ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ-ΤΑΦΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ζάββα Σταυρούλα Καραογλάνη Τάνια Κερεμίδου Έφη Κιρεζίδου Αλίκη

Έθιμα γάμου ● Κατά την κλασική εποχή ο γάμος συνοδευόταν πάντοτε με θυσίες και τελετές προς τους θεούς. ● Οι γυναίκες παντρέυονταν σε μικρή ηλικία, δηλαδή από 15 χρονών. ● Αντιθέτως οι άνδρες δεν παντρέυονταν πρίν την ενιλικίωσή τους, πρίν δηλαδή τα 18 τους χρόνια. Συχνά παντρέυονταν μετά την στρατιωτική τους θητεία η οποία διαρκούσε δύο χρόνια. ●

● Η διαδικασία του γάμου ξεκινούσε με μία προφορική συμφωνία 'ένα είδος συμβολαίου' ανάμεσα στο μελλοντικό σύζυγο και στον πατέρα ή στον κηδεμόνα της κοπέλας, η οποία ονομαζόταν εγγύη. H μέλλουσα σύζυγος δεν παρευρισκόταν σε αυτήν την διαδικασία, αφού η συγκατάθεσή της δεν ήταν υποχρεωτική. ● Στην Αθήνα, η προίκα αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο του γάμου και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις μία κοπέλα μπορούσε να παντρευτεί και χωρίς αυτήν. ● Ο σύζυγος έδινε εγγύηση ότι θα επέστρεφε την προίκα σε περίπτωση διάλυσης του γάμου ή θανάτου της συζύγου του.

● Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι Αθηναίοι προτιμούσαν να παντρεύονται το χειμώνα. ● Πολλοί γάμοι τελούνταν το μήνα Γαμηλιώνα. (Ο Γαμηλιών είναι ο έβδομος μήνας στο αττικό ημερολόγιο, ήταν αφιερωμένος στους θεούς Δία και Ήρα και αντιστοιχούσε στο χρονικό διάστημα 23 Δεκεμβρίου-22 Ιανουαρίου. Οι Έλληνες τον ονόμαζαν Γαμηλιών, καθώς στη διάρκειά του γίνονταν οι περισσότεροι γάμοι στην Αττική).

● Οι γαμήλιες τελετές στην κλασική Αθήνα διαρκούσαν τρεις ημέρες. Tην ημέρα πριν από το γάμο τελούνταν τα προαύλια και την επομένη του γάμου τα επαύλια. ● Η σπουδαιότερη απ' όλες τις θρησκευτικές γαμήλιες τελετές, ήταν τα προτέλεια δηλαδή η θυσία που προσφερόταν σε όλους τους θεούς-προστάτες του γάμου, από τον πατέρα της νύφης. (Η τελετή αυτή ονομαζόταν «προτέλεια γάμων», που σημαίνει ότι τελούνταν πρίν την έναρξη του γάμου). ● Μετά από ανασκαφές, έχει βρεθεί ένα 'παγκάρι' στο οποίο λέγεται πως πήγαιναν οι μελλόνυμφοι. Οι μελλόνυμφοι λοιπόν έπρεπε να περάσουν και από τον συγκεκριμένο παγκάρι-κουμπαρά για να ρίξουν τη δραχμή τους, στο όνομα της θεάς Αφροδίτης, έτσι ώστε η θεά να τους χαρίσει ευτυχισμένο έγγαμο βίο και γονιμότητα.

➢ Σ την μπροστινή του όψη είναι χαραγμένη η φράση: « ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΑΠΑΡΧΕΣ Ο/ ΑΦΡΟΔΙΤΕΙ ΟΥΡΑΝΙΑΙ/ ΠΡΟΤΕΛΕΙΑ ΓΑΜΟΥ ». Η φράση αυτή σημαίνει: «στην Αφροδίτη την Ουράνια, πρίν από το γάμο»

➢ Στη πάνω πλευρά βρίσκεται το σύμβολο της δραχμής. Μια αργυρή δραχμή, ήταν η προσφορά, που καλούνταν τα μελλόνυμφα ζευγάρια να ρίξουν μέσα, στο όνομα της θεάς της αγάπης, της ομορφιάς, της γονιμότητας, δηλαδή την Αφροδίτη.

