Επιθετικότητα, Εκπαίδευση και Ψυχοεκπαίδευση Ντόνα Παπαστυλιανού, PhD, EAP, BACP Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας, ΔΠΘ

ΣΤΟΧΟΙ Οι ορισμοί για την επιθετικότητα Τα χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων και οι συνέπειες στην ψυχική υγεία και κοινωνική εξέλιξη Το «υποκείμενο νόσημα»: Συναισθηματική απομάκρυνση έναντι Eγγύτητας, Αβοηθησιά (ανημπόρια) και κοινωνική ακύρωση, Ανταγωνισμός.

ΣΤΟΧΟΙ Τρόποι αντιμετώπισης: Οι πολιτικές πρόληψης Τρόποι αντιμετώπισης: Οι πολιτικές πρόληψης Ένα μοντέλο παρέμβασης στις δυνατότητες του εκπαιδευτικού: DAPHNE III Α. Ομάδες Στόχου / Ψυχοεκπαίδευσης α. Συναισθηματική ευαισθητοποίηση, Ηθική – Κοινωνική Ανάπτυξη του μαθητή β. Συναισθηματική υποστήριξη του εκπαιδευτικού.

Oρισμοί Εκφοβισμός (bullying) παρατηρείται όταν υπάρχει: α) επιθετική συμπεριφορά ή σκόπιμη πρόκληση κακού, β) επαναληπτικότητα και χρονική διάρκεια γ) μια διαπροσωπική σχέση που χαρακτηρίζεται από ανισορροπία σε δύναμη / εξουσία. (Olweus,1993: Smith & Sharp, 1994).

Oρισμοί Οι πράξεις επιθετικότητας είτε στρέφονται προς τους άλλους: βία εναντίον προσώπων (εκφοβισμό ως και σοβαρό τραυματισμό ή και θάνατο, είτε προς τον εαυτό (αυτοκαταστροφικές πράξεις, όπως χρήση/κατάχρηση ουσιών, μη λήψη μέτρων ασφαλείας εαυτού), είτε προς τα πράγματα ή την περιουσία άλλων (βανδαλισμοί: υβριστικό γκράφιτι, πρόκληση φθορών, καταστροφή ιδιοκτησίας του σχολείου κ.ά.).

Oρισμοί Η αποκλίνουσα συμπεριφορά (deviance) περαιτέρω αφορά την παρέκκλιση από τους κανονισμούς (π.χ. του σχολείου), ενώ η παραβατικότητα (delinquency) αφορά συμπεριφορά παιδιών και εφήβων από 10 μέχρι 17 ετών που χαρακτηρίζεται από παραβιάσεις νομικών και κοινωνικών κανόνων που εάν διαπράττονταν από ενήλικες θα θεωρούνταν ως εγκληματικές πράξεις (Rutter & Hersov 1991).

Μορφές εκφοβισμού/ θυματοποίησης (bullying) Σωματική (π.χ., το παιδί χτυπά, κλωτσά, σπρώχνει) Λεκτική (το παιδί υβρίζει, χλευάζει, ταπεινώνει λεκτικά) Εκφοβισμός που αφορά τις σχέσεις και διακρίνεται σε άμεσο → ο κοινωνικός αποκλεισμός έμμεσο → η διάδοση αρνητικών φημών Cyber-bullying ( “Tο Internet δεν λειτουργεί ως ξεχωριστό περιβάλλον αλλά είναι μέρος της κοινωνικής ζωής των παιδιών πια» (J. Juvonen,UCLΑ)

Χαρακτηριστικά του «θύτη» και του «θύματος» Ασκείται από ένα σωματικά δυνατό, ισχυρότερο παιδί προς ένα θεωρούμενο ως ασθενέστερο και έχει στόχο να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο, ενώ το ισχυρότερο παιδί αντλεί από αυτήν ευχαρίστηση. To παιδί-θύμα δεν μπορεί εύκολα να υπερασπιστεί τον εαυτό του, γιατί είναι μόνο του απέναντι σε περισσότερα παιδιά, είναι μικρότερο, πιο αδύναμο σωματικά, ή λιγότερο ανθεκτικό ψυχικά από το παιδί-θύτη (Smith & Brain, 2000, Berger 2007). Στο cyber-bullying μπορεί και να αναστραφεί

