Λεξικολογία Ενότητα 3: Λέξη - Λέξημα - Λεξικό στοιχείο Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Kοινωνικών Eπιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας Να κατανοήσουν οι φοιτητές την έννοια του "λεξήματος" / "λεξικού στοιχείου" και τις περιπτώσεις πολυλεκτικών σχηματισμών. Να εντοπίζουν τα διάφορα είδη λεξημάτων ανάλογα με τη μορφή και τη σημασία τους. Να διακρίνουν την διαφορετική ταξινόμηση των λέξεων (ανοιχτές - κλειστές τάξεις λέξεων).

Περιεχόμενα ενότητας  Λέξη και λήμμα  Λέξη και λέξημα  Πολυσημία - Ομωνυμία λεξήματος  Μονολεκτικά λεξήματα / Πολυλεκτικά λεξήματα  Λεξικά στοιχεία  Τάξεις λέξεων

Λέξη και λήμμα Τα λεξικά καταχωρίζουν τις λέξεις με βάση τον ουδέτερο/κανονικό τύπο τους Ο ουδέτερος τύπος “εκπροσωπεί” όλους τους δυνατούς τύπους της λέξης.  Λήμμα/λέξη- κεφαλή/τύπος παραπομπής Μπαμπινιώτης, Γ. 1998/2005:

Λέξη και λέξημα Το λήμμα λογίζεται ως “αφηρημένη” μονάδα. Λέξημα: ελάχιστη μονάδα π.χ. ΕΤΟΙΜΑΖΩ: ετοιμάζω, -εις, -ει, ετοιμάστηκα, ετοιμαστώ...  λέξη, λέξημα, τύπος

Πολυσημία - Ομωνυμία  λέξημα με 2 ή περισσότερες σημασίες π.χ. γλώσσα, γραφείο, τηλέφωνο... κυριολεξία - μη κυριολεξία  2 λεξήματα με ίδιο φωνητικό τύπο π.χ. ομώνυμα/ομόηχα λεξήματα ΝΒ: ομογραφία και ομοηχία

Πολυλεκτικότητα μονολεκτικά λεξήματα / πολυλεκτικά λεξήματα π.χ. πλυντήριο πιάτων, λευκή επιταγή Κριτήρια: (α) τα συστατικά τους δεν μπορούν ανεξάρτητα να συνταχθούν με κάποιον άλλο προσδιορισμό (*πλυντήριο γυάλινων πιάτων) (β) δεν μπορούν να παρεμβληθούν στοιχεία ανάμεσα στις λέξεις (*το πλυντήριο ευτυχώς των πιάτων) (γ) δεν αντιστρέφεται η σειρά των όρων (*πιάτων πλυντήριο) (δ) δεν επαναλαμβάνεται το άρθρο στο δεύτερο ουσιαστικό (*η λευκή η επιταγή) (Ράλλη, 2005: )  Έχουν ανεξάρτητη καταχώριση στα λεξικά; βλ. επίσης φραστικά ρήματα

Πολυλεκτικότητα Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν και οι: Ιδιωματισμοί π.χ. άρον άρον, σιγά τα λάχανα, παίρνω πόδι, βάζω χέρι, βάζω πάγο - Διαθέτουν μη συνθετική σημασία / αδιαφάνεια - Δεν συμπεριφέρονται ως συντακτικές φράσεις

Πολυλεκτικότητα Ιδιωματισμός: π.χ. Τού έβαλε πάγο, τα τσουγκρίσαμε ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ (α) Δεν τροποποιούνται τα συστατικά τους (*τού έβαλε πολύ πάγο) (β) Δεν συνδέονται παρατακτικά με άλλα ίδια στοιχεία (*τού έβαλε πάγο και χιόνι) (γ) Δεν αλλάζει η σειρά των όρων *ΠΑΓΟ που τού έβαλε! (δ) Δεν συνδέονται αναφορικά με κάποιο άλλο στοιχείο (*τού έβαλε πάγο που τον βρήκε στο ψυγείο) (ε) Δεν αντικαθίστανται από συνώνυμους όρους (*τού έθεσε/τοποθέτησε πάγο) (στ) Κάποια γραμματικά χαρακτηριστικά (όπως αλλαγή φωνής ή γραμματικού τύπου) δεν είναι δυνατόν να συμβούν (*τού μπήκε πάγος) (Cruse, 2004: 72-73) Συντακτική παγίωση

Πολυλεκτικότητα δεν είναι πολυλεκτικά λεξήματα: -γιατί δεν χάνουν τη σημασία τους αν αλλάξουμε κάποιο συστατικό, παγιωμένη μεταφορά: π.χ. Το παίζει αδιάφορος -γιατί δεν χάνουν τη σημασία τους αν αλλάξουμε κάποιο συστατικό με συνώνυμό του: Κάνει τον αδιάφορο. Ή Κάνει τον Κινέζο. Ή Το παίζει Κινέζος.