➢ Λίγο πιο κάτω, μια εσοχή και μια σειρά από τρύπες δείχνουν πως εκεί κάτι υπήρχε που σήμερα έχει χαθεί. ➢ Αυτό το «μυστηριώδες» αντικείμενο είναι κάτι σαν κουμπαράς, ένα παγκάρι όπως θα λέγαμε σήμερα. Εκεί που σήμερα υπάρχουν οι οπές στο μάρμαρο, κάποτε υπήρχε κλειδαριά για να μην κλαπεί το περιεχόμενό του.

Οι θεοί προστάτες του γάμου στους οποίους ήταν καθιερωμένο να προσφέρουν αυτή τη θυσία ήταν: ● Ήρα ● Αφροδίτη ● Πειθώ ● Άρτεμης

● Πρίν το γάμο οι κοπέλες συνηθιζόταν να αφιερώνουν τα παιχνίδια τους και ορισμένα από τα ρούχα τους, σε μία από τις γαμήλιες θεότητες. ● Συχνά οι κοπέλες προσέφεραν: βοστρύχους από τα μαλλιά τους ή το δίχτυ που τα συγκρατούσε, τη ζώνη τους και άλλα προσωπικά τους αντικείμενα. ●

● Περίφημη επίσης τελετή που γινόταν από τον γαμπρό και τη νύφη την ημέρα του γάμου, ήταν το λουτρόν. Το νερό για το γαμήλιο λουτρό αντλούνταν από την επισημότερη πηγή ή ποταμό κάθου τόπου. Tο αγγείο για τη μεταφορά του ήταν η λουτροφόρος.

Ελληνικός γαμικός λέβητας ➢ Στην κοιλιά του αγγείου η νύφη κάθεται σε ένα δίφρο, ακουμπά τα πόδια της σ' ένα υποπόδιο και με τα δυο της χέρια παίζει μια άρπα, υποδηλώνοντας τα τραγούδια που ακούγονταν κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της νύφης.

➢ Δυο γυναίκες πλησιάζουν προς τη νύφη κρατώντας σε κασέλες τα δώρα για το γάμο.

● Μετά το λουτρό η νύφη και ο γαμπρός έπρεπε να ντυθούν για τη γαμήλια τελετή. ● Οι γονείς της κοπέλας όριζαν τη νυμφεύτρια, την υπεύθυνη δηλαδή για την επιτήρηση του γάμου και τον καθορισμό της νυμφοκόμου, η οποία φρόντιζε για την ένδυση και τον καλλωπισμό της νύφης. ● Στον καλλωπισμό της νύφης δινόταν μεγάλη σημασία, όπως άλλωστε διαπιστώνεται και από τις πολυάριθμες αναπαραστάσεις του θέματος στα αθηναϊκά αγγεία. Επίσης στα νυφικά παπούτσια έδιναν ιδιαίτερη προσοχή όπως και το νυφικό πέπλο, το οποίο τοποθετούνταν πάνω από τη στεφάνη (στέμμα) και κάλυπτε το πρόσωπο της κοπέλας μέχρι τη στιγμή των αποκαλυπτηρίων από το μέλλοντα σύζυγό της.

Τα νυφικά παπούτσια

● Η προετοιμασία του γαμπρού ήταν μικρότερης σημασίας. Φορούσε ιμάτιο, αρωματιζόταν και στεφανωνόταν με ταινία από κλαδιά σουσαμιού και μέντας, φυτά τα οποία είχαν ιδιαίτερο συμβολισμό στο γάμο. Το σουσάμι εξασφάλιζε τη γονιμότητα, ενώ η μέντα ήταν αφροδισιακή. ● Το σπίτι της νύφης και του γαμπρού διακοσμούνταν με κλαδιά δάφνης και ελιάς, για να τονιστεί η εορταστική ατμόσφαιρα. Η γαμήλια γιορτή, συνήθως με πολλούς προσκεκλημένους, γινόταν στο ένα από τα δύο σπίτια.

