Λεξικολογία Ενότητα 5: Το λεξικό Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να κατανοήσουν οι φοιτητές τη δομή και το περιεχόμενο ενός λεξικού της ελληνικής, να εντοπίζουν τις κατηγορίες των λέξεων της ΝΕ με βάση σημασιομορφολογικά κριτήρια, να διακρίνουν τις λέξεις σε λόγιες και λαϊκές ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους καθώς και τα στοιχεία που τις διαφοροποιούν.

Περιεχόμενα ενότητας  Το Λεξικό της ΝΕ  Κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με σημασιομορφολογικά κριτήρια  Κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με κριτήρια προέλευσης: Λαϊκές και λόγιες λέξεις  Διαφορές λόγιων και λαϊκών λέξεων

Το λεξικό της ΝΕ  ΝΕ: διαχυτική γλώσσα (Ράλλη (2005: 100)) Κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με σημασιομορφολογικά κριτήρια: - Πολυμορφηματικές (ονόματα, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα) - Μονομορφηματικές (μη αναλύσιμες λέξεις, επιρρήματα τόπου, χρόνου) - Γραμματικές μονομορφηματικές (μόρια, άρθρα, σύνδεσμοι) - Κενές περιεχομένου (π.χ. λάου-λάου) - Συστατικά λεξικών φράσεων (ιδιωματικές φράσεις) Μότσιου (1994: 55-62)

Το λεξικό της ΝΕ 2 μεγάλες κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με κριτήρια προέλευσης: ΛαϊκέςΛόγιες αριθμητικά περισσότερες, παλαιές και νέες κρατούν γενικά τη φωνητική / φωνολογική δομή της αρχαίας ελληνικής Πετρούνιας (1993: 59-61)

Λαϊκές λέξεις ⁻Κληρονομημένες (από παλαιότερες φάσεις ή άλλα παλαιότερα συστήματα, π.χ. σπίτι, σατανάς) ⁻Λαϊκά δάνεια (έχουν εισαχθεί πρόσφατα από νεότερες γλώσσες και έχουν αφομοιωθεί (μερικώς ή πλήρως), π.χ. γαϊτάνι, γραβάτα, μανάβης, πολυθρόνα) ⁻Λαϊκά αντιδάνεια (επανένταξη ελληνικών λέξεων με ξενική μορφή και νέα σημασία, π.χ. καναπές, μπουντρούμι)

Λόγιες λέξεις - Εξωτερικού και Διαχρονικού δανεισμού - Διεθνισμοί - Μεταφραστικά δάνεια - Λόγια αντιδάνεια -Νεολογισμοί -Νεοδημοτικοί τύποι Πετρούνιας (1993: 59)

Λόγιες λέξεις  Λόγιες εξωτερικού δανεισμού : εισαγωγή από άλλες γλώσσες με ή χωρίς εξελληνισμό, π.χ.: αλκοόλ, σοσιαλισμός  Λόγιες διαχρονικού δανεισμού : εσωτερική εισαγωγή από προγενέστερες φάσεις, π.χ.: καθηγητής, γυμνάσιο, συμβόλαιο Καραντζόλα & Φλιάτουρα (2004: )

Λόγιες λέξεις  Διεθνισμοί: -Λέξεις που προέρχονται από μορφήματα της ΑΕ και/ή της Λατινικής -κυρίως τεχνικοί/επιστημονικοί όροι, π.χ.: βιολογία, μικροσκόπιο, τηλέτυπο, διπλωμάτης

Λόγιες λέξεις  Μεταφραστικά δάνεια: -ισοδύναμα ξένων όρων στη ΝΕ, π.χ. δημοσιογράφος (< γαλ. journaliste, publiste), περικείμενο (< αγγλ. context), διαφωτισμός (< γερμ. aufklärung), σιδηρόδρομος (< ιταλ. strada ferrata)  Λόγια αντιδάνεια: επανένταξη λόγιων λέξεων, π.χ. εγκυκλοπαίδεια, ορθοπαιδικός

Λόγιες λέξεις  Νεολογισμοί: νέες λεξικές μονάδες, ιδίως στα ειδικά λεξιλόγια.  Νεοδημοτικοί τύποι: προσαρμογή στη μορφολογία της ΝΕ, π.χ.: φωταέριο Νεολογισμός (που επικράτησε)Ξένο δάνειο (που επικράτησε) ανελκυστήρας ασανσέρ (γαλλ.) αναπτήρας τσακμάκι (τουρκ.) νόθος μπάσταρδος (ιτ.) πρότυπο μοντέλο (ιτ.) οικογένεια φαμίλια (λατ.)

