Α’ ΜΕΡΟΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ & ΕΓΚΛΗΜΑ Ψυχολογικές / ψυχαναλυτικές θεωρίες 1

Οι βιολογικές διαταραχές αποκτούν εγκληματολογικό ενδιαφέρον από τη στιγμή που ασχολούμαστε με τον τρόπο με τον οποίο αυτές μεταφράζονται ψυχικά ώστε να επηρεάσουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου. Το περιβάλλον (άμεσο ή ευρύτερα κοινωνικό) είναι συνυπεύθυνο για τη συμπεριφορά του ατόμου (κοινωνική απομόνωση, απόρριψη, κ.λπ.) 2

Όλες οι ιδιότητες του ατόμου εμπίπτουν σε δύο κύριες κατηγορίες:  Το άτομο ως οργανισμός και  Το άτομο ως προσωπικότητα 3

Η προσωπικότητα έχει δύο όψεις/υποδομές:  Την ψυχολογική που καθορίζει την ατομικότητά της και  Την κοινωνική που καθορίζεται από τους κοινωνικούς ρόλους και εμπειρίες 4

Η προσωπικότητα διακρίνεται σε:  Ιδιοσυγκρασία (μπορεί να επηρεαστεί από οργανικά αίτια) και  Χαρακτήρα Η προσωπικότητα σχηματίζεται και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες (γενετικούς, οργανικούς, κοινωνικούς, ψυχολογικούς), αλλά και από τη μόρφωση 5

Ψυχολογικές θεωρίες Για την εξήγηση της εγκληματικής συμπεριφοράς αναπτύχθηκαν εκτός των οργανικών/βιολογικών και κοινωνιολογικών θεωριών και ψυχολογικές θεωρίες :  Η θεωρία της μειωμένης διανοητικής ικανότητας και  Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες 6

Η θεωρία της μειωμένης διανοητικής ικανότητας Υποστηρίχθηκε από ψυχολόγους της νεολομπροζιανής σχολής [κυρίως από τον Άγγλο Dugdale – 1877] με μεγάλη ανάπτυξη της θεωρίας στις ΗΠΑ, που με έρεισμα την θεωρία του Lombroso περί ηθικής παραφροσύνης των εγκληματιών, τονίστηκε ιδιαίτερα τον ρόλο της κληρονομικότητας. 7

Οι πρόδρομοι: Πριν από τον Lombroso οι Αμερικανοί Abecrombie (17 ος αι.) και Rush είχαν επισημάνει την έννοια της ηθικής μικρόνοιας (moral imbecility) την οποία περιέγραψε ο Prichard (1837) και τον ορισμό έδωσε ο Isaac Kerlin περιγράφοντας ως μικρόνοια την κατάσταση κατά την οποία το άτομο ενεργεί αδιαφορώντας για τις παραδεκτές ηθικές αξίες εξαιτίας διανοητικής ελαττωματικότητας 8

Μικρόνοια: Η κατάσταση της μικρόνοιας ενώ στην αρχή φερόταν ως μορφή διανοητικής καθυστέρησης, αργότερα εξομοιώθηκε με «ψυχοπάθεια» και οι οπαδοί της σχολής έπαψαν να την επικαλούνται αναφερόμενοι γενικά σε διανοητικές καθυστερήσεις. 9

Μικρόνοια: Η θεωρία αυτή στηρίζεται βασικά σε 3 αρχές: 1. η διανοητική καθυστέρηση κληρονομείται κατά τους νόμους του Mendel 2. όλοι σχεδόν οι εγκληματίες είναι διανοητικά καθυστερημένοι 3. η διανοητική καθυστέρηση οδηγεί στο έγκλημα επειδή δεν επιτρέπει την ανάπτυξη ανασταλτικών ελατηρίων και ιδιαίτερα αυτών που πηγάζουν από τον εκφοβιστικό ρόλο της ποινής. 10

