«Βία κατά ανηλίκων: ο ρόλος του σχολείου και της οικογένειας» Γιώργος Νικολαΐδης Ψυχίατρος Δ/ντης Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας, Κέντρου για την Μελέτη και την Πρόληψη της Κακοποίησης – Παραμέλησης των Παιδιών Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού

Διαπροσωπική βία Το ,3 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν ως αποτέλεσμα βίας ( Krug et al., 2000, Reza et al., 2001 ). Ο Π.Ο.Υ. υιοθετεί ( W.H.O., 2001 ) την εκτίμηση ερευνητών ( Murray and Lopez, 1996 ) ότι η διαπροσωπική βία το 2020 θα ανέλθει από την 19η στην 12η θέση στην λίστα των 30 πιο σημαντικών αιτιών θανάτου παγκόσμια.

Βία κατά ανηλίκων Μελέτη στην Σουηδία αναφέρει ότι μια στις πέντε γυναίκες υπήρξε θύμα κακοποίησης κύρια κατά τη διάρκεια της εφηβικής και παιδικής της ηλικίας ( Krantz and Ostergen, 2000 ). Ο Π.Ο.Υ. εκτιμά ( W.H.O., 1999 ) ότι παιδιά στον κόσμο γίνονται θύματα βίας ( Krug et al., 2001 ).

Βία κατά ανηλίκων Μελέτες εκτίμησης της έκτασης του φαινομένου της βίας σε ανηλίκους παρουσιάζουν τεράστιες διακυμάνσεις (από 3% έως 29% στα αγόρια και από 7% έως 36% στα κορίτσια) κυρίως λόγω των διαφορετικών κριτηρίων και ορισμών που οι διάφοροι μελετητές υιοθετούν ( Finkelhor, 1994 ). Ο Π.Ο.Υ. εκτιμά ( W.H.O., 2002 ) πως κάθε χρόνο παιδιά δολοφονούνται ετησίως Κάθε χρόνο περίπου αγόρια και κορίτσια υφίστανται σεξουαλική παραβίαση σε ολόκληρο τον πλανήτη ( U.N., 2002 )

Κακοποίηση - παραμέληση των παιδιών ( W.H.O., 1999 ) σωματικής ή συναισθηματικής κακής μεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραμέλησης ή παραμελημένης θεραπευτικής αντιμετώπισης ή εκμετάλλευσης για εμπορικούς σκοπούς συγκεκριμένη ή εν δυνάμει ευθύνης, εμπιστοσύνης και δύναμης «Η κακοποίηση ή κακομεταχείριση του παιδιού περιλαμβάνει όλες τις μορφές σωματικής ή συναισθηματικής κακής μεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραμέλησης ή παραμελημένης θεραπευτικής αντιμετώπισης ή εκμετάλλευσης για εμπορικούς σκοπούς, η οποία καταλήγει σε συγκεκριμένη ή εν δυνάμει βλάβη που αφορά τη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού, στα πλαίσια μιας σχέσης ευθύνης, εμπιστοσύνης και δύναμης»

Μορφές κακοποίησης – παραμέλησης των παιδιών Σωματική κακοποίηση Παραμέληση Σεξουαλική κακοποίηση Ψυχολογική – Συναισθηματική κακοποίηση –παραμέληση Σύνδρομο «Μυνχάουζεν δι΄ αντιπροσώπου» Κακοποίηση από Υπηρεσίες Έκθεση σε σκηνές βίας – σύνδρομο του «αμέτοχου θεατή» Υπολειπόμενη ανάπτυξη μη- οργανικής αιτιολογίας Σωματική τιμωρία «Ασύμμετρη» Βία μεταξύ ανηλίκων (“Bullying”) Κακοποίηση – παραμέληση των παιδιών σε Ιδρύματα Παιδική εργασία Σεξουαλική εκμετάλλευση ανηλίκων, παιδικό trafficking Παιδική κακοποίηση μέσω του Διαδικτύου

Σωματική Κακοποίηση των Παιδιών που ΔΕΝ οφείλονται σε ατυχήματα Η Σ.Κ. περιλαμβάνει κάθε είδους τραυματισμούς ή κακώσεις διαφορετικής σοβαρότητας και, συχνά, διαφορετικών ηλικιών, που ΔΕΝ οφείλονται σε ατυχήματα. Η κάκωση μπορεί να είναι μια ή πολλές, παρατηρούνται, δε, συχνότερα στο κεφάλι και στα άκρα του παιδιού, δηλαδή στα ακάλυπτα μέρη του σώματος

