητας Δεν εξηγεί τη σύνδεση μεταξύ προσωπικής εμπειρίας και κοινωνικής κατάστασης, τα περί- πλοκα κίνητρα κάθε μητέρας και πατέρα Η σύνδεση ατομικού και κοινωνικού είναι πολύ πιο περίπλοκη. Η ταυτότητα φύλου είναι πιο περίπλοκη από απλή εσωτερίκευση προσδοκιών ρόλου και κοινωνικού πλαισίου. Παραγνωρί- ζονται τα περίπλοκα αντιφατικά συναισθήματα, οι επιθυμίες και τα κίνητρα.