ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ (Α.Κί.ΔΑ.) Οι ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ στη σχολική ζωή 13 Μαρτίου 2010 Δημοτικό Σχολείο Κωνσταντινουπόλεως

ΣΕΜΕΛΗ ΒΥΖΑΚΟΥ Κλινική Ψυχολόγος Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια

 Οι αποκλίνουσες συμπεριφορές των παιδιών απασχολούν τόσο τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς όσο και το ευρύτερο κοινωνικό σύστημα και χρείζουν της ιδιαίτερης προσοχής μας.  Πρόκειται για φαινόμενο με ιδιαίτερα αυξητικές τάσεις τη τελευταία δεκαετία στις σύγχρονες κοινωνίες.  Αφορά την διαπλοκή ατομικών, οικογενειακών κοινωνικο- οικονομικών και πολιτισμικών παραγόντων.  Συνεχής προβληματισμός για το σημείο και το τρόπο συνάντησης της ατομικής ψυχοπαθολογίας με το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζουν και λειτουργούν τα παιδιά και οι έφηβοι με αποκλίνουσες συμπεριφορές.

 Αρνητικές συμπεριφορές  Ανεπιθύμητες συμπεριφορές  Προβληματικές συμπεριφορές  Διαταραγμένες συμπεριφορές  Αντικοινωνικές συμπεριφορές  Προβλήματα Διαγωγής  Παραμπτωματικότητα / Παράβαση/  Παρανομία / παρέκκλιση / παρεκτροπή  Νεανική παραβατικότητα (στην εφηβεία)  Έγκληματική συμπεριφορά ανηλίκων

 Αφορά ένα ευρύ φάσμα μη-αποδεκτών τάσεων και πράξεων και η έννοια της εξαρτάται από τα κριτήρια αξιολόγησης που τείθονται (Κοινωνιολογικά, Νομικά, Πολιτιστικά, Θρυσκευτικά, Ψυχολογικά/ψυχοπαθολογικά. Κατά την ψυχολογία:  Συμπεριφορά ατόμου με ποιοτικές και ποσοτικές διαφορές από μιας αναμενόμενης ή «κανονικής» συμπεριφοράς και που πιθανόν να δίνει ενδείξεις ψυχικής διαταραχής όπως: - Συμπεριφορά επιζήμια για τον εαυτό - Συμπεριφορά επιζήμια για τους άλλους, χωρίς όμως αυτή να είναι ωφέλιμη για τον εαυτό - Φτωχή επαφή με την πραγματικότητα - Ακατάλληλες συναισθηματικές αντιδράσεις για τη συνθήκη ζωής του ατόμου. -Απρόβλεπτη και σπασμωδική συμπεριφορά

Κατά την Κοινωνιολογία:  οποιαδήποτε κοινωνικά απαράδεκτη συμπεριφορά ή απόκλιση ή εκτροπή από το «φυσιολογικό» ή το «κανονικό» έστω και αν δεν είναι παράνομη, όπως π.χ. βρισιές, «κακές παρέες», ασυνέπεια στις υποχρεώσεις χουλιγκανισμός, κατάχρηση ουσιών κλπ.  Οι Maher και Maher (1985) ορίζουν την αποκλίνουσα συμπεριφορά ως παράβαση της κοινωνικής νόρμας και της προσδίδουν χαρακτηριστικά της:  στατιστικής σπανιότητας,  της προσωπικής δυσφορίας και  της μη – προσαρμοστικής συμπεριφοράς,  η οποία σε αρκετές περιπτώσεις οδηγεί το άτομο σε κοινωνική δυσλειτουργία

 Κατά την Νομική και την Εγκληματολογία ◦ Η αποκλίνουσα συμπεριφορά περιγράφεται ώς Νεανική Παραβατικότητα/ Εγκληματικότητα. ◦ Προκαθορίζεται από τον Ποινικό Κώδικα ως «ποινικά καταλογιστή πράξη». ◦ Τιμωρείται με συγκεκριμένες ποινές.  Παραδείγματα νεανικής παραβατικότητας: Πρόκληση ζημιών σε σχολικό χώρο, Φθορά ξένης ιδιοκτησίας, Αναγραφή συνθημάτων σε τοίχους, Κλοπές σε καταστήματα ή από άτομο, Διάρρηξη, Κλοπή οχημάτων ή εξαρτημάτων, Αγορά, πώληση ή χρήση ναρκωτικών ουσιών, Επεισόδια σε γήπεδα, Πώληση κλοπιμαίων, Πραγματική σωματική βλάβη κ.α

