Φιλοσοφία της ελληνιστικής εποχής και της ύστερης αρχαιότητας Επικούρειοι, Στωικοί, Σκεπτικοί, Περιπατητικοί, Νεοπλατωνικοί

Ελληνιστική περίοδος: μια μεταβατική εποχή Παρακμή της πόλης - μετάβαση στην αυτοκρατορία Αυτονόμηση των επιστημών από τον κορμό της φιλοσοφίας Αποδυνάμωση της λειτουργίας του πολίτη – στροφή προς το άτομο

Η παρακμή της θεσμικής υπόστασης της πόλης Ο Πελοποννησιακός πόλεμος στην πραγματικότητα δεν είχε νικητές. Αποδυνάμωσε τις ελληνικές πόλεις και άφησε το πεδίο ελεύθερο σε μια νέα δύναμη, τη μακεδονική μοναρχία. Ο Φίλιππος έκανε υποτελείς του όλες τις άλλες πόλεις, ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Ανατολή και την Αίγυπτο, ο κόσμος άλλαξε, διευρύνθηκε.

Ένας πολυπολιτισμικός κόσμος Ο νέος, διευρυμένος κόσμος, της ελληνιστικής εποχής είναι ένας κόσμος επιδράσεων και ανταλλαγών. Διαφορετικοί πολιτισμοί συναντιούνται, μέσα από την ευκολία της κοινής τους γλώσσας, της ελληνικής. Αυτό προκαλεί μια άνθηση των γραμμάτων και των επιστημών: των μαθηματικών και της φυσικής με τον Αρχιμήδη, της αστρονομίας με τον Αρίσταρχο, της ιατρικής με τον Ηρόφιλο και τον Ερασίστρατο, αλλά και της γεωγραφίας, της ιστορίας, της φιλολογίας.

Οι τρεις τομείς της φιλοσοφίας Η άνθηση των επιστημών που παρατηρείται στην Ελληνιστική εποχή είχε βέβαια προετοιμαστεί από τη σοβαρή επιστημονική δουλειά που είχε γίνει στην Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη. Αλλά σ' αυτούς οι επιστήμες αποτελούν μέρος της φιλοσοφίας, ενώ στην ελληνιστική εποχή η φιλοσοφία αποκτά πιο στενά όρια. Παγιώνεται ο διαχωρισμός σε: λογική (γνωσιολογία), φυσική (οι αρχές που διέπουν το σύμπαν και τον άνθρωπο ) και ηθική.

Παρακμή της πλατωνικής και τής αριστοτελικής φιλοσοφίας Η Ακαδημία μπαίνει σε μια εποχή δογματισμού και σχολαστικισμού που δεν ταιριάζουν με την απορητική, διαλεκτική μέθοδο του Πλάτωνα. Η Ακαδημία αποκτά καινούρια ορμή όταν γίνεται σκεπτική. Το Λύκειο λειτουργεί μετά το θάνατο του Αριστοτέλη υπό την αρχηγία του Θεόφραστου, αλλά μετά απ' αυτόν παρακμάζει ενώ «χάνονται» τα δημοσιευμένα έργα του.

Εμφάνιση των ελληνιστικών σχολών Ο Επίκουρος και ο κήπος του ( ) Η Στοά (301): δύο ιδρυτές: ο Ζήνων ο Κιτιεύς και ο Χρύσιππος ο Σολεύς (232) Οι Ακαδημεικοί Σκεπτικοί: Ο Αρκεσίλαος (268) και ο Καρνεάδης (167) Οι νεοπυρρωνιστές

Βασικά χαρακτηριστικά των ελληνιστικών σχολών Η μέριμνα για μια πρακτική που οδηγεί τον άνθρωπο στην ευτυχία Μία υλιστική φυσική Η εμπιστοσύνη στην αίσθηση ως πηγή γνώσης

Το κυνήγι της ευτυχίας Το μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ευτυχία (ευδαιμονία). Σ' αυτό συμφωνούν όλοι οι φιλόσοφοι. Τα προβλήματα αρχίζουν όταν προσπαθούν να την ορίσουν, δηλαδή να απαντήσουν στο ερώτημα «τί είδους πράγμα είναι η ευτυχία;» Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης συνδέουν την ευτυχία με το υψηλότερο στάδιο της γνώσης, τη γνώση του Αγαθού, ή την θεωρία.

