Λεξικολογία Ενότητα 11: Ειδικός σχηματισμός λέξεων Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να είναι σε θέση οι φοιτητές να διακρίνουν τις διαφορετικές ειδικές διεργασίες με τις οποίες σχηματίζονται νέες λέξεις.

Περιεχόμενα ενότητας  Ειδικός σχηματισμός λέξεων - νεολογία - συντόμευση σύμφυρση αρκτικόλεξα ακρωνύμια περικοπή - αναδρομικός σχηματισμός - πολλαπλές διεργασίες - ονοματοποιία

Νεολογία Νεολογία: επινόηση νέων λέξεων (νεολογισμοί) δυνάμει/γλωσσική νεολογία: πιθανοί νεολογισμοί με βάση το γραμματικό δυναμικό κάθε γλώσσας πραγματωμένη νεολογία: υπαρκτοί νεολογισμοί:  δηλωτική νεολογία  συνδηλωτική νεολογία Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 68-74)

Δηλωτική Νεολογία Δηλωτική νεολογία: κατονομοσία των εξελίξεων της ανθρώπινης δράσης:  τεχνολογία, επιστήμη, τέχνες Με εισαγωγή από άλλες γλώσσες π.χ. αγγλικά (κυρίως), γαλλικά και ιταλικά (τέχνες, μόδα) Λέξεις ή φράσεις δια του μεταφραστικού δανεισμού (head-driven phrase structure grammar) ή μέσω διεθνισμών (π.χ. phoneme, morpheme, kineme) Jackson & Zé Amvela (2000: ), Singleton (2000: 153), Κρύσταλ (2000: 174)

Δηλωτική Νεολογία Γενικευτικά ονόματα / επωνύμια: γενίκευση ανθρωπωνυμίων / ονομάτων επιχειρήσεων / προϊοντικών ονομάτων:  αλτσχάιμερ, βολτ, μαρξισμός, έβγα, νουνού, ντεπόν

Συνυποδηλωτική νεολογία Συνυποδηλωτική νεολογία: δημιουργία νεολογισμών είτε στη λογοτεχνία, είτε στη συγκαλυμμένη ή συνθηματική επικοινωνία των ομιλητών (π.χ. άσεμνο λεξιλόγιο)  Κοινωνικά κριτήρια: ηλικία, επάγγελμα, ήθος κ.ά. Jackson & Zé Amvela (2000: )

Ειδικός σχηματισμός Συντόμευση: γενική διεργασία συντόμευσης λέξεων ή φράσεων και δημιουργία νέων Σύμφυρση: δημιουργία νέων λέξεων από απόσπαση τμημάτων υφιστάμενων λέξεων Υποποικιλία στη ΝΕ: γούπατος, διάτανος, κορναλάκας, καρχαρίνι, μπουγατσάν Γενικό λεξιλόγιο στην αγγλική: brunch, slanguage, chunnel, smog

Ειδικός σχηματισμός Ακρωνύμια: λεξικοποιημένα αρκτικόλεξα Αρκτικόλεξα (ορθογραφία): Μ.Τ.Π.Υ, Δ.Δ.Δ.Δ., Γ.Γ.Ν.Γ. Καραντζόλα & Φλιάτουρα (2004: ) Προφερτότητα (φωνολογία): Δ.Ν.Τ. > δου- νου- του Λεξικοποίηση (μορφολογία-σύνταξη): πασόκ, οτέ  παραγωγή (πασοκικός) - γραμματικά χαρακτηριστικά (ο οτέ) - εννοιακά χαρακτηριστικά (πολυσημία) - σημασιακή αδιαφάνεια (π.χ. ραντάρ)

Ειδικός σχηματισμός Περικοπή: απόσπαση τμήματος λέξης χάριν συντομίας: lab - phone - flu autobus > bus, telephone > phone Jackson & Zé Amvela (2000: 88) ΝΕ: μόνο υποκοριστικά: Σάκης, Κούλα, Άκης και στοιχεία περιθωριακής γλώσσας: προχώ, ‘μέρα