Διαφορές λογίων και λαϊκών λέξεων: ανομοίωση συμπλεγμάτων (οκτώ-οχτώ), παράλληλοι γραμματικοί τύποι (ακριβής- ακριβός), πολυσημία/ομωνυμία (βολή-βολή), παρωνυμία (ευλογία-ευλογιά)

Ερωτήσεις  Ποιες είναι οι 5 κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με βάση τα σημασιομορφολογικά τους κριτήρια;  Πώς διακρίνονται με βάση τα κριτήρια προέλευσής τους;  Αναζητήστε 5 λαϊκές και 5 λόγιες λέξεις της ΝΕ.  Να κατατάξετε τις παρακάτω λέξεις στις ακόλουθες κατηγορίες: κληρονομημένες, λαϊκά δάνεια και αντιδάνεια. γραφίστας, καναπές, σπίτι, αλκοόλ, σουβλάκι, φουρτούνα, μανάβης, γκάλοπ, απεριτίφ, μπράτσο.  Σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται οι λόγιες λέξεις ανάλογα με την προέλευσή τους;  Τι γνωρίζετε για τον όρο «διεθνισμός»; Δώστε 5 περιπτώσεις.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Οι 5 κατηγορίες λέξεων της ΝΕ με βάση τα σημασιομορφολογικά τους κριτήρια είναι: πολυμορφηματικές, μονομορφηματικές, γραμματικές μονομορφηματικές, κενές περιεχομένου και συστατικά λεξικών φράσεων.  Οι λέξεις με με βάση τα κριτήρια προέλευσής τους διακρίνονται σε λόγιες και λαϊκές.  Λαϊκές: σουβλάκι, φαγητό, ρούχο, γκαρσονιέρα, ταξιτζής, Λόγιες: αρχηγός, καθηγητής, διασκέδαση, προφορά, επισκευή.  λαϊκό δάνειο, λαϊκό αντιδάνειο, κληρονομημένη, λαϊκό δάνειο, κληρονομημένη, λαϊκό δάνειο, λαϊκό δάνειο, λαϊκό δάνειο, λαϊκό δάνειο, λαϊκό αντιδάνειο.  Οι λόγιες λέξεις διακρίνονται σε έξι κατηγορίες, ανάλογα με την προέλευσή τους: λέξεις εξωτερικού και διαχρονικού δανεισμού, διεθνισμοί, μεταφραστικά δάνεια, λόγια αντιδάνεια, νεολογισμοί, νεοδημοτικοί τύποι.  Διεθνισμός είναι μια λέξη που δημιουργήθηκε σε κάποια ευρωπαϊκή γλώσσα από μορφήματα της αρχαίας ελληνικής και/ή της λατινικής και αργότερα πέρασε ως δάνειο στην ελληνική. Πρόκειται, κυρίως, για τεχνικούς, επιστημονικούς όρους. χρονόμετρο, βινύλιο, βιοφυσική, διχρωμικός, δυναμίτιδα.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Νεοελληνική γραματική και συγκριτική ("αντιπαραθετική") ανάλυση Πετρούνιας, Ευάγγελος Β Νεοελληνική γραματική και συγκριτική ("αντιπαραθετική") ανάλυση Πετρούνιας, Ευάγγελος Β Γλωσσική αλλαγή. - (Παραδόσεις, 14) Καραντζόλα, Ελένη Φλιάτουρας, Ασημάκης, Γλωσσική αλλαγή. - (Παραδόσεις, 14) Καραντζόλα, Ελένη Φλιάτουρας, Ασημάκης, Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.