Λεξικό στοιχείο Τα λεξικά στοιχεία συγκροτούν το λεγόμενο λεξικό (lexicon). Περιέχουν πληροφορίες: - κατηγορίας (κατηγοριακά χαρακτηριστικά (π.χ. [±Ρηματικό]) - δευτερεύουσας κατηγορίας (π.χ. [±αριθμήσιμο]) - θεματικό πλέγμα (πόσα ορίματα έχει ένα κατηγόρημα και ποια η σημασιολογική τους σχέση) Οι πληροφορίες αυτές αντανακλώνται στο λήμμα ενός λεξικού. βλ. “χαράζω” (ΛΝΕΓ, ΛΚΝ)

Παράδειγμα λεξικού στοιχείου ΛΝΕΓ. Μπαμπινιώτης, Γ. 1998/2005: 1934ΛΚΝ. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1998

Τάξεις λέξεων Ο Γιάννης θα έρθει με το λεωφορείο στην Πάτρα. Ανοιχτή τάξη: Γιάννης έρθει λεωφορείο Πάτρα Κλεισή τάξη: *Ο θα με το στην  Λεξική λέξη / γραμματική ή λειτουργική λέξη  Λεξική σημασία (λεξικότητα)  Γραμματική σημασία (γραμματικότητα)

Τάξεις λέξεων Ανοικτές τάξεις λέξεων: - μεγάλα σύνολα - γρήγορη ανανέωση - φέρουν λεξική σημασία Κλειστές τάξεις λέξεων: -μικρά σύνολα -αργή ανανέωση -φέρουν γραμματική / λειτουργική σημασία Ανοικτές τάξεις και κλειστές τάξεις λέξεων: συνιστούν διχοτομία Κλίμακα λεξικότητας - γραμματικότητας / συνεχές  4 βαθμίδες: (α) [++ λεξικό - γραμματικό]: Ο, Ρ, Επίθ, Επιρρ (β) [+ λεξικό - γραμματικό]: Προθ, Συνθ, Ποσοδ (γ) [+ λεξικό + γραμματικό]: Αντων, Δεικτικά (δ) [- λεξικό ++ γραμματικό: Προσδ, Βοηθ. Ρ.

Ερωτήσεις  Η λέξη «δύναμη» αποτελεί πολύσημο λέξημα. Ποιες σημασίες διακρίνετε;  «Γίναμε μαλλιά κουβάρια.» Σε ποια κατηγορία ανήκει η φράση και ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας;  Ποιες ιδιότητες έχουν τα στοιχεία ανοιχτής τάξης και ποιες τα στοιχεία κλειστής; Δώστε από δυο παραδείγματα για την κάθε κατηγορία.  Να βρείτε και να δηλώσετε τις πληροφορίες που μας δίνει το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη για το λήμμα «φιλώ».

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  δύναμη: 1. η ικανότητα που έχει ένας άνθρωπος ή ένα ζώο να δρα αποτελεσματικά, να αντιστέκεται σε κπ. ή σε κτ. ή να αντιμετωπίζει με επιτυχία την αντίσταση που προβάλλει κάποιος ή κτ, 2. η δραστικότητα ενός φυσικού φαινομένου ή στοιχείου, 3. η δυνατότητα ενός ατόμου ή μιας ομάδας να ασκεί επιρροή ή επιβολή σε ένα σύνολο· ισχύς, 4. δικαίωμα, 5. (οικον.) η δυνατότητα απόκτησης αγαθών. 6. για να δηλώσουμε κάποιους συγκεκριμένους παράγοντες ή κάποια απροσδιόριστα ή μεταφυσικά στοιχεία που ασκούν επίδραση στην κοινωνική ή προσωπική ζωή των ανθρώπων, 7. (έκφρ.) με καμιά δύναμη: για να δηλώσουμε κατηγορηματικά ότι αρνούμαστε να κάνουμε κτ. 8. (με αφηρ. ουσ.) για να δηλώσουμε την καθοριστική επίδραση που ασκεί κτ. στην πορεία μιας κατάστασης ή ενός ατόμου: H δύναμη της αλήθειας, 9. η αποτελεσματικότητα των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη ενός σκοπού: H δύναμη του χρήματος. 10. (φυσ.) κάθε αίτιο που προκαλεί την κίνηση, την ηρεμία ή τη μεταβολή της κινητικής κατάστασης των σωμάτων: H δύναμη της βαρύτητας, 11. (μαθημ.) το γινόμενο που προκύπτει από τον πολλαπλασιασμό ενός αριθμού με τον εαυτό του, 12. το σύνολο των στρατευμάτων, το έμψυχο και το άψυχο υλικό: 13. ο συνολικός αριθμός ενός οργανωμένου όλου. (πηγή: ΛΚΝ).  Ανήκει στους ιδιωματισμούς. Διαθέτει μη συνθετική σημασία και δεν συμπεριφέρεται ως συντακτική φράση. Βλ. και διαφάνεια 9.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Λέξεις ανοιχτής τάξης: Ανήκουν σε μεγάλα σύνολα στα οποία το ένα μέλος αντικαθιστά το άλλο, τα σύνολά τους ανανεώνονται γρήγορα, φέρουν τη σημασία μιας πρότασης. Π.χ. κάνω, μήλο, όμορφος Λέξεις κλειστής τάξης: Ανήκουν σε μικρά σύνολα στα οποία το ένα μέλος δύσκολα αντικαθιστά το άλλο, τα σύνολά τους ανανεώνονται αργά, διαρθρώνουν τη γραμματική δομή των προτάσεων. Π.χ. να, θα, το  Φωνητικός τύπος Θεματικό πλέγμα Ετυμολογία Κατηγοριακό χαρακτηριστικό Παραδείγματα Σημασία

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων- αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων- αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη Μορφολογία Ράλλη, Αγγελική Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.