Παραμέληση των παιδιών έντονα ανεπαρκής ή ακατάλληλη Παραμέληση του παιδιού θεωρείται το φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο, η διατροφή, η ιατρική φροντίδα, η ένδυση, η στέγαση, η σχολική φοίτηση ή η παρακολούθηση που παρέχεται στο παιδί είναι έντονα ανεπαρκής ή ακατάλληλη σε βαθμό τέτοιο που να παραβλέπεται ή να τίθεται σε σοβαρό κίνδυνο η υγεία και η ανάπτυξή του

Ψυχολογική κακοποίηση απόρριψη, εκφοβισμό, απομόνωση, εκμετάλλευση, υποτίμηση, συναισθηματική απροσφορότητα κοινωνικά αποκλίνουσες πράξεις Η Ψυχολογική κακοποίηση ενός παιδιού μπορεί να περιλαμβάνει πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες εμπεριέχουν απόρριψη, εκφοβισμό, απομόνωση, εκμετάλλευση, υποτίμηση, συναισθηματική απροσφορότητα, όπως και κοινωνικά αποκλίνουσες πράξεις

Σωματική κακοποίηση των παιδιών Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Π.Ο.Υ. ( W.H.O., 1999 ), υπολογίζεται ότι 1 στα έως 1 στα παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών πεθαίνει κάθε χρόνο λόγω σωματικής κακοποίησης. Επίσης, ο Π.Ο.Υ. εκτιμά ότι από στα έως 1 στα 180 παιδιά παραπέμπεται κάθε χρόνο σε κάποια υπηρεσία υγείας ή κοινωνικής προστασίας λόγω κακοποίησης ( W.H.O., 1997, Krug et al., 2000 ).

Χαρακτηριστικά σωματικής κακοποίησης – παραμέλησης Διαχρονική αύξηση στις ανεπτυγμένες κοινωνίες «Κοινωνική» παθολογία Συνήθως συνύπαρξη πολλαπλών αιτιοπαθογενετικών παραγόντων Συσχέτιση με λοιπούς προσδιοριστές δυσλειτουργικών οικογενειακών πλαισίων

Σεξουαλική Παραβίαση Ανηλίκων η συμμετοχή ή η έκθεση υποκινούμενες από ενήλικαφροντίδας ή οικειότητας του ενήλικα Σεξουαλική Παραβίαση θεωρείται η συμμετοχή ή η έκθεση παιδιών και έφηβων σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο υποκινούμενες από ενήλικα, που συνήθως έχει σχέση φροντίδας ή οικειότητας με το παιδί και οι οποίες έχουν ως σκοπό την σεξουαλική διέγερση ή/και ικανοποίηση του ενήλικα

Σεξουαλική παραβίαση ανηλίκων Κορίτσια: από 7% στη Φινλανδία, Ιρλανδία, Γαλλία ως 36% στην Αυστρία και 33% στην Ολλανδία Αγόρια: από 3% στη Σουηδία σε 15% στην Ισπανία και 19% στην Αυστρία Η ενδο-οικογενειακή παραβίαση καλύπτει το ½ ως ¼ της όλης παραβίασης ( Finkelhor, 1994 )

Σεξουαλική παραβίαση ανηλίκων στην Ελλάδα Μελέτη 743 φοιτητών ηλικίας ετών ( Ι.Υ.Π., Αgathonos and Fereti, 1992 ) 17% σεξ. παρ. σε ηλικία <18 ετών σε κορίτσια 7% σεξ. παρ. σε ηλικία <18 ετών σε αγόρια 1:3 περιπτώσεις εντός της οικογένειας, 1:3 περιπτώσεις από οικείο πρόσωπο, 1:3 περιπτώσεις από άγνωστο Μελέτη επί αδρών αστυνομικών ( Μαραγκός και συν., 1996 ) 8% σεξ. παρ. σε ηλικία <18 ετών σε αγόρια