Dugdale (1877) Ο Dugdale μελέτησε 709 απόγονους της ολιγοφρενούς Ada Jukes μέχρι to 1874 και διαπίστωσε ότι 140 είχαν καταδικαστεί για κάποιο έγκλημα, 180 είχαν καταλήξει στα πτωχοκομεία, 50 γυναίκες ήταν πόρνες, κλπ. (σύνολο 440 προβληματικοί). 11

Goddard (1920) Κατά τον ίδιο τρόπο με τον Dugdale και ο Goddard (1920) μελέτησε 480 απογόνους της Kallikak και κατέληξε στο ότι οι περισσότεροι ήταν αντικοινωνικοί τύποι, 143 ήταν καθυστερημένοι, ενώ 46 μόνο είχαν ομαλή διανοητική ανάπτυξη. 12

Διάφορες άλλες έρευνες κατά καιρούς, αλλά η πλέον σημαντική έγινε μεταξύ σε εγκληματίες για τους οποίους συντάχθηκαν 350 εκθέσεις. Το συμπέρασμα ήταν ότι ενώ κατά τα έτη το ποσοστό των καθυστερημένων εγκληματιών ανήρχετο σε 50%, κατά την περίοδο το ποσοστό κατέβηκε σε 20%. 13

Κριτική Η μέτρηση της διανοητικής ικανότητας προϋποθέτει πολλούς παράγοντες και διαφορετικές μετρήσεις. Ποτέ μέχρι σήμερα δεν δόθηκε ικανοποιητική απάντηση για την κληρονομικότητα της καθυστέρησης. Κανείς δεν έλαβε υπόψη του ότι οι εγκληματίες προέρχονται από αμόρφωτα κυρίως στρώματα (-> εικόνα καθυστερημένου) 14

Ψυχολογική έρευνα Η διερεύνηση της προσωπικότητας του εγκληματία οδήγησε στη ψυχολογική έρευνα, η οποία αποσκοπεί στον έλεγχο της ανάπτυξης διαφόρων στοιχείων της προσωπικότητας που αναφέρονται είτε στην διανοητική κατάσταση (=διανοητικές ικανότητες όπως: προσοχή, μνήμη, κρίση, συνειρμός) είτε στο πεδίο των συναισθημάτων, της βούλησης, της ενέργειας, κλπ. 15

Μέτρηση της διανοητικής ικανότητας Κλίμακες Binet-Simon και Wechsel, με τις οποίες προσδιορίζεται ο δείκτης νοημοσύνης ή διανοητικός συντελεστής (intelligence quotien, quotien intellectuel). Ο Stern το 1912, προσδιόρισε ένα μαθηματικό τύπο για την εξεύρεση του δ.ν. = Ν.Η. (νοητική ηλικία) x 100 Χ.Η. (χρονική ηλικία) [στα ομαλά ανεπτυγμένα άτομα ο συντελεστής πρέπει να ισούται με 100] 16

Είδη της πνευματικής καθυστέρησης:  Ιδιωτεία / βλακεία  1 ου βαθμού = ζώο  2 ου βαθμού = παιδί 1-3 ετών  Ηλιθιότης (νοημοσύνη παιδιού 3-6 ετών)  Μωρία / μικρόνοια = νοημοσύνη παιδιού 6-12 ετών 17

Ανάλογα με τη διανοητική ικανότητα διακρίνεται και ο δείκτης νοημοσύνης: Από 30 έως 50 = βαριά μικρόνοια Από 51 έως 65 = μέτρια μικρόνοια Από 66 έως 85 = ελαφρά μικρόνοια Από 86 έως 99 = υποφυσιολογική κατάσταση, ανωμαλία (subnormal) Από = ομαλό (άριστα: 160) = genious Ο δείκτης νοημοσύνης έχει πολλές μεθόδους μέτρησης 18

Οι δοκιμασίες για την διανοητική ικανότητα εκτός από: προσοχή, μνήμη, κρίση και συνειρμό εξετάζουν και άλλες επιμέρους ικανότητες όπως  Λογική = ικανότητα ακολουθίας κανόνων σε συνέχεια μεταξύ τους  Ορθογραφία = γενική ευφυΐα = το να θυμάσαι μια σειρά κανόνων δείχνει την ικανότητα του μυαλού να ανασύρει απομνημονευθέντα γεγονότα. 19

