Λεξικολογία Ενότητα 7: Εννοιακές σχέσεις (αντίθεση, πολυσημία) Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να είναι σε θέση οι φοιτητές να εντοπίζουν και να επεξεργάζονται τις εννοιακές σχέσεις της: αντίθεσης και της πολυσημίας, να διακρίνουν τις τρεις κατηγορίες αντιθέτων: συμπληρωματικά αντίθετα, αντώνυμα και κατευθυντικά αντίθετα, να διακρίνουν τα είδη της πολυσημίας: γραμμική και μη γραμμική

Περιεχόμενα ενότητας  Αντίθεση - Συμπληρωματικά Αντίθετα - Αντώνυμα - Κατευθυντικά αντίθετα  Εννοιακές σχέσεις ως προς το σημαίνον - Γραμμική πολυσημία - Μη Γραμμική πολυσημία

Αντίθεση Αντίθετα: μεγάλος - μικρός, άντρας - γυναίκα φυσική αντίληψη από τους ομιλητές ως παρουσία - απουσία χαρακτηριστικού Βασικό χαρακτηριστικό της αντίθεσης: ασυμβατότητα: π.χ. φτωχός - πλούσιος Ο Χ είναι φτωχός → Ο Χ δεν είναι πλούσιος και αντίστροφα f → ~ g & g → ~ f Λάιονς (1996: 151)

Αντίθεση Πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά: -δυαδικότητα: 2 μέλη σε κάθε αντίθεση -εγγενές: μόνιμη αντίθεση π.χ. μέσα - έξω όχι τσάι - καφές πρβλ. Πραγματολογία -προφανές: προκύπτει σημασιολογικά από μια καθιερωμένη σχέση π.χ. δεικτικά επιρρηματικά χθες - αύριο πρβλ. συμπεραίνεται: ημέρες εβδομάδας, μήνες

Αντίθεση Τα είδη των αντιθέτων: - Συμπληρωματικά αντίθετα - Αντώνυμα - Κατευθυντικά αντίθετα Jackson (1988: 75), Singleton (2000: 72), Μότσιου (1994: 190) Παραδείγματα!

Συμπληρωματικά Αντίθετα νεκρός - ζωντανός, απών - παρών η άρνηση του ενός μέλους συνεπάγεται αυτόματα τη δήλωση του άλλου και αντιστρόφως  [εάν ~ X → Y & εάν ~ Υ → X] λογική αντιθετική σχέση χωρίς διαβαθμισιμότητα και συγκρισιμότητα (κυριολεκτικά): *πιο/*πολύ/*εξαιρετικά… νεκρός

Αντώνυμα Αποτελούν τη βασική κατηγορία των αντιθέτων Διαβαθμισιμότητα (α) πολικά, (β) ισοδύναμα, (γ) επικαλυπτόμενα Cruse (1986: 208, 2004: 164) Πολικά: -πλήρως διαβαθμίσιμα -δηλώνουν: φυσική ιδίοτητα -δεσμευτικότητα -η βασική ιδιότητα δεν προϋποτίθεται, π.χ. μικρό - μεγάλο, ρηχό - βαθύ - η μέγιστη ιδιότητα ονοματοποιείται

Αντώνυμα Ισοδύναμα: -η βασική ιδιότητα προϋποτίθεται, π.χ. γλυκό - ξινό Επικαλυπτόμενα: - εκτίμηση ιδιότητας, - αρνητικά - θετικά, - δεσμευτικότητα με το αρνητικό, π.χ. έξυπνος - χαζός

Κατευθυντικά αντίθετα Αντίθεση ως προς την κατεύθυνση Ανάστροφα και Αντίστροφα Ανάστροφα: - κυριολεκτικά ή μεταφορικά κίνηση προς αντίθετες κατευθύνσεις, π.χ. μπαίνω - βγαίνω / δένω - λύνω Αντίστροφα: - αμοιβαία σχέση, - πολλαπλών θέσεων κατηγορήματα - αντίθετες απόψεις, - αμοιβαία συνεπαγωγή, π.χ. δανείζω - δανείζομαι

Εννοιακές σχέσεις ως προς το σημαίνον Πολυσημία: - πολλαπλότητα της σημασίας ενός λεξήματος - προκαλεί λεξική αμφισημία - σύγχυση με την ομωνυμία -γραμμική και μη γραμμική πολυσημία Cruse (1986: 80) κ.ά.