Χαρακτηριστικά ενδο-οικογενειακής σεξουαλικής παραβίασης ανηλίκων Σταθερή συχνότητα σε διαφορετικά πολιτισμικά και κοινωνικά περιβάλλοντα Σταθερή συχνότητα στο χρόνο Εμφάνιση και σε ανώτερα κοινωνικά, οικονομικά και μορφωτικά στρώματα Ένα τουλάχιστον τμήμα των θυτών είναι καλά ενταγμένοι κοινωνικά Τα θύματα συχνά «προστατεύουν» τους θύτες Μεγαλύτερη συχνότητα σε δομές και υπηρεσίες που απευθύνονται σε παιδιάΜεγαλύτερη συχνότητα σε δομές και υπηρεσίες που απευθύνονται σε παιδιά

ΔΕΝ αποτελούν ούτε αναγκαστικά υποδηλώνουν Σεξουαλική Παραβίαση Το φυσιολογικό ενδιαφέρον, η «περιέργεια» ή η ενασχόληση των παιδιών και των εφήβων με σεξουαλικά θέματα Οι φυσιολογικές εκδηλώσεις της σεξουαλικότητας των παιδιών και των έφηβων Το σεξουαλικό «παιγνίδι» των παιδιών ακόμα και όταν υπερβαίνει όρια που οφείλουν να τηρούνται Η οποιαδήποτε εκδήλωση τρυφερότητας από τα παιδιά προς ενήλικες ή από εκείνους απέναντι στα παιδιά

Σωματική Τιμωρία επιβολή πόνου δεν εγκρίνει Σωματική τιμωρία ορίζεται η επιβολή πόνου στο σώμα του παιδιού ως τιμωρία για πράξη ή συμπεριφορά που δεν εγκρίνει ο/η τιμωρός και της οποίας συχνότερες μορφές θεωρούνται: το ξύλο, το χαστούκισμα, το άγριο σπρώξιμο ή γράπωμα του παιδιού αλλά και το χτύπημα με κάποιο αντικείμενο όπως, ζώνη, βέργα, παντόφλα κλπ., που είναι επιτρεπτή και διαδεδομένη μορφή

Μελέτη 591 οικογενειών στην Ελλάδα (Ι.Υ.Π., Φερέτη και Σταυριανάκη, 1997) 65,5%65,5% των Ελλήνων χρησιμοποιούν την σωματική τιμωρία ως μέσο διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους 6,2%6,2% των μητέρων ανέφεραν μικροτραυματισμούς των παιδιών τους από την σωματική τιμωρία 1,8%1,8% των μητέρων ανέφεραν σοβαρό τραυματισμό των παιδιών τους από την σωματική τιμωρία που χρειάστηκε επίσκεψη σε νοσοκομείο ή νοσηλεία 90%90% των ίδιων των ερωτηθέντων γονέων πιστεύουν πως η σωματική τιμωρία μπορεί να κλονίσει τις σχέσεις γονέα και παιδιού >70%>70% των ίδιων των ερωτηθέντων γονέων δηλώνουν πως η σωματική τιμωρία δεν έχει το προσδοκώμενο αποτέλεσμα σωφρονισμού των παιδιών τους

Μελέτη 508 οικογενειών στην Ελλάδα (Ι.Υ.Π./Παν. Αιγαίου, Πετρουλάκη, Σταυριανάκη, Γεωργούλας, Νικολαΐδης, 2008) Σε πρόσφατη νέα μελέτη αντιπροσωπευτικού δείγματος γονέων και παιδιών του γενικού πληθυσμού στη χώρα μας τα ποσοστά διέφεραν πολύ λίγο παρά τα χρόνια που πέρασαν: 98%98% των γονέων δηλώνουν πως η σωματική τιμωρία δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ως μέθοδος ανατροφής των παιδιών Ταυτόχρονα, λίγο περισσότεροι του 53%Ταυτόχρονα, λίγο περισσότεροι του 53% των γονιών δηλώνουν πως εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία ως μέσο διαπαιδαγώγησης των παιδιών αγγίζουν το 82%Παράλληλα, φαίνεται πως αυξάνονται ανησυχητικά τα φαινόμενα της χρήσης συναισθηματικής – ψυχολογικής βίας κατά των παιδιών σε ποσοστά που αθροιστικά αγγίζουν το 82% των γονιών!