 λεξιλόγιο = μεγαλύτερο λεξιλόγιο δείχνει μεγαλύτερη ικανότητα αποστήθισης, καλύτερη κατανόηση λέξεων και χρήση τους και ακόλουθα μεγαλύτερη εξυπνάδα  τεστ γρήγορης μνήμης = δείχνει προσοχή/ επιμέλεια στα πράγματα  εγκυκλοπαιδική μόρφωση = μεγαλύτερη ευφυία = επιτρέπει στο άτομο να έχει βαθύτερη εκτίμηση των γεγονότων που μπορεί να φαίνονται ασύνδετα σε άλλους 20

 γεωμετρία = το να καταλαβαίνεις τις γραμμές, γωνίες, σχήματα, καθορίζει την ικανότητα χρήσης οπτικής πληροφορίας  διαίσθηση = αυτόματη διεργασία απάντησης. [Με τις κλίμακες διανοητικής ικανότητας έγινε δυνατή η μέτρηση της νοητικής ηλικίας που είναι ανεξάρτητη από την βιολογική ηλικία του ατόμου]. 21

Τα αίτια της καθυστέρησης – κληρονομικά – λόγω λήψης φαρμάκου ή ασθένειας κατά την κύηση ή ατύχημα που επέφερε βλάβη (+ κατά τον τοκετό) – ασθένεια μετά την γέννηση (εγκεφαλίτις, μηνιγγίτις) – Συστηματική κακοποίηση παιδιού μέχρι ηλικία 3- 5 ετών επιφέρει μη αναστρέψιμες βλάβες (βραδεία ανάπτυξη ή αναστολή των νοητικών και ψυχικών λειτουργιών) 22

Τα αίτια της καθυστέρησης -Διατροφή : πτώση νοητικών λειτουργιών αλλά και κατάθλιψη από τροφές που περιέχουν συντηρητικά και χρωστικές (π.χ. Ε-621), αλλά και δίαιτα υψηλή σε υδατάνθρακες (π.χ. πίτσες και μακαρονάδες σε ποσοστό >78%) μειώνει την χρησιμοποίηση γλυκόζης από τον εγκέφαλο => επιβράδυνση νοητικών λειτουργιών. [Βλ. «Μποτατσιόλι και Καπάνο, «Με τον Φρόϋντ στην κουζίνα – Ψυχοδιαιτολογία», Εκδ. Μύρτος, 2002] 23

μακροχρόνια κατανάλωση έτοιμων φαγητών και έλλειψη βιταμινών = υπερβολική ποσότητα γλουταμινικού οξέος (= αμινοξύ, που είναι ο κυριότερος διεγερτικός νευρομεταβιβαστής*) νευροφυτικές κρίσεις όπως: πονοκέφαλο, κρίση άγχους, μεγάλη κούραση, εφίδρωση, ναυτία. * [μερικά αμινοξέα (= οι πιο απλές ενώσεις πέψης των πρωτεϊνών) λειτουργούν ως νευρομεταβιβαστές= ουσίες επιφορτισμένες με επικοινωνία ανάμεσα στα νευρικά κύτταρα. Νευρομεταβιβαστής είναι και η ακετυλχολίνη που παίζει ρόλο στον εγκέφαλο και λείπει σημαντικά στους νοσούντες από Αλτσχάϊμερ. Άλλοι νευρομεταβιβαστές: σεροτονίνη, ισταμίνη, ντοπαμίνη, αδρεναλίνη]. 24

«Είμαστε ό,τι τρώμε» Τα εντερικά τοιχώματα έχουν 100 εκατ. νευρώνες ίδιους με αυτούς του εγκεφάλου. Η ίδια ομάδα ορμονών δρα στην κοιλιά ή ίδια και στον εγκέφαλο. Η ίδια ορμόνη που προκαλεί έκκριση χολής για καλή πέψη δίνει και το αίσθημα κορεσμού στον εγκέφαλο (=χολοκυστοκινίνη). 25