Γραμμική πολυσημία Η έννοια Α ειδικότερη της έννοιας Β και η έννοια Β γενικότερη της έννοιας Α  αυτοϋπωνυμία: - μια γενική έννοια καλύπτει ένα ειδικό λεξικό κενό - σκύλος ως είδος και ως αρσενικό υποείδος (πρβλ. σκυλί)  αυτομερωνυμία: - μια ολική έννοια καλύπτει ένα μερικό λεξικό κενό - πόρτα ως ολώνυμο και ως μερώνυμο

Γραμμική πολυσημία  αυτοϋπερκειμενικότητα: - μια ειδική έννοια καλύπτει ένα γενικό λεξικό κενό - μαθητές, ως γενική ιδιότητα με αγόρια και κορίτσια και ως ειδική ιδιότητα μόνο με αγόρια βλ. το man στα αγγλικά (πρβλ. σεξισμός)  αυτοολωνυμία: - μια μερική έννοια καλύπτει ένα ολικό λεξικό κενό - ψωμί/ψωμάκι αντί φαγητό/τροφή (πρβλ. ρύζι)

Μη γραμμική πολυσημία Μέσω της μεταφοράς, μετωνυμίας και προοπτικής του ομιλητή  μεταφορά: - λόγω ομοιότητας χαρακτηριστικών π.χ. γλώσσα  μετωνυμία: - λόγω συνειρμικής σύνδεσης π.χ. μπουκάλι, πόδι  προοπτική ομιλητή: - πώς βλέπει ο ομιλητής μια λέξη π.χ. θα τα πούμε σε μια βδομάδα / η επόμενη βδομάδα θα είναι δύσκολη

Ερωτήσεις  Ποιο είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό των μελών του ζεύγους: νεκρός - ζωντανός;  Ποια είναι τα τρια πρωτοτυπικά κριτήρια της αντίθεσης;  Δώστε 3 περιπτώσεις συμπληρωματικών αντιθέτων.  Ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό ενός ζεύγους αντωνύμων; Ποια η διαφορά τους από τα συμπληρωματικά αντίθετα, και σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται;  χαρούμενος - λυπημένος, πάνω - κάτω, εύκολα - δύσκολα, ανεβαίνω - κατεβαίνω, μέσα - έξω, ανηψιός - θείος : σε ποιο είδος αντίθεσης ανήκουν τα παραπάνω ζεύγη;  Σε ποιες κατηγορίες διακρίνεται η πολυσημία και ποια τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε κατηγορίας;  γράμμα: σε ποια περίπτωση πολυσημίας ανήκει η παραπάνω λέξη;

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Το βασικότερο χαρακτηριστικό των μελών του ζεύγους: νεκρός - ζωντανός αντιθέτων είναι η ασυμβατότητα, το ένα αποκλείει το άλλο, αφού το ένα δηλώνει μια ιδιότητα που δεν δηλώνει το άλλο. Κάποιος που είναι ζωντανός δεν μπορεί να είναι νεκρός.  Τα τρια πρωτοτυπικά κριτήρια της αντίθεσης είναι: η δυαδικότητα, (β) το εγγενές, και (γ) το προφανές.  παιδί - ηλικιωμένος, ανοικτός - κλειστός, άσπρο - μαύρο.  Το βασικό χαρακτηριστικό ενος ζεύγους αντωνύμων είναι η δυνατότητα διαβάθμισής τους και αυτό το χαρακτηριστικό είναι που τα διαφοροποιεί από τα συμπληρωματικά αντίθετα. Τα αντώνυμα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες : (α) σε πολικά, (β) σε ισοδύναμα και (γ) σε επικαλυπτόμενα.  ισοδύναμα αντώνυμα, αντίστροφα, επικαλυπτόμενα αντώνυμα, ανάστροφα, συμπληρωματικά αντίθετα, αντίστροφα,

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Γραμμική και μη γραμμικά πολυσημία. Γραμμική πολυσημία συναντούμε σε μια πολύσημη λέξη της οποίας μια έννοια Α θεωρείται ειδικότερη μιας έννοιας Β, άρα, η έννοια Β είναι γενικότερη της έννοιας Α. Μη γραμμική πολυσημία συναντούμε σε μια πολύσημη λέξη όπου οι πολλαπλές έννοιες προκύπτουν κυρίως από τις διαδικασίες της μεταφοράς ή της μετωνυμίας καθώς και από τον τρόπο που βλέπει ο ομιλητής μια λέξη.  Γράμμα: (α) στοιχείο του αλφαβήτου, (β) επιστολή. Πρόκειται για μη γραμμική πολυσημία και συγκεκριμένα πηγή προέλευσής της είναι η μετωνυμία.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Γλωσσολογική σημασιολογία Lyons, John Καρανάσιος, Γιώργος, Ανδρουλάκης, Γεώργιος Σ., Γλωσσολογική σημασιολογία Lyons, John Καρανάσιος, Γιώργος, Ανδρουλάκης, Γεώργιος Σ., Words and their meaning. - (Learning about language) Jackson, Howard Words and their meaning. - (Learning about language) Jackson, Howard Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Lexical semantics Cruse, D.A Lexical semantics Cruse, D.A Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.