Σύμφωνα με τον Κυπριακό Ποινικό Κώδικα και τους σε ισχύη νόμους, ο όρος ανήλικος αναφέρεται σε παιδί ή νεαρό πρόσωπο ποινικά υπεύθυνο ηλικίας 10 μέχρι 15 χρονών.  Τα παιδιά κάτω των 10 χρονών δεν είναι ποινικά υπεύθυνα για οποιαδήποτε πράξη ή παράλειψη.  Το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά κάτω των 12 χρονών εκτός εάν αποδειχθεί ότι την στιγμή που έκανε την πράξη ή την παράλειψη, είχε την ικανότητα να ξέρει ότι δεν έπρεπε να την κάνει.  Όλες οι περιπτώσεις παραβατών ηλικίας χρονών (οι οποίοι νομικά θεωρούνται νεαρά πρόσωπα) συζητούνται από Ειδική Επιτροπή για την Αντιμετώπιση Ανηλίκων Παραβατών και γίνονται συστάσεις για τον χειρισμό τους προς το Γενικό Εισαγγελέα όσον αφορά την ποινική τους δίωξη ή άλλα μέτρα.  Όλα τα άτομα άνω των 16 χρονών θεωρούνται ικανά για ποινική ευθύνη και αντιμετωπίζονται από τους νόμους ως ενήλικοι.

 Στα πρόσφατα στατιστικά της Αστυνομίας Κύπρου για την εμπλοκή ανηλίκων 7-16 χρονών σε σοβαρά αδικήματα και μικροαδικήματα, καταγράφηκαν: Για το 2007=508 ανήλικοι παραβάτες  (79 ανήλικοι <13 χρονών και 429 από χρονών) όπου το 52,6% των ανηλίκων διέπραξαν σοβαρά αδικήματα. Για το 2008 = 635 ανήλικοι παραβάτες  (170 ανήλικοι < 13 χρονών και 465 από χρονών) όπου το 61,4% των ανηλίκων διέπραξαν σοβαρά αδικήματα.  Το έγκλημα κατά περιουσίας συγκεντρώνει τα μεγαλύτερα ποσοστά που διαπράττουν οι ανήλικοι με την μορφή διαρρήξεων και συναφή εγκλήματα.

Σύμφωνα με την Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, ο Δείκτης Ανηλίκων Παραβατών (ΔΑΠ) (ανά 100,00 κατοίκους):  το 2005 ήταν 210,  το 2006 ήταν 357 και για  το 2007 ήταν 404 (σχεδόν διπλάσιος από το 2005), Συγκεκριμένα το 2007 κατέγραφηκαν 257 ανήλικοι παραβάτες που διέπραξαν σοβαρά αδικήματα και μικροαδικήματα: Ηλικιακά,  64,2%, των ανηλίκων ήταν 15 χρονών  23,3% ήταν 14 χρονών  5,1% ήταν 13 χρονών (ενώ το 2006 ήταν 20,3%)  7,4% ήταν χρόνων (διπλάσιο από το 3,9% το 2006)

Φύλο  το 5,8% των ανηλίκων παραβατών ήταν κορίτσια και το υπόλοιπο 94,2% αγόρια Είδος αδικημάτων  66,1% ήταν αδικήματα κατά της περιουσίας  11,3%, αδικήματα κακόβουλης ζημιάς  10,1% αδικήματα κατά της δημόσιας τάξεως  7,0% κατά προσώπου

 Ο Mayer (1995) αναφέρει ότι τα προβλήματα συμπεριφοράς στα σχολεία εμπίπτουν συνήθως σε μια από τις ακόλουθες κατηγορίες: ◦ Επιθετικότητα/ εκφοβισμός (bullying) ◦ Βανδαλισμός ◦ Παραβίαση κανόνων ◦ Αμφισβήτηση της εξουσίας των ενηλίκων ◦ Καταπάτηση των κοινωνικών ηθών και εθίμων.