Σχέση φαγητού με ψυχική και νοητική κατάσταση Η συμπεριφορά του ανθρώπου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες μεταξύ των οποίων σημαντικό ρόλο παίζει και η τροφή. Ιπποκράτης: «Εισροή αίματος εκροή πνεύματος κατεργάζεται». 26

Έρευνα Παν/μίου Καλιφόρνιας (UCI) και Ιταλικού Ινστιτούτου Τεχνολογίας (IIT) Η σχέση ζάχαρης – κοκαϊνης έγινε εμφανής σε έρευνα σε εθισμένους στη κοκαϊνη αρουραίους. Οι κοκαϊνομανείς αρουραίοι προτίμησαν ένα κύβο ζάχαρης από κοκαϊνη. Στους αρουραίους που χορηγήθηκε τροφή πλούσια σε λιπαρά από τη στιγμή της επαφής με γευστικούς κάλυκες παρατηρήθηκε παραγωγή στο πεπτικό σύστημα ενδοκανναβοειδούς ουσίας παρόμοια μ’εκείνη που παράγεται από τη χρήση μαριχουάνας. 27

Η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης (Howard Gardner, 1983) Δεν υπάρχει απόλυτη ευφυΐα. Όχι ένα είδος νοημοσύνης, αλλά επτά: 1.Γλωσσική/λεκτική 2.Μαθηματική/λογική νοημοσύνη 3.Μουσική νοημοσύνη 4.Σωματική/κιναισθητική 5. Χωρική 6.Διαπροσωπική 7.Ενδοπροσωπική 28

Επίδραση μουσικής Έρευνα στην Ολλανδία συσχετίζει τις μουσικές προτιμήσεις με την εγκληματικότητα κατά την εφηβεία. Η μελέτη διήρκησε 4 χρόνια και πραγματοποιήθηκε σε 140 αγόρια και 160 κορίτσια από την Ολλανδία. Πόρισμα: «για το 80-90% των νέων μεταξύ 12 και 18, η μουσική αποτελεί σημαντικό μέσο το οποίο βελτιώνει τη διάθεσή τους, τους βοηθά να αντιμετωπίσουν προβλήματα και να αναπτύξουν κοινωνική συμπεριφορά». 29

Διαπιστώθηκε ότι οι νέοι που είχαν σημειώσει ότι αγαπούν τη ροκ μουσική (στην έρευνα η κατηγορία συμπεριλαμβάνει και την heavy metal, τη gothic και την punk), την αφροαμερικανική μουσική (όπως rhythm and blues) και την trance, techno ή την hardhouse είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν παραβατική συμπεριφορά, είτε είχαν ήδη αντιμετωπίσει θέματα όπως εμπλοκή σε βανδαλισμούς, μικροκλοπές, συμμετοχή σε συμμορίες, σε αντίθεση με όσους επέλεξαν την ποπ, την τζαζ και την κλασσική μουσική που είχαν μια πιο ήρεμη ζωή. 30

Χρησιμότητα ψυχολογικής & διανοητικής έρευνας Η διανοητική και ψυχολογική έρευνα είναι χρήσιμες για την επισήμανση ατόμων που πρέπει να υποβάλλονται σε ιδιαίτερη μεταχείριση και βοηθά τον δικαστή να κατανοήσει τα κίνητρα της πράξης και στην δικαστική επιμέτρηση της ποινής κατά το άρθ.79ΠΚ. 31

Ψυχιατρική έρευνα των εγκληματιών Έρευνα της διανοητικής και ψυχολογικής κατάστασης του εγκληματία Αποσκοπεί στην έρευνα της εν γένει ψυχικής υγείας του ατόμου σε τρία στάδια της πορείας που ακολουθεί η ποινική καταστολή (αλλά πάντα – μόνο εάν κριθεί απαραίτητη): 1.έλεγχος της ικανότητας να παρακολουθήσει την κατ’αυτού ποινική δίκη (άρθ.80ΚΠΔ) 2.εξακρίβωση της ψυχικής υγείας του κατηγορουμένου κατά τον παρελθόντα της διάπραξης του εγκλήματος χρόνο (->ικανότητα προς καταλογισμό - άρθ.34 και 36 ΠΚ). 32