Οι συνέπειες: για το θύμα Ενίοτε: Απομόνωση Κακή επίδοση Ψυχολογικά προβλήματα (π.χ. αίσθημα ντροπής)-30% δεν μιλάνε γι αυτό (Smith, 2000) Μείωση της αυτοεκτίμησης (↔) Φοβία για το σχολείο Εγκατάλειψη του σχολείου Συννοσηρότητα με χρήση ουσιών, πλημμελή φροντίδα εαυτού, προσωπική υγιεινή, μη-προστασία εαυτού Αυτοκτονία

Οι συνέπειες: Για τον θύτη συσχετίζονται με… Ψυχικές διαταραχές: Διαταραχή συμπεριφοράς (DSM-IV-R) Επιθετικότητα Βίαιη συμπεριφορά, κακοποίηση Εγκληματικότητα στην ενήλικη ζωή Αυτοκαταστροφικότητα

Παράγοντες που οδηγούν στον εκφοβισμό / παραβατική συμπεριφορά ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ / ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ: η θυματοποίηση και κακοποίηση του παιδιού μέσα στην οικογένεια, τα πρότυπα συμπεριφοράς των γονέων (π.χ. αυταρχικοί, δημοκρατικοί, επιτρεπτικοί), η δυσλειτουργικότητα της οικογένειας και η πίεση για σχολικές επιδόσεις η ΑΔΙΚΙΑ (σχολική, κοινωνική, οικογένεια) η βίωση συγκρούσεων, πολέμου κ.λπ η αδιαφορία των εκπαιδευτικών ( ) μακιαβελισμός (Rutter & Hersov, 1991; Carr, 1999; Ανδρέου, 2004, Παπαστυλιανού, 2002)

Παράγοντες ΑΤΟΜΙΚΟΙ - ιδιοσυγκρασιακοί (προσωπικότητας) - παιδιά με ΔΕΠΥ (Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητα) - κακοποίηση ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΤΟ ΣΥΧΝΟΤΕΡΟ ΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥΣ

Παράγοντες: Το φύλο Τα αγόρια πιθανώς είναι πιο ευάλωτα στο στρες από ότι τα κορίτσια και η επιθετικότητα που επιδεικνύουν αποτελεί εξωτερίκευση προβλημάτων στρες (Braet & Deneve,1998) Τα κορίτσια αναπτύσσουν αντικοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς αλλά η επιθετικότητά τους εσωτερικεύεται και μετατρέπεται σε σωματικές ενοχλήσεις, αφιλία και μείωση στα επιτεύγματα (Zahn – Waxler,1993) Ορισμένες έρευνες ερμηνεύουν το φαινόμενο με τη θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης και στα πρότυπα που παρατηρούν, ιδιαίτερα του πατέρα (Flouri, 2006, Γιοβαζολιάς κ.α 2009).

Παράγοντες: Η Ηλικία… Στην εφηβική ηλικία μειώνεται ο αριθμός των αυτοαναφερόμενων θυμάτων (Eslea et al., 2003. Olweus, 1993. Salmivalli, 2002. Sapouna, 2008. Smith & Sharp, 1994). Στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου παρατηρείται αύξηση της συχνότητας εμφάνισης του εκφοβισμού, ιδίως μεταξύ των αγοριών, που θέλουν να κυριαρχήσουν στη νέα ομάδα και να οικοδομήσουν το κύρος τους (Pellegrini, 2004). Ως προς τις μορφές εκφοβισμού, αυξάνονται με την ηλικία ο λεκτικός και ο έμμεσος εκφοβισμός,

