Μορφολογική Τυπολογία ΙΙ Διασπώντας τις λέξεις

Στο επίπεδο της λέξης Πέρα από τον γενικό χαρακτηρισμό μίας γλώσσας (μακροσκοπικό επίπεδο), πολλές τυπολογικές διαφορές (και ομοιότητες) μπορούν να εντοπιστούν στο μικροσκοπικό επίπεδο Ποιες είναι οι παράμετροι διαφοροποίησης των γλωσσών σε αυτό το επίπεδο;

Παραδείγματα (1) *γρηγόρως γρήγορα * εντόπιση εντοπισμός (1) *γρηγόρως γρήγορα * εντόπιση εντοπισμός (2) *άνθρωπες άνθρωποι * βασιλιοί βασιλιάδες (3) *γράψαε έγραψα *φύγω θα θα φύγω

Με άλλα λόγια… (1) Η επιλογή των μορφημάτων (2) Η μορφή των μορφημάτων (σωστά αλλόμορφα) (3) Η σειρά των σωστών μορφημάτων Αυτές είναι τρεις παράμετροι στο επίπεδο της λέξης όπου μπορεί να γίνει διαγλωσσική σύγκριση Θα ορίσουμε βασικές ερωτήσεις για κάθε μία από τις τρεις παραμέτρους

(1). Η επιλογή των μορφημάτων Πώς χτίζονται οι λέξεις στις διάφορες γλώσσες Εξαρτάται από την μακροδομή (αναλυτικές – συνθετικές – πολυσυνθετικές) Δύο βασικές κατηγορίες μορφημάτων: ρίζες - προσφύματα

3 πιθανοί συνδυασμοί Α. ρίζα – ρίζα Σύνθεση: o’rang – oe’tan (Malay) άνθρωπος – δάσος Β. ρίζα – πρόσφυμα Γ. πρόσφυμα – πρόσφυμα 1η διαγλωσσική ερώτηση: Τι συνδυασμοί ριζών και προσφυμάτων είναι δυνατοί σε μία γλώσσα;

Προσφύματα Σχετικά με το είδος των προσφυμάτων που υπάρχουν σε κάθε γλώσσα, μπορούμε να επισημάνουμε δύο ακόμα διαγλωσσικά σημεία: 2η ερώτηση: Τα προσφύματα έχουν μόνο μία σημασία ή περισσότερες στην ίδια λέξη; 3η ερώτηση: Τα προσφύματα έχουν μόνο μία σημασία ή περισσότερες εναλλακτικές σημασίες;

(2). Τα σωστά μορφήματα Ελληνικά: οι άνθρωπ-οι, οι ποιητ-ές, οι παππού-δες …. Φινλανδικά: kaapi-n, Mati-n, koulu-n (του πίνακα, του Ματίν, του σχολείου) 4η ερώτηση: Τα προσφύματα έχουν μία μορφή ή έχουν και αλλόμορφα (όχι φωνολογικά);

Υπάρχουν πάντα προσφύματα; Σε ορισμένες περιπτώσεις, μία σημασία δηλώνεται μέσα από την απουσία προσφύματος Π.χ. Uxor-, uxor-is, uxor-i, uxor-em, uxor- e Μηδενικά μορφήματα 5η ερώτηση: Ποια προσφύματα έχουν διαγλωσσική δήλωση/έκφραση και ποια όχι;

(3). Η σειρά των μορφημάτων Οι γλώσσες διαφέρουν σημαντικά στη σειρά των διαφόρων μορφημάτων μέσα στην λέξη, ακόμα και αν αυτά τα μορφήματα έχουν την ίδια σημασία Π.χ. δάσκαλ-οι, teacher-s / a-rutani [Kikuyu- Bantu] Ξεχωρίζουμε προ-θήματα, επι-θήματα (αλλά και εν-θήματα), που μπορούν να συνυπάρχουν σε μία γλώσσα

Σπανιότερα Περιθήματα: ασυνεχής δήλωση γραμματικής σημασίας Περιθήματα: ασυνεχής δήλωση γραμματικής σημασίας Π.χ. Γερμανική ge-schrieb-en (γραμμένος) Chikasaw (Β. Αμερική): chokma (είναι καλός) / ik-chokm-o (δεν είναι καλός) Μερικές φορές, τόσο η ρίζα όσο και το πρόσφυμα είναι ασυνεχή Π.χ. Εβραϊκή: raqad (χορεύω) – hi-rq-i-d (κάνω κάποιον να χορέψει)

Υπερτεμαχιακή δήλωση Ορισμένες φορές, τα μορφήματα δηλώνονται χρονικά, δηλαδή με τον επιτονισμό Π.χ. Αγγλική: áddress / addréss 6η ερώτηση: Ποια είναι η σειρά των μορφημάτων σε κάθε γλώσσα;

Τι απαντήσεις ψάχνουμε; Δεν ψάχνουμε να βρούμε τι υπάρχει στις γλώσσες, αλλά τι υπάρχει συχνότερα και υπό ποιες συνθήκες εμφανίζονται κάποιες δομές Με άλλα λόγια, ψάχνουμε για απόλυτα και σχετικά καθολικά, καθώς και τους όρους εμφάνισής τους (αν υπάρχουν)