Για να γίνει δεκτός ο αποκλεισμός της ικανότητας προς καταλογισμό του δράστη σύμφωνα με την ερμηνεία του άρθ.34ΠΚ απαιτείται ύπαρξη: α) «βιολογικού αιτίου» αποκλεισμού ή ελαττώσεως της ικανότητος προς καταλογισμό του δράστη και συγχρόνως β) «ψυχολογικού αιτίου» δηλ. στέρηση της ικανότητος να αντιληφθεί ο δράστης το άδικο της πράξης του. [Η διανοητική υγεία του κατηγορουμένου = ζήτημα πραγματικό] 33

3. (τρίτο στάδιο της ψυχιατρικής έρευνας του εγκληματία): Μετά τη δίκη: κατά τη διάρκεια έκτισης της ποινής, αν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κρατούμενος έχει ψυχικές διαταραχές για να ληφθούν τα απαραίτητα θεραπευτικά μέτρα. 34

Για την προβολή της προσωπικότητας χρησιμοποιούνται επίσης οι πίνακες του Rorschach, Morgan-Murray, Szondi 35

Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες Η Ψυχαναλυτική Σχολή και το έγκλημα Εκπρόσωποι: Sigmund Freud ( ) Alfred Adler ( )και Carl Jung ( ) 36

Sigmund Freud ( ) Πατέρας της ψυχανάλυσης. Την καθιέρωσε ως μέθοδο θεραπείας κατά των νευρώσεων και έφτασε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα σε σχέση με την αιτιολογία της εγκληματικής συμπεριφοράς. Βασικό συμπέρασμα του : το έγκλημα δεν προέρχεται από μια ειδική κατηγορία ανθρώπων. Κάθε άνθρωπος είναι ικανός κάτω από ορισμένες συνθήκες να διαπράξει έγκλημα. 37

Ο Freud δεν αποκλείει κανένα παράγοντα βιολογικό ή κοινωνικό, αλλά προσθέτει άλλον ένα τον ψυχολογικό. Διακρίνει σε χρόνιους εγκληματίες:  ομαλοί εγκληματίες (προσαρμοσμένοι κοινωνικά όπου αίτια = αποκλειστικά κοινωνικά)  οργανικά ασθενείς εγκληματίες (βιολογικά/ οργανικά αίτια)  νευρωτικοί εγκληματίες (αντικοινωνικότητα από εσωτερική ψυχική σύγκρουση μεταξύ κοινωνικού και αντικοινωνικού τμήματος της προσωπικότητας). 38

Το έγκλημα κατά τον Freud εξηγείται με το φαινόμενο της απώθησης: Διάφορες ορμές ή εντυπώσεις της παιδικής ηλικίας και ηθικά αποδοκιμαζόμενες επιθυμίες, απωθούνται στο ασυνείδητο, όπου παραμένουν ως ασυνείδητες παραστάσεις. Μεταξύ αυτών πρωτεύοντα ρόλο: οι επιθυμίες της γενετήσιας σφαίρας (libido). Από την παιδική ηλικία το άτομο καθορίζεται από ένα συνεχή πόλεμο του ασυνείδητου προς το συνειδητό. Όταν δεν μπορεί να κρατήσει ισορροπία => επικρατούν οι αντικοινωνικές ιδέες και τα ένστικτα => εκδήλωση εγκληματικής συμπεριφοράς. 39

Κριτική Ο Freud έδωσε μεγάλη σημασία στο ρόλο του γενετησίου ενστίκτου που ανάγει σε πρωταρχικό κίνητρο των πράξεων του ατόμου. Έδωσε σημασία στους τραυματισμούς του ασυνείδητου που μπορούν να οδηγήσουν σε διάφορα συμπλέγματα που με τη σειρά τους να οδηγήσουν στο έγκλημα. Ωστόσο τα ένστικτα δεν είναι το ίδιο δυνατά σε όλα τα άτομα. Για τα συμπλέγματα αυτά αποχωρίστηκαν οι Adler και Jung. 40