Κατευθυντήριες Οδηγίες (Guidelines) της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής για την αποτελεσματική ανατροφή και συμμόρφωση των παιδιών (1998) Η σωματική τιμωρία των παιδιών αυξάνει τις πιθανότητες ατυχημάτων και κακώσεων, ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά και στα βρέφη, Η σωματική τιμωρία των παιδιών τροποποιεί δραστικά σε αρνητική κατεύθυνση τις ενδο- οικογενειακές σχέσεις, Η σωματική τιμωρία μπορεί να φαίνεται αποτελεσματικό μέσο άμεσα, μεσο- και μακρο- πρόθεσμα, όμως, είναι λιγότερο αποτελεσματική από άλλα μέσα,

Κατευθυντήριες Οδηγίες (Guidelines) της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής για την αποτελεσματική ανατροφή και συμμόρφωση των παιδιών (1998) Η σωματική τιμωρία μπορεί να επιφέρει απώτερες ψυχολογικές και συμπεριφορικές επιπτώσεις στα παιδιά, όπως έντονος θυμός, παραβατική ή και αντικοινωνική συμπεριφορά και χρήση αλκοόλ ή ουσιών, Η χρήση της σωματικής τιμωρίας καθιστά αναποτελεσματική τη χρήση άλλων ήπιων μέσων συμμόρφωσης των παιδιών, είτε «θετικών» όπως ο διάλογος ή η θετική ενίσχυση είτε «αρνητικών» μέσων όπως η στέρηση κάποιων προνομίων κ.λ.π.

(Ι.Υ.Π./Παν. Αιγαίου, Πετρουλάκη, Σταυριανάκη, Γεωργούλας, Νικολαΐδης, 2008, Ι.Υ.Π./Ε.Ε.Π.Ε. Ε.Κ.Π.Α, Σκουμπουρδή, Πετρουλάκη, Μηλιώνη, Νικολαΐδης, 2008) Πιο πρόσφατα αποτελέσματα – διαχρονικές τάσεις του φαινομένου στην Ελλάδα… (Ι.Υ.Π./Παν. Αιγαίου, Πετρουλάκη, Σταυριανάκη, Γεωργούλας, Νικολαΐδης, 2008, Ι.Υ.Π./Ε.Ε.Π.Ε. Ε.Κ.Π.Α, Σκουμπουρδή, Πετρουλάκη, Μηλιώνη, Νικολαΐδης, 2008) Σχετική - αλλά αξιοσημείωτα αργή! - μείωση ποσοστών χρήσης σωματικής τιμωρίας – πολύ μακριά όμως ακόμα από τα αντίστοιχα Ευρωπαϊκά με παράλληλη αύξηση της συναισθηματικής-ψυχολογικής βίας κατά των παιδιών… Σχετική μείωση ποσοστών «ηπιότερων» σεξουαλικών εμπειριών στα κορίτσια με ταυτόχρονη, όμως, σημαντική αύξηση «ηπιότερων» σεξουαλικών εμπειριών στα αγόρια… Σχετική σταθερότητα των ποσοστών βαρύτερων κρουσμάτων σωματικής ή σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών… Σημαντικά προβλήματα από τις υπηρεσίες στην αντιμετώπιση και διαχείριση των κρουσμάτων παραμέλησης ή ενδο- οικογενειακής σεξουαλικής παραβίασης παιδιών

Χαρακτηριστικά αντιμετώπισης κρουσμάτων βίας σε ανηλίκους Δι-επιστημονικότητα και Δια-κλαδικότητα Εμπλοκή με ηθικά, ιδεολογικά και ψυχολογικά θέματα των επαγγελματιών Εμπλοκή με το Νόμο και ανάδυση σύμφυτων ζητημάτων Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ταχέως αναθεωρούμενα και πολλές φορές αντιφατικά δεδομένα εμπειρικής έρευνας Συχνή ανυπαρξία «αντικειμενικών» ευρημάτων

Βασικά προβλήματα αντιμετώπισης των κρουσμάτων βίας σε ανηλίκους στην Ελλάδα Υστερήσεις στο θεσμικό πλαίσιο Υπο-στελέχωση υπηρεσιών, ασάφεια αρμοδιοτήτων Επαγγελματίες με ελλείμματα εκπαίδευσης, χαμηλό ηθικό και αμυντική στάση Ανυπαρξία θεσμικών μηχανισμών μόνιμης επιδημιολογικής παρακολούθησης Ανυπαρξία ενιαίων κριτηρίων διερεύνησης - διάγνωσης – πιστοποίησης των κρουσμάτωνΑνυπαρξία ενιαίων κριτηρίων διερεύνησης - διάγνωσης – πιστοποίησης των κρουσμάτων (σχετίζεται με όλα τα παραπάνω!)