● Ύστερα ακολουθούσε το τραπέζι του γάμου, η λεγόμενη θοίνη. ● Το γαμήλιο δείπνο ήταν ένα συμπόσιο, στο οποίο συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες και το παραδοσιακό έδεσμα για την περίσταση ήταν η γαμήλιας πίτα με συστατικά που ήταν συμβολικά όπως το σουσάμι και το μέλι. Το σουσάμι ήταν αντιπροσωπευτικό της γονιμότητας και το μέλι χρησιμοποιούταν για την γλυκύτητά του. ●

● Μετά την λήξη του γάμου, στην πατρική ακόμη οικία, η νύφη ανέβαινε σε άμαξα, την κλινίδα και έπαιρνε θέση ανάμεσα στον νυμφίο και στον παράνυμφο, που ήταν κάποιος στενός συγγενής ή φίλος. ● Όλοι μαζί προχωρούσαν προς την οικία του γαμπρού. Το ζεύγος φορούσε στεφάνι από διάφορα φυτά αφιερωμένα στην Αφροδίτη.

' ● Η νύφη, καλυμμένη με το πέπλο της, έμπαινε στον νυφικό θάλαμο, όπου ήταν η γαμήλια κλίνη, το δωμάτιο αυτό ονομαζόταν παστάδα.

● Από την πόρτα, λοιπόν, της παστάδας νεαρές κοπέλες τραγουδούσαν διάφορα άσματα, τα λεγόμενα επιθαλάμια.

● Την επόμενη ημέρα, μετά το γάμο η οικογένεια της νύφης, του γαμπρού και οι φίλοι τους ξυπνούσαν από τα χαράματα για την έναρξη των εορταστικών εκδηλώσεων.

Έθιμα ταφής Κατά την Κλασική Περίοδο τον 5ο αι. π.Χ. κυριάρχησε η αντίληψη ότι ο νεκρός κατευθύνονταν προς τον Άδη. Η διαδικασία αυτή γίνονταν σταδιακά. Απαιτούνταν η καθοδήγηση του Χάρου και του Ερμή Ψυχοπομπού προκειμένου να περάσει η ψυχή στον Κάτω Κόσμο. Ενταφιασμός Ο ενταφιασμός περιλάμβανε: ➢ Πρόθεση ➢ Εκφορά ➢ Περίδειπνο

● Η πρόθεσις γινόταν μια ημέρα μετά το θάνατο. Διαρκούσε μια ημέρα κατά την οποία πραγματοποιούνταν μοιρολόγια και η τελευταία επίσκεψη των συγγενών και των φίλων. Το σώμα του νεκρού, καλυμμένο με ένα λινό ύφασμα τοποθετούνταν στην ταφική κλίνη. Για την προετοιμασία του νεκρού σώματος φρόντιζε μια γυναίκα του συγγενικού του περιβάλλοντος. Το έπλυνε, το άλειφε με λάδι, το έντυνε και το κοσμούσε με άνθη, στεφάνια και κοσμήματα.

● Tην τρίτη μέρα, πριν από την ανατολή του ηλίου, γινόταν η εκφορά, δηλαδή η μεταφορά του νεκρού από το σπίτι στον τάφο με πομπή, η οποία, όπως απαιτούσε ο νόμος, έπρεπε να περνάει σιωπηλά από τους δρόμους της πόλης. Όταν αυτή έφτανε στο σημείο ταφής, το νεκρό σώμα αφήνονταν στο μνήμα.

Τέλος είναι γνωστό, ότι κατά την τρίτη μέρα διεξαγόταν στον τάφο κάποια τελετή, τα τρίτα. Mετά την ταφή οι πενθούντες επέστρεφαν στο σπίτι του νεκρού, έξω από το οποίο ήταν τοποθετημένο ένα αγγείο, το οποίο υποδήλωνε το θάνατο και το μίασμα που είχε προσβάλει την οικία. Περιείχε νερό, φερμένο απ' έξω, με το οποίο οι θρηνωδοί εξαγνίζονταν, όταν έφευγαν.

● Μετά την ταφή ακολουθούσε το περίδειπνο. Συγκεντρώνονταν οι συγγενείς για φαγητό, αφού όμως πρώτα γινόταν ο καθαρμός της οικίας με θυμίαμα και αγιασμό και των ιδίων ακόμη με πλύσιμο χεριών και κεφαλιού. Με βάση ανασκαφικά ευρήματα, όπως τέφρα, οστά ζώων, όστρακα από αγγεία πόσης, πινάκια και λεκανίδες που ήρθαν στο φως πάνω σε τάφους, είχε διατυπωθεί παλαιότερα η άποψη ότι το περίδειπνον γινόταν στο χώρο του τάφου. Σύμφωνα όμως και με τις γραπτές πηγές, το γεύμα σερβιριζόταν και στα σπίτια. Οκτώ ημέρες μετά την ταφή οι συγγενείς και οι φίλοι του νεκρού συγκεντρώνονταν στο σημείο ταφής και τελούνταν τα «ένατα» (εννέα ημέρες από την ταφή).