Alfred Adler ( ) Kεντρικός άξονας της θεωρίας του = το συναίσθημα μειονεκτικότητας που δημιουργείται σε κάθε άτομο στην παιδική του ηλικία. Τούτο μπορεί να οφείλεται είτε σε κάποιο φυσικό ελάττωμα ή ανικανοποίητες επιθυμίες, είτε επειδή τα παιδιά ζουν ανάμεσα σε πιο δυνατούς από αυτά (ενηλίκους). Συνειδητοποιούν ότι όλη η ζωή τους θα είναι μια συνεχής πάλη σε εχθρικό περιβάλλον. 41

Σε αντιστάθμισμα του συναισθήματος της μειονεκτικότητας, δημιουργείται τάση για δύναμη και υπεροχή. Αν μεν αυτό γίνει με κοινωνικά ωφέλιμες εργασίες που αναγνωρίζονται από τους τρίτους, το άτομο εξελίσσεται σε κοινωνικά προσαρμοσμένη προσωπικότητα. Σε αντίθετη περίπτωση (αν εκτραπεί) => εξελίσσεται σε τάση για επιβολή σε βάρος των άλλων με οποιοδήποτε τρόπο (ακόμη και φτάνοντας στο έγκλημα). 42

Κριτική Τα ένστικτα δεν είναι το ίδιο δυνατά σε όλα τα άτομα. Λόγω της φύσης της ψυχανάλυσης δεν είναι δυνατόν να ελεγχθεί η ορθότητα ή το εσφαλμένο των υποθέσεών της. 43

Carl Jung ( ) Ελαχιστοποίησε τη σημασία των παιδικών τραυμάτων (συγκρούσεις συγκινησιακές της παιδικής ηλικίας) Επέμεινε περισσότερο σε ενδεχόμενη παρούσα σύγκρουση η οποία ανοίγει τις πόρτες σε προηγούμενα παιδικά τραύματα, αλλά τα παραμορφώνει, τα περιπλέκει και τα διογκώνει με αποτέλεσμα να οδηγεί σε ακραίες συμπεριφορές. 44

Ο Jung έδινε μεγάλη σημασία στα σύμβολα του υποσυνείδητου που κυριαρχούσαν σε όλους του τομείς της ζωής: όνειρα, τέχνη, θρησκεία και άλλες εκφάνσεις της ζωής, για την κατανόηση του ατόμου και τη σχέση του με τον ευρύτερο κόσμο. Θεωρούσε τη διαδικασία της ψυχολογικής ωρίμανσης του ατόμου σημαντική για την εξέλιξή του. 45

Συμπέρασμα Η ψυχική υγεία αντιμετωπίζεται ως λόγος επηρεασμού της ικανότητας για καταλογισμό (νοσηρή διατάραξη των πνευματικών λειτουργιών κατά τον χρόνο διάπραξης του εγκλήματος = λόγος αποκλεισμού της ικανότητας προς καταλογισμό είτε εξ ολοκλήρου (άρθ.34ΠΚ), είτε εν μέρει (άρθ.36ΠΚ). Ο νομοθέτης δεν προσδιορίζει λεπτομερώς τις νοσηρές διαταράξεις που οδηγούν στην άρση ή μείωση του καταλογισμού. 46

Επιστήμη + νομολογία θεωρούν ότι : Η έννοια «νοσηρή διατάραξη» ή «διατάραξη της συνείδησης» είναι ευρύτερη από την αντίστοιχη ιατρική, ώστε δύναται να περιλάβει και τις ψυχικές ανωμαλίες, αλλά και παρεμπόδιση της πνευματικής αναπτύξεως και κάθε εξασθένηση του νοός (χρόνια ή παροδική) και καταστάσεις εκφυλίσεως, όπως από σωματικές νόσους ή οργανικές αλλοιώσεις προερχόμενες ψυχικές διαταράξεις π.χ. το παραλήρημα της τεκούσης, παραλήρημα υστερίας ή επιληψίας, παραλήρημα πυρετού, δηλητηρίαση του οργανισμού από διάφορες ουσίες (μόλυβδο, αλκοόλ), παραφροσύνη του γήρατος (dementia senilis). 47