Στην Ελλάδα… Τα ποσοστά κυμαίνονται ανάλογα με την ηλικία και τη μεθοδολογία: 6-8% (Πετρόπουλος & Παπαστυλιανού, 2001), 14.7% (Pateraki & Houndoumadi, 2001), 30% (Kalliotis, 2000) και 37% (EKKE, 2006). 4 στα 5 αγόρια αναφέρουν ότι ήταν δέκτες λεκτικής επιθετικότητας 1 στα 4 κορίτσια είχαν αποκλείσει συνομηλίκους τους (Boulton, Καρέλλου, Λανίτη, Μανούσου, & Λεμονή, 2001) 8% είναι θύματα και ποσοστό περίπου 6% είναι θύτες στην προεφηβική ηλικία (Tsiantis, 2008),

Στην Ελλάδα… Πρόγραμμα DAPHNE III (2008-10) Ν=712 μαθητές (44 τμήματα), Μαθητές Ε’ 28 δημόσιων Δημοτικών Σχολείων Αθήνας Από 16 χώρες – 13 διαφορετικές γλώσσες Έλληνας 66,3% - Αλλοδαπός 33,7% Ούτε θύμα-ούτε θύτης 58,3% Θύμα 21,6% Θύτης 8,8% Θύμα & Θύτης 11,2% Εμπλέκονται σε εκφοβισμό 42%

Ποιος στηρίζει ποιον; Στο δείγμα παρέμβασης με Ν=274 μαθητές (=10 σχολεία, 18 τμήματα Ε΄τάξης) «Γενικά, πόσα πράγματα νομίζεις ότι έχει κάνει ο δάσκαλος της τάξης σου τους προηγούμενους μήνες για να σταματήσει την ενόχληση;» Λίγα ή τίποτα 17,6 Σχετικά λίγα 5,6 Μερικά 14,4 Αρκετά 22,9 Πολλά 39,4

Ποιος στηρίζει ποιον; «Πόσο συχνά οι δάσκαλοι ή άλλοι ενήλικοι στο σχολείο προσπαθούν να σταματήσουν την ενόχληση ενός μαθητή τη στιγμή που συμβαίνει;» Σχεδόν ποτέ 14,8 Σπάνια 12,3 Μερικές φορές 22,2 Συχνά 19,0 Σχεδόν πάντα 31,7

Ποιος στηρίζει ποιον; «Πόσο συχνά άλλοι μαθητές προσπαθούν να σταματήσουν την ενόχληση ενός μαθητή τη στιγμή που συμβαίνει;» Σχεδόν ποτέ 18,3 Σπάνια 25,0 Μερικές φορές 22,9 Συχνά 15,1 Σχεδόν πάντα 18,7

Ποιος νοιάζεται; Όταν βλέπεις να ενοχλείται ένας συμμαθητής στο σχολείο,τι αισθάνεσαι ή τι σκέφτεσαι;» Ότι ίσως να του αξίζει 5,6% Δεν αισθάνομαι πολλά 8,1 % Στενοχωριέμαι λίγο γι’ αυτόν/αυτήν 18,0 % Στενοχωριέμαι γι’ αυτόν/αυτήν και θέλω να τον/την βοηθήσω 68,3 %

Κρατάμε: Τα παιδιά στην πλειοψηφία (φαίνεται να) ΘΕΛΟΥΝ να βοηθήσουν (ως παριστάμενοι), αλλά … Δεν ξέρουν πώς; Φοβούνται ότι θα μπλέξουν; Δεν θέλουν να χαλάσουν ενδεχομένως τις φιλίες τους με τους εμπλεκόμενους; Δεν έχουν αρκετό κίνητρο («τι με νοιάζει στο τέλος-τέλος»;) Δεν υπάρχει αίσθηση κοινωνικής ευθύνης; Δεν υπάρχει ευαισθησία; Σημασία έχει η βαρύτητα της απραξίας τους ….