Η αποκλίνουσες συμπεριφορές των παιδιών μπορεί να αρχίσουν από το νηπιαγωγείο, να συνεχιστούν και να οξυνθούν στο Δημοτικό αλλά και στο Γυμνάσιο/Λύκειο. Ο Walker (1997) παραθέτει μία ταξινόμηση αυτών των αρχικών συμπεριφορών, διαχωρίζοντάς τις σε:  1. Εξωτερικευμένη συμπεριφορά : ο πιο διαδεδομένος τύπος προβληματικής/ αντικοινωνικής /επιθετικής συμπεριφοράς που επιδεικνύουν τα παιδιά.  2. Εσωτερικευμένη συμπεριφορά Παιδιά που το πρόβλημά τους είναι στην άκρως αντίθετη κατεύθυνση και δύσκολα εντοπίζονται ώς μαθητές που χρείζουν παρέμβασης.

Α. Προβλήματα σχετικά με το μάθημα:  Δεν προσέχουν στο μάθημα  Δεν ολοκληρώνουν τις σχολικές εργασίες  Δεν συμμορφώνονται με τις οδηγίες και τις εντολές του εκπαιδευτικού.  Δεν ανταποκρίνονται στις διορθώσεις του εκπαιδευτικού. Β. Προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ συμμαθητών μέσα και έξω από τη σχολική αίθουσα:  εμπλοκή σε λεκτικούς διαξιφισμούς,  εμπλοκή σε σωματικές – βίαιες επιθέσεις,  γενικευμένη κακοποιητική συμπεριφορά προς συνομιλήκους  ψεύδη κατά συρροή,  κλοπή αντικειμένων άλλων.

 Γελάνε, αντιμιλούν και βρίζουν.  Σηκώνονται από τη θέση τους ή φεύγουν από την τάξη χωρίς άδεια  Ενοχλούν τους συμμαθητές τους με θορύβους πειράγματα, μορφασμούς  Πετάνε μικροαντικέιμενα στους άλλους  Χτυπάνε και τσακώνονται.  Αγνοούν τον εκπαιδευτικό.  Διαμαρτύρονται.  Διαφωνούν υπερβολικά.  Εκδηλώνουν έντονο θυμό.  Μιλούν εριστικά, υβριστικά ή απειλητικά προς μαθητές και εκπαιδευτικούς  Έρχονται καθυστερημένα στο μάθημα  Απουσιάζουν αδικαιολόγητα από το σχολείο  Λένε ψέματα.  Κλέβουν.  Καταστρέφουν την σχολική περιουσία.  Δεν συμμορφώνονται με τους κανόνες της τάξης.  Δεν συνεργάζονται στα πλαίσια των ομάδων  Αποκλείονται από ελεγχόμενες από τους συμμαθητές δραστηριότητες.

 ελάχιστη κοινωνική συναναστροφή με συνομηλίκους.  μονίμως ανώριμη συμπεριφορά και επιλογή απομόνωσης,  συνήθως δεν έχουν τις απαιτούμενες κοινωνικές δεξιότητες για την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων και τη διασκέδαση, ενώ  μοιάζουν να αναλώνονται σε ονειροπολήσεις και φαντασιώσεις.  δεν αποτελούν απειλή για τους υπόλοιπους (όπως τα παιδιά με εξωτερικευμένη συμπεριφορά),  Κάποια αντιμετωπίζουν με φόβο διάφορες καταστάσεις, χωρίς όμως προφανή λόγο,  συχνά παραπονούνται ότι είναι άρρωστα ή ότι πονάνε, ενώ περνάνε περιόδους έντονης κατάθλιψης. Δηλαδή υιοθετούν μια στάση η οποία εμποδίζει την συμμετοχή στο σχολείο και την μάθηση, την ευρύτερη ανάπτυξη και γενικότερα την εξέλιξή τους (Walker, 1997).