● Tην ένατη μέρα μετά την ταφή η οικογένεια και οι φίλοι συγκεντρώνονταν στο μνήμα για την τέλεση των ενάτων. Το μόνο στοιχείο που διαθέτουμε για τη συγκεκριμένη τελετή, είναι η συχνή αναφορά της στα δικαστήρια, αλλά χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις. ● Tο τέλος του πένθους σηματοδοτούνταν από μία τελετή. Mε βάση τις μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, η οικογένεια ξανάρχιζε τη φυσιολογική της ζωή, αφού είχε τελέσει τα καθήκοντά της προς το νεκρό.

Καύση Η καύση των νεκρών στην Κλασική Αθήνα, τουλάχιστον έως τον 4ο αι. π.Χ. ήταν μια μη διαδομένη πρακτική. Γίνονταν είτε στο σημείο ταφής, είτε με τη μέθοδο της ανακομιδής. Στη δεύτερη περίπτωση τα υπολείμματα της καύσης (στάχτη) τοποθετούνταν σε τεφροδόχο αγγείο από πηλό ή από μέταλλο. Τάφοι ➢ Ο πιο απλός τύπος τάφου ήταν ο λακκοειδής. Πρόκειται για λάκκο σκαμμένο στο έδαφος. Τα τοιχώματα του ορισμένες φορές ήταν επενδυμένα με κονίαμα και το έδαφος καλυμμένο με ένα στρώμα από βότσαλα ή λίθους. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα ο τάφος σφραγίζονταν με πλάκες. Τα κτερίσματα τοποθετούνταν είτε μέσα στον τάφο είτε στον περιβάλλοντα χώρο. Ένας τάφος αντιστοιχούσε συνήθως σε ένα άτομο.

➢ Οι Κεραμοσκεπείς τάφοι ήταν επίσης διαδεδομένοι τύποι τάφων στη Κλασικούς εποχή. Το σώμα ήταν τοποθετημένο είτε απευθείας στο έδαφος, είτε πιο σπάνια σε στρώμα από κεραμίδες. Όπως και στις περιπτώσεις των λακκοειδών τάφων έτσι και εδώ τα κτερίσματα τοποθετούνται εντός του τάφου ή στον περιβάλλοντα χώρο του. ➢ Οι τάφοι ήταν είτε ανεξάρτητα κτίσματα είτε αποτελούσαν τμήματα (σε μια ή περισσότερες πλευρές) άλλων κατασκευών. Στο σύνολό τους ή μόνο οι πλευρικοί τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από πλίνθους. Λίθοι κάλυπταν την είσοδο. Για τους ενηλίκους χρησιμοποιούνταν σαρκοφάγοι από μάρμαρο ή ασβεστόλιθο ενώ για τους ανηλίκους σαρκοφάγοι από πέτρα. Ορισμένες από αυτές ήταν διακοσμημένες και καλύπτονται από πλάκες ή ασβεστόλιθο.

● Τα παιδιά ενταφιάζονται σε ορθογώνιους ή σχήματος οβάλ λουτήρες. Οι λουτήρες μπορούσαν να τοποθετηθούν η μία επάνω στην άλλη. Ορισμένες φορές διακοσμούνταν εσωτερικά και εξωτερικά. Οι παιδικές ταφές αποκαλύπτονται σε χώρους οι οποίοι χρησιμοποιούνται μόνο για την ταφή ανηλίκων είτε μέσα σε αγγεία, είτε σε λάκκους καλυμμένους με κεραμίδες, είτε σε κυκλικούς πήλινους αγωγούς. ● Τα κενοτάφια ήταν κενοί τάφοι προς τιμή εκείνων που απεβίωσαν σε ξένη χώρα ή προς τιμή εκείνων των οποίων δεν βρέθηκαν τα οστά.

Βιβλιογραφία ● mem/burial_customs-gr.htm#classical