Λεξικολογία Ενότητα 8: Εννοιακές σχέσεις (ομωνυμία, παρωνυμία) Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να κατανοήσουν οι φοιτητές τις εννοιακές σχέσεις της ομωνυμίας και της παρωνυμίας, να διακρίνουν την εννοιακή σχέση της πολυσημίας από την ομωνυμία, να είναι σε θέση να εντοπίζουν ζεύγη παρωνύμων.

Περιεχόμενα ενότητας  Ομωνυμία  Διάκριση ομωνυμίας - πολυσημίας  Παρωνυμία

Ομωνυμία  ίδιος φωνητικός / ορθογραφικός τύπος και διαφορετική σημασία ομοηχία (+ ομογραφία) = μερική (ή απόλυτη) Ομωνυμία: απόλυτη ομωνυμία: - όχι σημασιακή συγγένεια - ταύτιση όλων των τύπων - γραμματική ισοδυναμία μερική ομωνυμία: - όχι σημασιακή συγγένεια - ταύτιση τουλάχιστον ενός τύπου - προαιρετική γραμματική ισοδυναμία Cruse (2004: 107), Jackson (1988: 4), Μότσιου (1994: 191)

Ομωνυμία ΛέξειςΟμωνυμίαΑιτία ΑπόλυτηΜερική ακόλλητος – ακώλυτος μη ομογραφία, γραμμ. ισοδ. άλλος – άλως μη ομογραφία, μη γραμμ. ισοδ. άρματα – άρματα ομογραφία, γραμμ. ισοδ. κλείνω – κλίνω μη ομογραφία, γραμμ. ισοδ. κόμμα – κόμμα ομογραφία, γραμμ. ισοδ. τείχος – τοίχος μη ομογραφία, μη γραμμ. ισοδ. τόνος – τόννος μη ομογραφία, γραμμ. ισοδ. τύχη – τείχη μη ομογραφία, μη γραμμ. ισοδ. φύλλο – φύλο μη ομογραφία, γραμμ. ισοδ. ψηλός – ψιλός μη ομογραφία, γραμμ. ισοδ. Μπαμπινιώτης, 1998: 1266 Παραδείγματα ομωνυμίας:

Ομωνυμία Αποτέλεσμα της γλωσσικής αλλαγής ως εμπλουτισμός του αποθέματος και ορθογραφικών μεταρρυθμίσεων. Τα ομώνυμα στη ΝΕ είναι μάλλον ολιγάριθμα.

Ομωνυμία Προβληματική η θεωρητική διάκριση ομωνυμίας και πολυσημίας (βλ. γλώσσα)  Λεξικογραφική διάκριση ομωνυμίας - πολυσημίας: - ετυμολογική σχέση (ομώνυμες  δεν υπάρχει κάποια ετυμολογική σχέση, πολύσημες  υπάρχει ετυμολογική σχέση) - σημασιολογική σχέση (ομώνυμες  δεν υπάρχει κάποια σημασιολογική σχέση, πολύσημες  υπάρχει ετυμολογική σχέση) Lyons, 1977:

Παρωνυμία φωνητική ομοιότητα σημαινόντων Χαρακτηριστικά παρωνυμίας - απαραίτητη φωνητική ομοιότητα - προαιρετική κοινή προέλευση - προαιρετική σημασιολογική ομοιότητα  3 κατηγορίες παρωνύμων - σημασιολογικά παρώνυμα - ετυμολογικά παρώνυμα - φωνολογικά παρώνυμα Μότσιου (1994: 191), Κρύσταλ (2000: 312)

Παρωνυμία  σημασιολογικά παρώνυμα - φωνητική ομοιότητα - κοινή προέλευση - σχετική σημασιολογική ομοιότητα  ετυμολογικά παρώνυμα - φωνητική ομοιότητα - κοινή προέλευση - καμία ανιχνεύσιμη σημασιολογική ομοιότητα  φωνολογικά παρώνυμα - φωνητική ομοιότητα - καμία κοινή προέλευση - καμία σημασιολογική ομοιότητα

Παρωνυμία Σημασιολογικά παρώνυμα ανθρώπινος – ανθρωπινόςθεία – θειακανόνας – κάνονας βώλος – σβώλοςνόμος – νομόςσφαγείο – σφάγιο γυναικείος – γυναίκειοςλειτουργία – λειτουργιάωφέλεια – όφελος Ετυμολογικά παρώνυμα αγία – αγυιάλατόμος – υλοτόμοςπολιτικός – πολίτικος αιρετός – αιρετικόςευγένεια – Ευγενίαπρόγονος – προγονός αμυγδαλιά – αμυγδαλήκεφάλαιο – κεφαλαίοτελωνείο – τελώνιο Φωνολογικά παρώνυμα αλήτης – αλιτήριοςημίτονο – ημιτόνιοπεριτομή – προτομή γιαλός – γυαλίδειλός – Δήλοςστίβος – στοίβα έκλειψη – έκθλιψημπούζι – μπουζίτζάμι – τζαμί χόνδρος – χονδρόςοδύνη – ωδίνεςχορός – χώρος Παραδείγματα παρωνυμίας:

Ερωτήσεις  Ποια στοιχεία χαρακτηρίζονται ως απόλυτα ομώνυμα και ποια ως μερικά;  Δώστε 3 περιπτώσεις μερικών ομωνύμων.  ψηλός - ψιλός: το παραπάνω ζεύγος είναι ομώνυμες ή πολύσημες λέξεις και γιατί;  Σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται τα παρώνυμα;  Γράψτε 3 περιπτώσεις φωνολογικών παρωνύμων.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Για είναι ένα ζεύγος απολύτως ομώνυμα θα πρέπει: (α) να μην είναι συγγενή ως προς τη σημασία τους, (β) να ταυτίζονται όλες οι μορφές τους, (γ) να είναι γραμματικά ισοδύναμα. Για να είναι μερικώς ομώνυμα θα πρέπει: να μην υπάρχει συγγένεια ως προς τη σημασία, (β) να υπάρχει ταυτότητα μιας, τουλάχιστον, μορφής, (γ) οι ταυτιζόμενες μορφές τους να/ ή να μην είναι γραμματικά ισοδύναμες.  κάλλος - κάλος, ευφορία - εφορία, ρήμα - ρίμα.  Είναι ομώνυμες γιατί δεν υπάρχει κάποια σημασιολογική και ετυμολογική σχέση μεταξύ τους.  Σημασιολογικά, ετυμολογικά και φωνολογικά παρώνυμα.  εξαιρώ - εξαίρω, ώμος - ωμός, πείρα - πυρά.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Words and their meaning. - (Learning about language) Jackson, Howard Words and their meaning. - (Learning about language) Jackson, Howard Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων-αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Λεξικο Νεας Ελληνικης Γλωσσης :Με σχόλια για την σωστή χρήση των λέξεων Ερμηνευτικό,ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων-αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικων όρων, ακρωνυμίων Μπαμπινιώτης Γεωργιος, Semantics Lyons, John Semantics Lyons, John Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής Crystal, David Ξυδόπουλος, Γεώργιος, - c2000 Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής Crystal, David Ξυδόπουλος, Γεώργιος, - c2000 Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.