Η ευτυχία ως θεραπεία Για τις ελληνιστικές σχολές, όμως, η ευτυχία είναι κυρίως μία θεραπεία για την ανθρώπινη δυστυχία Επίκουρος: η ηδονή οδηγεί στην αταραξία Στωικοί: η αρετή οδηγεί στην απάθεια Σκεπτικοί: η εποχή οδηγεί στην απάθεια

Επίκουρος: Ηδονή και ευτυχία Η ηδονή είναι «πρωταρχικό και έμφυτο αγαθό» Η ηδονή είναι απουσία πόνου (ταραχής), σωματικού και πνευματικού Επιθυμίες: αναγκαίες, φυσικές, μάταιες Ασκητικός ηδονισμός: περιορισμός των επιθυμιών, δίκαιη ζωή, καλοί φίλοι Αταραξία: απελευθέρωση από την προσδοκία της θεϊκής παρέμβασης και τον φόβο του θανάτου

Στωικοί: Αρετή και ευτυχία Η αυτοσυντήρηση είναι η πρωταρχική παρόρμηση κάθε ζώου Παρατηρούμε πως τα ζώα επεκτείνουν το ένστικτο αυτοσυντήρησης στα παιδιά τους Ο άνθρωπος, ως ζώο που διαθέτει λογικό μπορεί να επεκτείνει την τάση για αυτοσυντήρηση σε όλο το είδος Η απάθεια επιτυγχάνεται μέσα από τη συμφωνία με το λόγο που διέπει τη Φύση.

Όντα είναι μόνο τα σώματα Οι παραπάνω ηθικές θεωρίες προϋποθέτουν μία «υλιστική» κατανόηση του ανθρώπου και της Φύσης: μόνο σώματα υπάρχουν! Επικούρειοι: το σύμπαν είναι προϊόν μηχανικής τυχαιότητας, η τάξη του και η ομορφιά του δεν έχουν υπερβατικό νόημα Στωικοί: το σύμπαν δεν είναι τυχαίο, είναι προνοιακά τακτοποιημένο και ταυτίζεται με τον Θεό. Το νόημά του είναι εμμενές.

Το κακό δεν υπάρχει Απόλυτη κατάφαση του σύμπαντος και της ζωής. Επικούρειοι: οι εσχατολογικές ερωτήσεις δεν έχουν νόημα Στωικοί: το κακό οφείλεται στην μερικότητά μας – από την άποψη του συνόλου της Φύσης τα επιμέρους κακά είναι κομμάτια της συνολικής τελειότητας. Η αιώνια επιστροφή του ομοίου

Η αίσθηση παρέχει γνώση Για να καταλήξω στην πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι τυχαίος και χωρίς νόημα (Επίκουρος) ή τελεολογικά κατασκευασμένος και με καθολικό νόημα (στωικοί) πρέπει να μπορώ να τον γνωρίσω. Πώς γνωρίζω; Οι δύο «δογματικές» ελληνιστικές σχολές θεωρούν σκάνδαλο τις ατέρμονες διαμάχες των προγενεστέρων για τη γνώση. Η δική τους απάντηση: η αίσθηση είναι αληθής.