 Στην περίπτωση που η προβληματική συμπεριφορά δεν αντιμετωπιστεί μέχρι την ηλικία των 8 χρονών, ενισχύεται και γίνεται περισσότερο ανθεκτική σε κάθε μορφή παρέμβασης.  Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι όσο περισσότερο μεγαλώνουν τα παιδιά, τόσο αυξάνουν οι πιθανότητες εμπλοκής τους σε αντικοινωνικά, παραβατικά και εν γένει προβληματικά πλαίσια.  Η εκδήλωση μιας αντικοινωνικής συμπεριφοράς στη σχολική ηλικία φαίνεται να αποτελεί τον ακριβέστερο δείκτη πρόγνωσης για αποκλίνουσα συμπεριφορά στην εφηβική ηλικία και αργότερα στην ενήλικη ζωή (Walker κ.ά., 1994).  Φαίνεται ότι αυτά τα παιδιά έχουν περισσότερες δυσκολίες προσαρμογής ως ενήλικες και ως γονείς αποκτούν παιδιά που εκδηλώνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό προβληματικές συμπεριφορές. Robins (στο Heward, 2000)  Όταν οι αποκλίνουσες συμπεριφορές συστηματοποιηθούν, τότε εμπίπτουν σε διαγνωστικές κατηγορίες όπως:

Α. Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή αφορά ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο αρνητικής, ανυπάκουης, και επιθετικής συμπεριφοράς απέναντι σε πρόσωπα με εξουσία, χωρίς όμως περιφρόνηση για τους κοινωνικούς κανόνες και τα βασικά δικαιώματα των άλλων. (για να τεθεί διάγνωση θα πρέπει να είναι παρόντα τουλάχιστον 4 από τα ακόλουθα για περίοδο >των 6 μηνών)  Συχνά χάνει την ψυχραιμία του  Συχνά διαφωνεί με τους ενήλικες  Συχνά αγνοεί τις απαιτήσεις και τους κανόνες των ενηλίκων  Συχνά ενοχλεί εσκεμμένα του άλλους  Συχνά κατηγορεί άλλους για τα λάθη του  Συχνά είναι ευερέθιστο στα πειράγματα των άλλων  Συχνά εκδηλώνει θυμό και μνησικακία  Συχνά είναι μοχθηρό και εκδικητικό

Β. Διαταραχή Διαγωγής αφορά ένα επίμονο πρότυπο συμπεριφοράς με το οποίο παραβιάζονται τα βασικά δικαιώματα των άλλων ή οι βασικοί, ανάλογα με την ηλικία, κοινωνικοί τύποι και κανόνες και προκαλεί κλινικά σημαντική έκπτωση της κοινωνικής, σχολικής ή επαγγελματικής λειτουργικότητας. (τουλάχιστο 3 κριτήρια για περίοδο >των 12 μηνών) Επιθετικότητα σε ανθρώπους και ζώα  Συχνά εκφοβίζει, απειλεί ή τρομοκρατεί άλλους  Συχνά αρχίζει καυγάδες και σωματικούς διαπληκτισμούς  Χρησιμοποιεί αντικείμενα ως όπλα που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή φυσική βλάβη  Επιτίθεται σωματικά σε άλλους  Επιτίθεται σωματικά σε ζώα  Κλέβει με επίθεση στο θύμα (π.χ επίθεση και ληστεία κλπ)  Πιέζει κάποιον να προβεί σε σεξουαλικές πράξεις

Β. Διαταραχή Διαγωγής (συνέχεια) Καταστροφή Ιδιοκτησίας  Βάζει φωτιά με προμελέτη και πρόθεση να προκαλέσει σοβαρή ζημιά.  Εσκεμμένα καταστρέφει με άλλους τρόπους την ξένη περιουσία Απάτη ή κλοπή  Διάρρηξη αυτοκινήτου, σπιτιού ή άλλου κτιρίου  Συχνά ψεύδεται για να αποσπάσει αγαθά ή να αποφύγει υποχρεώσεις.  Κλοπή χωρίς επίθεση ή πλαστογραφία Σοβαρές παραβάσεις κανόνων  Φεύγει τη νύχτα από το σπίτι (τουλάχιστο δυο φορές)  Συχνά μένει έξω τη νύχτα χωρίς την άδεια των γονιών του ( πριν τα 13 χρ.)  Συχνά ‘το σκάει’ από το σχολείο με έναρξη πριν τα 13 χρ.