ΚΥΠΡΟΣ Ερευνα από Επιτροπή για τη Βία στην Οικογένεια (2008-2010) Ν=1,119, μέση ηλικία 15 χρονών Οι μισοί μαθητές κατοικούσαν σε αστικές περιοχές Οι μισοί μαθητές δήλωσαν καλή σχολική επίδοση (16 έως 20) 27% είχαν χαμηλή επίδοση (8-13) και μαθησιακές δυσκολίες

ΚΥΠΡΟΣ 90% των μαθητών «αισθάνονται την οικογένεια τους φροντιστική, υποστηρικτική, ενθαρρυντική και προστατευτική». Ψυχολογική βία/ κακοποίηση εκτός οικογένειας 30-50% υφίστανται από τρίτους στο σχολείο (ενήλικες και μαθητές) 5-25% από φίλους και άγνωστους 25%, υφίστανται μορφές σωματικής βίας από άλλους μαθητές από συνομήλικους.

ΚΥΠΡΟΣ Ασκηση ψυχολογικής βίας σε τρίτους από τους ίδιους τους μαθητές Ασκηση ψυχολογικής βίας σε τρίτους από τους ίδιους τους μαθητές 80% χρησιμοποιούσαν άγριες φωνές, βρισιές /κοροϊδίες 50% των μαθητών προσέβαλαν κάποιον μπροστά σε τρίτους 20-30% των μαθητών, έστω και σπάνια, εκφόβιζαν/τρομοκρατούσαν, απειλούσαν, υποτιμούσαν κάποιον ή προσέβαλλαν τους γονείς τους 10% απείλησε να σκοτώσει κάποιον.

ΚΥΠΡΟΣ Ασκηση σωματικής βίας 50% αρχίζουν παρορμητικά και χωρίς αυτοέλεγχο εύκολα καυγάδες. 40% έχουν χτυπήσει κάποιον στο σώμα ή το πρόσωπο. 30% -35% επιτίθενται με κλωτσιές, βίαια σπρωξίματα, τσιμπούν δυνατά, τραβούν τα αυτιά ή τα μαλλιά άλλων. 10% σοβαρές επιθέσεις από τους μαθητές προς τρίτους, όπως πνίξιμο/δέσιμο, κλείδωμα, απειλή με μαχαίρι.

ΚΥΠΡΟΣ Μη ποινικά διώξιμες πράξεις (παραβαίνουν τους κανόνες του σχολείου και των γονιών) 50% έστω και σπάνια, καθυστερούν το πρωί στο σχολείο, αντιγράφουν στις εξετάσεις, κάνουν αδικαιολόγητες απουσίες και λένε ψέματα για να αποφύγουν κάποια υποχρέωση.

Που πάμε από δώ; Τα παιδιά -παριστάμενοι φοβούνται / Που πάμε από δώ; Τα παιδιά -παριστάμενοι φοβούνται / και τελικά ενισχύουν δια της απραξίας … Οι εκπαιδευτικοί δεν ασχολούνται ιδιαίτερα επίσης γιατί δεν ξέρουν ΠΩΣ; και γιατί δεν περισσεύει «διάθεση» για συγκρούσεις… H άποψη : «Δίκαιος Κόσμος» (αν δεν κάνεις κάτι κακό έχεις ασφάλεια) (Lerner, 1980) οδηγεί στην απραξία….

Πολιτικές παρέμβασης στην ΕΕ (Αρτινοπούλου, 2001): 1. Εθνικές πολιτικές κεντρικά κατευθυνόμενες από την πολιτική εξουσία -περιλαμβάνουν το νομοθετικό πλαίσιο για την βία και την ασφάλεια στο σχολείο, την οργάνωση και λειτουργία εξειδικευμένων υπηρεσιών και αρχών για τη αντιμετώπιση της σχολικής βίας, τις εθνικές δράσεις για τη μείωση της σχολικής αποτυχίας και της απομάκρυνσης των μαθητών από την υποχρεωτική εκπαίδευση (πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου),

Πολιτικές παρέμβασης στην ΕΕ (συν.) ….προγράμματα για την μείωση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στα σχολεία και την ένταξη των παιδιών και των οικογενειών που ανήκουν σε μειονότητες και τη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών.