Τα κριτήρια της αληθείας Επίκουρος: αισθήσεις (σκέτη αίσθηση χωρίς την αντίληψη που αποτελεί κρίση), προλήψεις (προέννοιες), πάθη (ηδονή και λύπη) Στωικοί: καταληπτική φαντασία (γνωστική εντύπωση: αντιληπτική παράσταση και συγκατάθεση) Πρόβλημα: η κυκλικότητα των κριτηρίων (η αίσθηση κριτήριο του εαυτού της)

Σκεπτικοί εναντίον δογματικών Η διαμάχη για το «κριτήριο της αληθείας»: πώς ξέρω ότι αυτό που ξέρω είναι έτσι όπως το ξέρω; Δεν υπάρχει κριτήριο αληθείας διότι δεν ξέρω αν έχω πρόσβαση στα ίδια τα πράγματα (παράδειγμα του μελιού, των Ερινύων, των διδύμων) Ο σοφός δεν βεβαιώνει τίποτε, ούτε καν ότι δεν ξέρει Μόνο η εποχή ( αποχή από την διατύπωση κρίσης) οδηγεί στην απάθεια

Το τέλος της διαμάχης Η περιθωριοποίηση της επικούρειας φιλοσοφίας: είναι υλιστική, μηχανιστική, ηδονιστική, ενδεχομένως αθεϊστική Η παρακμή του στωικισμού: παρηγορητική φιλοσοφία Το αδιέξοδο του σκεπτικισμού: αρνητική φιλοσοφία

Γιατί χάθηκαν τόσα πολλά; Τα κείμενα της αρχαίας φιλοσοφίας που διαθέτουμε είναι αντίγραφα αντιγράφων. Κάποια στιγμή τα έργα των στωικών και των επικουρείων δεν είχαν ζήτηση και έπαψαν να τα αντιγράφουν. Γιατί δεν είχαν ζήτηση; Μία εποχή αγωνίας: οι αυτοκρατορικοί χρόνοι είναι εποχή κρίσης. Οι άνθρωποι αναζητούν ένα υπερβατικό νόημα, μια υπόσχεση σωτηρίας.

Ιστορική σημασία των ελληνιστικών σχολών Σημασία του επιθέτου «επικούρειος»: ο ηδονιστής Σημασία του επιθέτου «στωικός»: αυτός που αντιμετωπίζει καρτερικά τις αντιξοότητες της ζωής Σημασία του επιθέτου «σκεπτικός»: αυτός που κρατά μια στάση αμφιβολίας απέναντι σε κάτι

Η επιστροφή του Αριστοτέλη Λίγο πριν τα μέσα του 1ου αι. π.Χ. αρχίζει να επανεκδίδεται ο Αριστοτέλης που γνωρίζουμε εμείς, δηλαδή οι «ακροαματικές» πραγματείες. Η έκδοση του Ανδρόνικου του Ρόδιου είναι η τελική αλλά όχι η μόνη Η αναβίωση της περιπατητικής φιλοσοφίας δεν παρήγαγε μεγάλους φιλοσόφους αλλά μόνο σχολιαστές. Ο μεγαλύτερος απ' αυτούς είναι ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιέας (2ος αι. μ.Χ).

Η επιστροφή του Πλάτωνα Η επιστροφή του Πλάτωνα είναι πιο εντυπωσιακή και έχει μεγάλη διάρκεια. Ξεκινά και αυτή χωρίς πολύ μεγάλη πρωτοτυπία, με επιτομές της πλατωνικής φιλοσοφίας. Αυτή η περίοδος ονομάζεται «μεσοπλατωνισμός». Αλλά τον 3ο μ.Χ. αι εμφάνιζεται ένας μεγάλος φιλοσόφος, ο Πλωτίνος (3ος αι. μ.Χ.), που ιδρύει τη φιλοσοφία που ονομάζουμε «νεοπλατωνική».

Η φιλοσοφία του Πλωτίνου Ο Πλωτίνος φιλοδοξεί να επαναφέρει σε ισχύ την πλατωνική θεωρία των Ιδεών. Αλλά αυτή η θεωρία έχει ακυρωθεί εξαιτίας της καταλυτικής κριτικής που έχει ασκήσει σ' αυτήν ο Αριστοτέλης. Έτσι, για να αποκαταστήσει τη θεωρία των Ιδεών, ο Πλωτίνος πρέπει να ανασκευάσει την κριτική του Αριστοτέλη. Άρα, αν και πλατωνικός, ο Πλωτίνος έχει ως κύριο συνομιλητή τον Αριστοτέλη.