Γ. Αντικοινωνική Διαταραχή Προσωπικότητας Χαρακτηρίζεται από ανικανότητα συμμόρφωσης σε νόμους και κανόνες. Η έναρξη της διαταραχής τοποθετείται πριν την ηλικία των 15 ετών, αλλά η διάγνωση τείθεται μόνο μετά τα 18 έτη. Διάγνωση με 3 ή περισσότερα κριτήρια: Αδιαφορεί για την ασφάλεια τη δική του ή των άλλων. Δεν μπορεί να διατηρήσει μόνιμη εργασία ή να εκπληρώσει τις οικονομικές του υποχρεώσεις. Απουσία τύψεων σε περίπτωση που έχει πληγώσει, εξαπατήσει ή κλέψει κάποιον. Συχνά λέει ψέματα, εξαπατά ή εκμεταλλεύεται άλλους Είναι παρορμητικό και δεν μπορεί να κάνει μακροπρόθεσμα σχέδια. Είναι ευερέθιστο κι επιθετικό (συχνή εμπλοκή σε καυγάδες και χρήση σωματικής βίας)  Μεταξύ των φυλακισμένων το ποσοστό των ατόμων με τη διαταραχή φτάνει το 75%.

 Η βία είναι αρχαϊκή μορφή επιθετικότητας και αποτελεί ουσιαστικά μια αντίδραση πανικού σε ένα απειλούμενο αφανισμό.  Οι επιθετικές ενορμήσεις του βρέφους είναι αμυντικό εργαλείο του ψυχισμού.  Λέγεται χαρακτηριστικά ότι τα μωρά γεννιούνται «παραπτωματικά» -επιτίθενται στο στήθος της μητέρας, το εκμεταλλεύονται, το κακοποιούν και το «ληστεύουν».

 Είναι η στάση της μητέρας, η ποιότητα της μητρικής φροντίδας και του δεσμού μητέρας- βρέφους που θα βοηθήσουν το μωρό να ξεπεράσει την «ασπλαχνία» του και να ενδιαφερθεί για εκείνην και τους άλλους.  Αν η μητέρα με την στάση της ενισχύει τις επιθετικές σαδιστικές ενορμήσεις και φαντασιώσεις ή αν είναι πραγματικά συναισθηματικά απούσα τότε ενισχύονται οι φόβοι εγκατάλειψης και καταστροφής.  Η απουσία/απώλεια μιας «αρκετά καλής μητέρας» ερμηνεύεται από το βρέφος ως: ◦ πράξη επιθετικότητας και μίσους εκ μέρους της, γεγονός που ενισχύει κυκλικά την επιθετικότητα του, την ανάγκη για εκδίκηση και κυριαρχία και την σαδιστική πρόκληση πόνου -σωματικού και ψυχικού- με σκοπό να αναιρεθεί το ψυχικό τραύμα.

 Πρόκειται δηλαδή για μια αμυντική διεργασία προληπτικής επίθεσης στο αντικείμενο (μητέρα) για να διασφαλιστεί η διατήρηση της ψυχικής συνοχής.  Μεγαλώνοντας, ένα μέρος των επιθετικών και εχθρικών φαντασιώσεων προβάλλεται μαζικά σε άτομα και κοινωνικούς θεσμούς, οι οποίοι με την σειρά τους απαγοητεύουν ή /και καταδιώκουν το παιδί.  Έτσι τα παιδιά και οι έφηβοι χωρίς μια ασφαλή συγκρότηση του εαυτού τους, διοχετεύουν προς τα έξω (εκδραματίζουν) τα διωκτικά συναισθήματα και γίνονται βίαια και καταστροφικά.