(1). Επιλογή μορφημάτων 1η διαγλωσσική ερώτηση: Τι συνδυασμοί ριζών και προσφυμάτων είναι δυνατοί σε μία γλώσσα; 2η ερώτηση: Τα προσφύματα έχουν μόνο μία σημασία ή περισσότερες στην ίδια λέξη; 3η ερώτηση: Τα προσφύματα έχουν μόνο μία σημασία ή περισσότερες εναλλακτικές σημασίες;

Ερώτηση 1η Ένα από τα πιο γνωστά (και παλιά) καθολικά: ΓΕΝ-1 Αν μία γλώσσα έχει κλιτικά μορφήματα, τότε θα έχει και παραγωγικά (Greenberg, 1966: #29) Με άλλα λόγια, είναι πιο σημαντικό για τους ομιλητές (και κατ’επέκταση τις γλώσσες) να χρησιμοποιούν μορφήματα για την δημιουργία νέων λέξεων παρά για την τροποποίηση της σημασίας των υπαρχόντων

Ερώτηση 2η ΓΕΝ 2: Οι γραμματικές κατηγορίες του προσώπου και του αριθμού συχνά εκφράζονται από συνθετικά και όχι απομονωτικά μορφήματα Ίσως σχετίζεται με το γεγονός ότι στο 1ο και 2ο πρόσωπο δεν υπάρχει η έννοια της προσθήκης στον Πληθυντικό

Ερώτηση 3η Το παράδειγμα του γερμανικού οριστικού άρθρου Ενικός Πληθυντικός Αρσ. Θηλ. Ουδ. Ονομ. Der Die Das Αιτ. Den Γεν. Des Δοτ. dem den Το παράδειγμα του γερμανικού οριστικού άρθρου Ένα μόρφημα φαίνεται να έχει αρκετές εναλλακτικές σημασίες Ομωνυμία ή πολυσημία;

Συγκρητισμός Δύο βασικές παρατηρήσεις : ο Πληθυντικός είναι κοινός σε όλα τα γένη, ενώ και η Ονομαστική και η Αιτιατική είναι ίδια (με εξαίρεση τον Ενικό του αρσενικού γένους) Τυχαίες διαπιστώσεις;

Καθολικά (σχετικά) ΓΕΝ 3: Ο συγκρητισμός στο γένος είναι πιο συχνός στον πληθυντικό απ’ό,τι στον ενικό ΓΕΝ 4: Ο συγκρητισμός των πτώσεων είναι πιο συχνός στις δύο βασικές πτώσεις (Ονομ-Αιτ., Εργαστική – Απόλυτη)

(2). Τα σωστά μορφήματα Τρεις πιθανότητες για ένα μόρφημα: (2). Τα σωστά μορφήματα Τρεις πιθανότητες για ένα μόρφημα: Α) Καμία ποικιλία Β) Φωνολογική αλλομορφία Γ) Λεξική αλλομορφία Η τελευταία εμφανίζεται συχνά αυθαίρετη και εξηγείται ουσιαστικά μόνο ιστορικά Όμως εμφανίζονται διαγλωσσικές τάσεις

Ποικιλία από αναδιπλασιασμό Αναδιπλασιασμός: συχνός διαγλωσσικά, συμβαίνει όταν η ρίζα, ή ένα μέρος της, επαναλαμβάνεται Ενδιαφέρον: παρατηρούνται συστηματικά χαρακτηριστικά στον αναδιπλασιασμό διαγλωσσικά

Μορφή του αναδιπλασιασμού ΓΕΝ 5: Αν μια γλώσσα έχει μερικό αναδιπλασιασμό, τότε θα έχει και ολικό (επαγωγικό καθολικό) Μερικός: Tagalog [Αυστρονησιακή, Φιλιππίνες] Ikagalit (make angry) > ika-ga-galit (will make angry) Ολικός: Λατινικά Quis {Ποιος} > quisquis {Οποιοσδήποτε}

Μορφή του αναδιπλασιασμού ΙΙ Το αναδιπλασιασμένο μόρφημα μπορεί να έχει ποικίλες μορφές: C-, CV-, CVC-, CVCV- να προηγείται ή ένα έπεται της ρίζας (και αντίστοιχα να επαναλαμβάνει το γειτονικό του κομμάτι) Παραδείγματα: Kuna “husband” > ku-kuna “husbands” Papago [B.-K. Αμερική] Erasi “he is sick” > erasi-rasi “he continues to be sick Sirioni [Βολιβία] Woman “to bark at” > wom-woman “to be barking at” Aztec [Κ. Αμερική]

Σημασία του αναδιπλασιασμού Δύο βασικές αντίρροπες τάσεις: αύξηση ή ενίσχυση της σημασίας από την μία, υποκορισμός ή μετρίαση της σημασίας από την άλλη Κοινή αφετηρία: ο αναδιπλασιασμός αλλάζει την σημασία της λέξης που γίνεται ασυνήθιστη: είτε επιτείνεται είτε μετριάζεται