Πολιτικές παρέμβασης στην ΕΕ 2. Τοπικές-περιφερειακές πολιτικές, οι οποίες σχεδιάζονται από τις τοπικές κοινωνίες και περιφέρειες και έχουν ως στόχο την εγκαθίδρυση μιας θετικής και λειτουργικής σχέσης μεταξύ του σχολείου και της τοπικής κοινωνίας. ***(αυτό αποτελεί στόχο –πρόκληση για κάθε κοινωνία)

Πολιτικές παρέμβασης στην ΕΕ 3. ***Πολιτικές και πρωτοβουλίες από τα ίδια τα σχολεία και τους μαθητές, που έχουν ως στόχο τον σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων ειρηνικής επίλυσης διαφορών και διαμεσολάβησης, με τη συμμετοχή όλων των παραγόντων που εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία προκειμένου η βία και ο εκφοβισμός να αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά από το ίδιο το σχολείο.

Ελλάδα Σε επίπεδο εθνικής πολιτικής (ΥΠ & Διά Βίου Εκπαίδευσης) Αγωγή Υγείας (ουσίες, δυσκολίες έκφρασης, φροντίδα εαυτού) Ολοήμερο Σχολείο (δραστηριότητες προς την κατεύθυνση της βελτίωσης των σχέσεων των παιδιών) Προγράμματα ευαισθητοποίησης / ενημέρωσης σε επίπεδο εκπαιδευτικών π.χ. DAPHNE II: Tσιάντης & συν., 2007-2009. DAPHNE III: Παπαστυλιανού & Παπαδάτος, 2008-10.(***βλ. συν.)

ΚΥΠΡΟΣ Ενημέρωση από Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Ενημέρωση από Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Το Υπουργείο Δικαιοσύνης και Δημοσίας Τάξεως και η Μονάδα Εγκληματολογικών Μελετών της Κύπρου με το Συμβούλιο Εγκληματικότητας συνέταξαν με τη βοήθεια των αρμόδιων φορέων Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Εγκληματικότηας στην Κύπρο με όραμα την ολιστική αντιμετώπιση του φαινομένου της εγκληματικότητας σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς προδιαγραφές.

ΚΥΠΡΟΣ Το Σχέδιο με χρονικό ορίζοντα ολοκλήρωσης 2006-2010 εκτείνεται σε όλους τους τομείς αντιμετώπισης (καταγραφή, έρευνα, σχεδιασμό δράσεων, συνεργασίες μεταξύ φορέων, επιμόρφωση κατάρτιση και εκπαίδευση των εμπλεκομένων φορέων, κρατικούς και ιδιώτες).

***Πρόληψη στο επίπεδο του σχολείου*** Το σχολείο ως σύστημα, έχει τις προϋποθέσεις να παράγει ή και να συντηρεί τη βία, αλλά και τις δυνατότητες να συμμετάσχει στην πρόληψη της βίας στο σχολείο και στην αντιμετώπιση της κακοποίησης – παραμέλησης στην οικογένεια. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αποτελέσουν ιδανική ομάδα για την αναφορά περιπτώσεων κακοποίησης και παραμέλησης των παιδιών (Collier, 1993). Αυτό οφείλεται κυρίως στην καθημερινή τους επαφή με τα παιδιά.