 Τα παιδιά με βίαιη/αποκλίνουσα συμπεριφορά: -δυσκολεύονται ή αδυνατούν να αναγνωρίσουν και να επεξεργαστούν τα συναισθήματα τους. -αδυνατούν να λεκτικοποιήσουν τα συναισθήματα απόρριψης, αποτυχίας και ανικανότητας και ούτε να τα συμβολοποιήσουν. -δεν ελέγχουν τις παρορμήσεις τους και την κατάσταση πανικού και απειλής που βιώνουν. -δεν έχουν ψυχική αυτονομία- παραμένουν εξαρτητικά και απειλούνται διαρκώς από τους άλλους που γίνονται στόχοι ως οι «εχθροί» που πρέπει να πολεμήσουν.

 Τα παιδιά με βίαιη/αποκλίνουσα συμπεριφορά: (α) έχουν ανάγκη να ταπεινώσουν τους άλλους επειδή τα ίδια νιώθουν ταπεινωμένα από τις δικές του αδυναμίες. (β) έχουν την επιθυμία να εκδικηθούν όλον τον κόσμο επειδή τα ίδια έχουν πληγωθεί.  Μοιάζουν, έτσι να βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση με τους γύρω τους.  Η επιθετικότητά τους προκαλεί την έκρηξη και την αντίδραση όσων τους περιβάλλουν, με αποτέλεσμα σπάνια να επιθυμεί κανείς την συναναστροφή μαζί τους (Heward, 2000).  Έτσι η απόρριψη ανατροφοδοτείται και ταυτόχρονα η επιθετικότητα τους.

Η ομαδοποίηση τέτοιων παιδιών σε αντικοινωνικές ομάδες προσφέρει: ☺ την αίσθηση του ανήκειν και της πληρότητας, ☺ την απόκτηση και διατήρηση μιας ταυτότητας ☺ της αναγνώρισης από ένα κοινωνικό σύνολο, ☺ διέξοδο στην εκφόρτιση των ψυχοπιεστικών συναισθημάτων. (Ι.Τσιάντης, 2003)

1. Η ενδο-οικογενειακή βία και κακοποίηση του παιδιού μέσα στην οικογένεια Τα επιθετικά παιδιά είναι συχνά θύματα στον δικό τους οικογενειακό χώρο και μεγαλώνουν σε ένα κοινωνικό πλαίσιο ανακύκλωσης της βίαιης συμπεριφοράς. Από πρόσφατες έρευνες διαφάνηκε ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική συσχέτιση της νεανικής παραβατικότητας με την κακοποίηση του παιδιού από την οικογένεια. 2. η δυσλειτουργικότητα της οικογένειας Όπως υποστηρίζουν οι Ξανθάκου και Μπάμπαλης (2002) σε περιπτώσεις διαλυμένων και δυσλειτουργικών οικογενειών τα παιδιά συνήθως αντιδρούν με παραίτηση (από την οικογένεια και τη σχολική ζωή), με επιθετικότητα, με αγωνιώδη αναζήτηση του υποκατάστατου του απόντος γονέως. Αντιθέτως, όταν η ποιότητα των σχέσεων είναι καλή και οι γονείς μπορούν να έχουν μια κοινή στάση και αλληλοϋποστήριξη στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών, τα παιδιά προσαρμόζονται καλά στη νέα κατάσταση

3. Μονογονεικές οικογένειες  Σύμφωνα με κάποιους μελετητές η συχνότητα κακοποίησης των παιδιών που ζουν με τη μητέρα και τον εκάστοτε φίλο της, είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη συχνότητα κακοποίησης από τους ίδιους τους γονείς.  Κατά τον Livingston (1986) τα παιδιά μονογονεϊκών οικογενειών που έχουν την εμπειρία να δουν κάποιον ενήλικα να επιτίθεται στη μητέρα τους, εκδηλώνουν πιο έντονα και πιο συχνά βίαιη συμπεριφορά στη μητέρα τους.  Οι έφηβοι σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί επίσης να εκδραματίσουν αυτό το θυμό εντός ή εκτός της οικογένειας με παραβατικές πράξεις. 