Αύξηση / Επίταση σημασίας Ren “man” > ren-ren “everybody” Μανδαρινική Dolu “full” > dop-dolu “very full” Τουρκική

Μετρίαση σημασίας Duduk “to sit” > duduk-duduk “to sit doing nothing” Ινδονησιακή Xoyamac “child” > xoyamac-xoyamac “small child” Nez Perce [Β. Αμερική]

Μηδενικά μορφήματα: 5η ερώτηση Σε ορισμένες περιπτώσεις, σημασίες εκφράζονται με απουσία μορφήματος Η απουσία μπορεί να έχει δύο μορφές: 1. Μηδενικό μόρφημα ως αλλόμορφο δήλωσης γραμματικής σημασίας: Π.χ. Αγγλικά book-s, sheep-, Λατινικά uxor- 2. Μηδενικό μόρφημα για την δήλωση μίας αξίας από μία γραμματική σημασία: Π.χ. Γαλλικά fille, maison, ligne, chambre (Ενικός) > filles, maisons, lignes, chambres

Μηδενικά μορφήματα ΙΙ Τα επικαλούμαστε για να εξηγήσουμε έλλειψη μορφήματος εκεί που περιμένουμε (και στις 2 περιπτώσεις που αναφέρθηκαν) Διαφοροποίηση: Μηδενικό ως αλλόμορφο: κατανομή κατά γλώσσα Μηδενικό ως μόρφημα: κοινές διαγλωσσικές συστηματικότητες

Μηδενικά μορφήματα διαγλωσσικά Ποιες αξίες τείνουν να μην μαρκάρονται; Οι απλούστερες σημασιολογικά, π.χ. θετικός βαθμός επιθέτων (πβ. συγκριτικό), ενικός (πβ. πληθυντικό), κατάφαση (πβ. άρνηση), δήλωση (πβ. ερώτηση) κλπ. ΓΕΝ 6: Αν μία γραμματική κατηγορία έχει δύο αντίθετες αξίες, η «απλούστερη» αξία τείνει να έχει απλούστερη έκφραση από την άλλη [η απλούστερη περιλαμβάνει και την μηδενική] {σχετικό καθολικό}

Δήλωση και συχνότητα Το μη μαρκαρισμένο μέλος μίας γραμματικής κατηγορίες τείνει να είναι και συχνότερο Ή μάλλον, επειδή είναι συχνότερο, τείνει να είναι μη μαρκαρισμένο Το ίδιο ισχύει και σε πολλές καθημερινές μας συμπεριφορές και συνήθειες

(3). Η σειρά των μορφημάτων [6η ερώτηση] ΓΕΝ 7: Η ελεύθερη σειρά των προσφυμάτων είναι σπάνια και αν υπάρχει σε μία γλώσσα, τότε στην ίδια γλώσσα υπάρχει και καθορισμένη σειρά ΓΕΝ 8: Ασυνεχή μορφήματα είναι σπάνια διαγλωσσικά, και αν υπάρχουν σε μία γλώσσα, τότε στην ίδια γλώσσα υπάρχουν και προθήματα και επιθήματα (Σχετικά και επαγωγικά καθολικά)

Προθηματοποίηση ή Επιθηματοποίηση; ΓΕΝ 9: Διαγλωσσικά, η επιθηματοποίηση είναι πιο συχνή από την προθηματοποίηση Δύο εξηγήσεις: 1. Ιστορική: Γραμματικοποίηση ως πηγή των επιθημάτων (αλλά και των προθημάτων), επομένως; 2. Ψυχογλωσσολογική: Λεξική αναγνώριση επιτυγχάνεται καλύτερα αν οι λέξεις είναι σειριακά στον λόγο, χωρίς προθήματα που παρεμβαίνουν

Άσκηση Ι Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αναδιπλασιασμού στα ακόλουθα δεδομένα [Agta, Φιλιππίνες, άγνωστης προέλευσης]; Adanuk Long Adadanuk Very long Addu Many Adaddu Very many Apisi Small Apapisi Very small Uffu Thigh Ufuffu Thighs Laban Patch Lablaban Patches Furab Afternoon Fufurab Late afternoon Wer Creek Walawer Small creek Pirak Money Palapirak A little money Pesuk Peso Palapesuk A mere paso

Άσκηση ΙΙ Namesehe I eat Emesehe He eats Naešemesehe I already ate Esaamesehehe He doesn’t eat Emeomesehe He ate this morning Eohkemesehe He always eats Epevemesehe He eats well Eohkepevemesehe He always eats well Eohkesaapevemesehehe He never eats well Esaaešemesehehe He has not eaten yet Nameoešemesehe I already ate this morning Naohkepevenemene I always sing well Ποια είναι τα μορφήματα στα ακόλουθα δεδομένα από τα Cheyenne (B. Αμερική);

Ιστορίες από την Τυπολογία VII Harrison, When Languages Die, OUP 2007, pp. 114 ff.