Η μέθοδος του Πλωτίνου Αναγωγή: η μέθοδος της φιλοσοφίας που μας επιτρέπει να ανέλθουμε από τον κόσμο που μας περιβάλλει στις αρχές που εξηγούν αυτόν και την θέση του ανθρώπου σ' αυτόν. Οι αρχές αυτές είναι το Εν, ο Νους και η Ψυχή. Η αναγωγή είναι παράλληλα και μια άνοδος από την εξωτερικότητα των αισθήσεων στον εσωτερικό άνθρωπο, σ' αυτό που σήμερα ονομάζουμε «αυτοσυνειδησία. Ο Πλωτίνος είναι ο πρώτος στοχαστής του υποκειμένου, του «εγώ».

Ο γνωστικός κίνδυνος Ο Πλωτίνος έχει ως αντιπάλους μία αίρεση της εποχής του, με ανατολικές επιρροές, τους Γνωστικούς. Τους θεωρεί επικίνδυνους γιατί πιστεύουν ότι ο κόσμος είναι κακός, προϊόν ενός ανόητου και κακού δημιουργού, και άρα άξιος περιφρόνησης. Οι πλατωνικοί θεωρούν το αισθητό κατώτερο του νοητού, αλλά δεν το θεωρούν κακό. Αντιθέτως, πιστεύουν ότι η περιφρόνηση του αισθητού ακυρώνει και την έννοια της πρόνοιας και τις ηθικές υποχρεώσεις του ατόμου.

Νεοπλατωνισμός: σύνθεση πλατωνισμού και αριστοτελισμού Αν και υιοθετεί πολλά αριστοτελικά σχήματα, ο Πλωτίνος κάνει κριτική στον Αριστοτέλη. Οι επίγονοί του, αντίθετα, και ειδικά ο μαθητής του Πορφύριος, και υστερότεροι σχολιαστές, όπως ο Συριανός και ο Σιμπλίκιος, θα προσπαθήσουν να συμβιβάσουν τις δύο αυτές φιλοσοφίες. Μετα τον Πορφύριο ο νεοπλατωνισμός γίνεται πιο δογματικός, με τον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο. Σ' αυτό τον δογματισμό θα αντιταχθεί ο τελευταίος νεοπλατωνικός, ο Δαμάσκιος.

Το τέλος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και η «εκδίκηση» των φιλοσόφων Το 529 μ.Χ. με διάταγμά του ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας. Οι σχολές έκλεισαν και οι φιλόσοφοι σκόρπισαν. Αλλά η φιλοσοφία μεταδόθηκε την ίδια εποχή στους Άραβες, που επιδόθηκαν στη συστηματική μετάφραση και τον σχολιασμό των έργων του Αριστοτέλη. Τα σχόλιά τους μεταφράστηκαν στα λατινικά και επέδρασαν καταλυτικά στη φιλοσοφία του ύστερου δυτικού Μεσαίωνα.

Και ο Πλάτων; Οι βυζαντινοί διατήρησαν τα χειρόγραφα των αρχαίων φιλοσόφων και κάποιους αιώνες μετά τον Ιουστινιανό άρχισαν να ασχολούνται συστηματικά με τον Πλάτωνα αλλά και με τον Αριστοτέλη. Οι Άραβες και οι Λατίνοι δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τον Πλάτωνα. Αλλά επειδή οι σχολιαστές του Αριστοτέλη ήταν κυρίως νεοπλατωνικοί, ο Πλάτων πέρασε υπόγεια στην μεσαιωνική φιλοσοφία για να αναδυθεί ξανά στην Αναγέννηση.