4. Τα πρότυπα διαπαιδαγώγησης των γονέων Τα παιδιά στρέφονται σε επιθετικές συμπεριφορές όταν : - οι γονείς υιοθετούν ένα απορριπτικό στύλ και δεν βρίσκουν ανταπόκριση στις θεμελιώδεις ανάγκες, όπως η στοργή και το γόνιμο ενδιαφέρον για αυτά, - οι γονείς δεν έχουν σταθερά όρια και καλή οργάνωση της οικογενιακής δομής. Διαπιστώνεται συχνά ότι οι αρνητικές γονεϊκές πρακτικές και η έλλειψη δεξιοτήτων από τους γονείς αποτελούν σημαντικούς προγνωστικούς παράγοντες για την εμφάνιση παραβατικότητας σε εφήβους

6. Οι ανεπαρκείς δεξιότητες διαχείρισης οικογενειακών καταστάσεων και οι αρνητικές γονεϊκές πρακτικέςσυχνά οδηγούν:  σε πρώιμα προβλήματα συμπεριφοράς στους εφήβους μέσω των διαδικασιών της αρνητικής ενίσχυσης.  σε ακαδημαϊκά προβλήματα  σε συναναστροφές με συνομήλικους με υψηλά επίπεδα ανοχής απέναντι στις αποκλίνουσες συμπεριφορές  Εμπλοκή τους σε παραβατικότητα  Χαμηλές αντιστάσεις στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. ( Baumrind,1991)

7. Οικονομικά Προβλήματα της Οικογένειας  Η επίδραση των κοινωνικό-οικονομικών παραγόντων εξαρτάται από το πώς αυτοί γίνονται αντιληπτοί και πώς αντιμετωπίζονται από τους γονείς.  Σε περιπτώσεις που ο γονιός βιώνει την απώλεια δουλειάς ως αδικία και έχει υψηλά επίπεδα θυμού και στρες, είναι πιθανόν να μεταθέσει αυτά τα συναισθήματα στο παιδί.  Έτσι ενδέχεται ο έφηβος να «αναλάβει» με παραβατικές πράξεις να επιτεθεί στο κοινωνικό σύστημα που «αδίκησε» το γονιό και να καταστρέφει ότι θεωρεί ότι ευθύνεται.

8. Προβλήματα Υγείας Ιδιαίτερα επιβαρυντικές είναι οι περιπτώσεις παιδιών με χρόνια προβλήματα υγείας που ωθούνται σε επιθετικές συμπεριφορές από τον εσωτερικευμένο θυμό τους για αυτή την αδικία. 9. Η πίεση για σχολικές επιδόσεις Παρατηρήθηκε ότι η θυματοποίηση από την οικογένεια σχετίζεται με τη χαμηλή σχολική επίδοση και τις τιμωρίες των δασκάλων. Παπαστυλιανού 2002).

 Η αποτυχία στο σχολείο, που μπορεί να οφείλεται σε μαθησιακές δυσκολίες, οδηγεί σε στιγματισμό και περιθωριοποίηση.  Τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες εμφανίζουν συχνότερα διαταραχές προσοχής, διαταραχές διαγωγής, καταθλιπτικές διαταραχές (κυρίως όταν πρόκειται για μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους).

 Η εξοικείωση των νέων με τη βία (π.χ. μέσω των ΜΜΕ ή των videogames) τους επιτρέπει να την ασκούν ευκολότερα και χωρίς εσωτερικές αντιστάσεις.  Η αντικατάσταση των παραδοσιακών αξιών όπως είναι ο σεβασμός προς τους άλλους, η υπευθυνότητα, η συνεργασία, από το κλίμα ανταγωνισμού και ατομικότητας των σύγχρονων κοινωνιών.

 Η θεραπευτική αντιμετώπιση των αποκλίνουσων συμπεριφορών αφορά:  Το ίδιο το παιδί και την ανάπτυξη των δεξιοτήτων ενσυναίσθησης και έκφρασης συναισθημάτων  Την οικογένεια- με θεραπευτική διαχείριση της δυναμικής της οικογένειας, ψυχοεκπαίδευση γονιών κλπ.  Το σχολείο – με την ανάπτυξη προγραμμάτων παρέμβασης  Την κοινότητα και την πολιτεία για να εντάξει το παιδί χωρίς να το περιθωριοποιεί και να το χειρίζεται ώς άτομο που απαιτεί βοήθεια.