Ποιες είναι οι αναγκαίες παρεμβάσεις στο επίπεδο της ανίχνευσης, διαχείρισης, θεραπείας και αποκατάστασης των κρουσμάτων; Η πρόληψη πολύ πιο αποτελεσματική από την θεραπεία. Κύριες πηγές παραπομπών με βάση τη διεθνή εμπειρία οι υπηρεσίες (γενικής ιατρικής, παιδιατρικές υπηρεσίες πρωτοβάθμιας υγείας, εκπαίδευση κ.λ.π.).

Ποιες είναι οι αναγκαίες παρεμβάσεις στο επίπεδο της ανίχνευσης, διαχείρισης, θεραπείας και αποκατάστασης των κρουσμάτων; Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε ομάδες πληθυσμού υψηλού κινδύνου. Χρήση–ενσωμάτωση στην καθημερινή πρακτική των νέων τεχνολογιών και των δυνατοτήτων τους (π.χ. Αρχεία Καταγραφής, Κέντρα Αναφοράς, Βάσεις Δεδομένων κ.λ.π.).

Σε τελική ανάλυση… δεν είναι ιδιοκτησία κανενόςΤα παιδιά δεν είναι ιδιοκτησία κανενός, ούτε καν των γονιών τους η σιωπή είναι χειρότερη από συνενοχήΣε περιπτώσεις κρουσμάτων, η σιωπή είναι χειρότερη από συνενοχή δεν μπορούν να αποτελούν τρόπαιοΤα παιδιά δεν μπορούν να αποτελούν τρόπαιο ενός ήδη χαμένου αγώνα μέχρι τέλους σε ζευγάρια που ήταν κάποτε μαζί και τώρα πια δεν είναι ούτε «μπαλάκι» ούτε δημόσιο θέαμαΤα παιδιά που υπήρξαν θύματα δεν μπορεί να γίνονται ούτε «μπαλάκι» ανάμεσα σε υπηρεσίες υγείας-πρόνοιας και δικαστήρια ούτε δημόσιο θέαμα στα Μ.Μ.Ε.

Σε τελική ανάλυση… δεν επαληθεύτηκεΣε κοινωνίες που αποφάσισαν να ζήσουν χωρίς ενδο- οικογενειακή βία τα αποτελέσματα υπήρξαν θετικά και κανένας από τους αρχικούς φόβους δεν επαληθεύτηκε Οι κοινωνίες αλλάζουν στο θέμα αυτό κύρια μέσα από την υιοθέτηση άλλων στάσεων, αντιλήψεων και συμπεριφορών και όχι τόσο εξ αιτίας απαγορεύσεων χρόνο, κόπο και προσοχήΤα παιδιά χρειάζονται για την ανατροφή τους πάνω από όλα χρόνο, κόπο και προσοχή: αν ο σύγχρονος τρόπος ζωής των γονιών δεν τα επιτρέπει, τα ίδια τα παιδιά δεν φταίνε σε τίποτα για αυτό αναγνωρίζεται ως κεντρικό πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιώνΑκόμα και χωρίς σεξουαλική ή σωματική βία, ο κίνδυνος για την συναισθηματική-ψυχολογική κακοποίηση και παραμέληση των παιδιών θα παραμένει όσο η ανατροφή των παιδιών δεν αναγνωρίζεται ως κεντρικό πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών

Πρώτιστη αναγκαιότητα η αγωγή υγείας του γενικού πληθυσμού και η τροποποίηση των στάσεων και συμπεριφορών του άνω του 90%Σε σχετικές έρευνες στον Καναδά και στις Η.Π.Α. το πρόβλημα της Σεξουαλικής Κακοποίησης των παιδιών αξιολογήθηκε από το γενικό πληθυσμό ως μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας με πολύ υψηλά ποσοστά (άνω του 90%) λίγο κάτω από την οδήγηση μετά από κατανάλωση αλκοόλ. σε ποσοστό 90% κάτω του 10%….Το ίδιο δείγμα πληθυσμού στην ερώτηση αν βρισκόταν αντιμέτωπο με ένα άνθρωπο που αποπειράται να οδηγήσει υπό την επήρεια αλκοόλ απάντησε σε ποσοστό 90% ότι θα προσπαθούσε να τον σταματήσει. Στην αντίστοιχη ερώτηση για την περίπτωση της Σεξουαλικής Κακοποίησης των παιδιών οι αντίστοιχες απαντήσεις ήταν κάτω του 10%….

Ευχαριστώ για την υπομονή σας!!!