Πρόγραμμα DAPHNE III (2008-2010 (Kύπρος, Ελλάδα, Μ. Βρεττανία, Ολλανδία, Βέλγιο): Α΄ φάση: - Καταγραφή του φαινομένου σε σχολεία Πρωτοβάθμιας (Olweus) - Καταγραφή των πολιτικών αντιμετώπισης της επιθετικότητας από το σχολείο (από τον διευθυντή και εκπαιδευτικούς)

Πρόγραμμα DAPHNE III 2008-2010 Β΄φάση. Επιλογή 10 σχολείων για παρέμβαση με βάση το «Δυναμικό μοντέλο» (Κυριακίδης, 2008) που έχει στόχο την ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών (μαθησιακά, συναισθηματικά, κοινωνικές δεξιότητες) των εκπαιδευτικών των γονέων και άλλων εμπλεκόμενων

Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Στόχος: Πρόληψη εκπαιδευτικών ελλειμμάτων, ψυχολογικών προβλημάτων μέσα από ανάπτυξη δεξιοτήτων, προαγωγή υγείας, διαχείριση άγχους, διεκδικητικότητα κ.λπ. Συγκεκριμένα: Η ανάπτυξη αυτοσεβασμού, συναισθηματικής ανάπτυξης, έκφρασης φόβων και διαχείριση άγχους.

Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Οργάνωση ομάδας με παιδιά/ εφήβους /εκπαιδευτικούς: Εβδομαδιαίες συναντήσεις Ορισμένη διάρκεια (π.χ. 60’) Τηρούνται κανόνες που γίνονται αποδεκτοί από την αρχή, από όλους Γίνεται γνωστό ότι ο γονείς πιθανόν να εμπλακούν** Η εχεμύθεια περιορίζεται όταν τίθεται θέμα απειλής της ακεραιότητας κάποιου** Συζητιούνται τα θέματα επιθετικότητας / αποκλίνουσας συμπεριφοράς /παραβατικότητας

Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ενθαρρύνεται η έκφραση συναισθημάτων Γίνεται επεξεργασία και διάκριση των διαφόρων τρόπων διαχείρισης συγκρούσεων Προβάλλονται κατάλληλες ταινίες για να μετατίθεται η «απειλή» / αποφορτίζεται η τεταμένη κατάσταση ενώ συζητιώνται οι ανάλογες συμπεριφορές επιθετικότητας («Η Λέσχη των Αυτοκρατόρων») Ενθαρρύνεται ο αλτρουισμός / ηθική ανάπτυξη Τα μέλη μοιράζονται εμπειρίες από θετικές περιπτώσεις διαχείρισης για τόνωση της θετικής έκβασης κ.λπ.

Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Μαθητές στο Hetton School in Sunderland (Αγγλία) έφτιαξαν τα ίδια anti-bullying DVD με τις εμπειρίες τους στα χέρια των εκφοβιστών και η ομάδα αυτή των μαθητών βραβεύεται δημόσια…

Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Ομάδες Στόχου / Ψυχο-εκπαίδευσης Η αναγνώριση της δυσκολίας διαχείρισης από τους εκπαιδευτικούς, θα τους βάλει στη θέση των μαθητών που νιώθουν το ίδιο, και έτσι θα εγκαταλείψουν τον «διδακτισμό» χάριν της ουσιαστικής εμπλοκής στο θέμα με όρους συναισθηματικής εμπλοκής και «ενεργού» πολίτη.

Μεγάλη Βρεττανία www.bullying.co.uk/index.aspx help@bullying.co.uk Hλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης για bullying, cyber- bullying www.bullying.co.uk/index.aspx help@bullying.co.uk Για μαθητές - γονείς – εκπαιδευτικούς – οικονομική ενίσχυση δράσεων Εβδομάδα ενημέρωσης για όλους (Bullying week) με σύμβολα (φανερώνεται το πρόβλημα, συζητιέται ανοικτά)

Αποτελεσματικά προγράμματα στις ΗΠΑ Εθνική έρευνα για τον εκφοβισμό στις ΗΠΑ έδειξε ότι λιγότερα παιδιά δηλώνουν ότι έχουν υποστεί επιθετική συμπεριφορά (Department of Justice) 38.4% το 2008 δήλωσαν επιθέσεις από αδέλφια και φίλους σε σχέση με 45% το 2003 Αποδίδεται στο ότι τα προγράμματα πρόληψης έχουν αρχίσει να αποδίδουν…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ενδεικτική) Ανδρέου, Ε. (2004). Η βία στο σχολείο ως συλλογική διεργασία: Ψυχοκοινωνικές διαστάσεις και αλληλεπιδράσεις μαθητών και μαθητριών που εμπλέκονται σε περιστατικά θυματοποίησης. Στο, Μ. Ζαφειροπούλου & Γ. Κλεφτάρας (Επιμ.) Εφαρμοσμένη Κλινική Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Αστυνομία Κύπρου (2008). Στατιστικά στοιχεία για την Εγκληματικότητα-Στατιστικές που ενέχονται ανήλικοι από το 2006-2008. Ανάκτηση στις 20.5.2009 από: http://www.police.gov.cy/police/police.nsf/All/DD4F220AA8307778C22575910039E893?OpenDocument

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ενδεικτική) Κουτσούλης, Μ. (2002). Η λεκτική συμπεριφορά των καθηγητών στο Λύκειο: Η άλλη μορφή επιθετικότητας στη σχολική τάξη. Στο, Κ. Μ. Κόκκινος (επιμ.) Επιθετικότητα: πρακτικά 4ου Ψυχολογικού Συνεδρίου Κύπρου (σσ.137-149). Σύνδεσμος Ψυχολόγων Κύπρου. Χανθάκου, Γ., Κατσιγιάννη, Β. & Παπαστυλιανού, Α. (2006). Ο εκφοβισμός στο χώρο του σχολείου: Στρατηγικές πρόληψης και αντιμετώπισης. Στο, Α. Βλάχου, Μ. Κάϊλα & Β. Στρογγυλός (Επιμ.), Παιδιά με ειδικές ανάγκες. Οικογένεια και σχολείο (σσ. 197-221). Αθήνα: Ατραπός. ΟΗΕ (1990). Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (Ν. 243/1990).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ενδεικτική) Παπαδόπουλος, Μ., Γιαλλουρίδης, Γ., Θεοδώρου, Γ., Οικονόμου-Γεωργίου, Μ., Κωνσταντίνου, Μ. & Σταύρου, Α. (2002). Η αυτοομολογούμενη νεανική παραβατικότητα μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κύπρο. Στο, Κ. Μ. Κόκκινος (Επιμ.), Επιθετικότητα: πρακτικά 4ου Ψυχολογικού Συνεδρίου Κύπρου, (σσ.177-189). Σύνδεσμος Ψυχολόγων Κύπρου. Παπαστυλιανού, Α. (2003). Συννοσυρότητα βίας και χρήσης ουσιών σε Έλληνες μαθητές. Κεφ. Στο, Χ. Τζιόγκουρος (Επιμ.), Πρακτικά του Γ’ Ψυχολογικού Συνεδρίου Κύπρου, Η Ψυχολογία σήμερα: Κυπριακή και Ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Σύνδεσμος Ψυχολόγων Κύπρου. Λευκωσία. Παπαστυλιανού, Α. (2002). Επιθετικότητα και ο ρόλος της οικογένειας. Στο Ν. Πολεμικός, Μ. Καΐλα & Φ. Καλαβάσης (Επιμ.), Εκπαιδευτική, οικογενειακή και πολιτική ψυχοπαθολογία, Τόμος Β’, Αποκλίνουσες διαστάσεις στο χώρο της οικογένειας (σσ. 243-265). Αθήνα: Ατραπός.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ενδεικτική) Πετρόπουλος, Ν. & Παπαστυλιανού, Α. (2001). Μορφές επιθετικότητας, Βίας και Διαμαρτυρίας στο σχολείο (γενεσιουργοί παράγοντες και επιπτώσεις). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Πιτσελά, Α. (2008). Η ποινική αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα. Συμβουλευτική Επιτροπή για την Πρόληψη και Καταπολέμηση της Βίας στην Οικογένεια. Ενημερωτικό Δελτίο Μάιος 2009. Rigby, K.(2002). Σχολικός Εκφοβισμός. Αθήνα: Τόπος.