Ειδικός σχηματισμός Αναδρομικός σχηματισμός: αντίστροφη δημιουργία λέξης από παλιότερη λέξη π.χ. αγκαλιάζω > αγκαλιά, γλυκός > γλύκα, ζεστός > ζέστη, καπνίζω > κάπνα, ψύχραιμος > ψυχραιμία Αναδρομικός σχηματισμός = αναλογία: ομαλοποίηση εξαιρέσιμων τύπων σύμφωνα με παρόμοιο τύπο: τσαρδάκι > τσαρδί κατά το σπίτι > σπιτάκι Jackson & Zé Amvela (2000: 88), Καραντζόλα & Φλιάτουρα (2004: 94-95, 173), Μότσιου (1994: 33)

Ειδικός σχηματισμός Πολλαπλή διεργασία: εφαρμογή κατά σειρά διαφορετικών διεργασιών για τη δημιουργία μιας λέξης: π.χ. Δ.Ε.Η. > δεή > δεη+τζη+ς Ονοματοποιία: παραγωγή λέξεων με ηχομίμηση (ιδιογλωσσική): από ήχους ζώων (ζουζούνι, πάπια, τζίτζικας, βελάζω, γαβγίζω, κακαρίζω, γκαρίζω) από ήχους περιβάλλοντος (βαβούρα, βουίζω, γουργουρίζω, μπουμπουνίζω, πλατσουρίζω) Jackson & Zé Amvela (2000: 44), Κρύσταλ (2000: 174)

Ερωτήσεις  Ποιες είναι οι δύο κατηγορίες της νεολογίας και τι γνωρίζετε για αυτές;  Ποιες είναι οι διεργασίες συντόμευσης;  Να γράψετε 3 περιπτώσεις συμφυρμών, 3 περιπτώσεις αρκτικόλεξων.  Τι γνωρίζετε για την ειδική διεργασία του αναδρομικού σχηματισμού; Δώστε 3 περιπτώσεις σχηματισμού λέξεων με αναδρομικό σχηματισμό.

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Οι κατηγορίες είναι: η δηλωτική και συνδηλωτική. Η πρώτη αφορά τη δημιουργία νέων λέξεων για την κατονομοσία των εξελίξεων της ανθρώπινης δράσης (τεχνολογία, επιστήμες, τέχνες κ.ά.). Η δεύτερη αφορά τη δημιουργία νεολογισμών είτε στη λογοτεχνία, είτε στη συγκαλυμμένη ή συνθηματική επικοινωνία των ομιλητών (π.χ. γλώσσα των νέων).  Η σύμφυρση, η δημιουργία αρκτικολέξων και ακρωνυμίων και η περικοπή.  Συμφυρμοί: πεταρίζω: πετ(ώ) + (λαχτ)αρίζω, σκορδαλιά: σκόρδ(ο) + αλιά(δα), λαλαγγίτα: λαλάγγ(η) + (τηγαν)ίτα. Αρκτικόλεξα: ΑΕ (Αρχαία ελληνική), Δ.Χ. (Δημοσίας Χρήσης), Ο.Σ.Ε. (Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδας).  Αναδρομικός σχηματισμός είναι η αντίστροφη δημιουργία λέξης από μια παλιότερη λέξη. Σκεπάζω > σκεπή, νεκρός > νέκρα, χαμογελώ > χαμόγελο.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. - (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 65) Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. - (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 65) Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα Words, meaning and vocabulary:an introduction to modern English lexicology. - (Open linguistics series) Jackson, HowardZe Amvela, Etienne, - c2000 Words, meaning and vocabulary:an introduction to modern English lexicology. - (Open linguistics series) Jackson, HowardZe Amvela, Etienne, - c2000 Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής Crystal, David Ξυδόπουλος, Γεώργιος, - c2000 Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής Crystal, David Ξυδόπουλος, Γεώργιος, - c2000 Γλωσσική αλλαγή. - (Παραδόσεις, 14) Καραντζόλα, Ελένη Φλιάτουρας, Ασημάκης, Γλωσσική αλλαγή. - (Παραδόσεις, 14) Καραντζόλα, Ελένη Φλιάτουρας, Ασημάκης, Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Στοιχεία λεξικολογίας :εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία. - (Γλωσσολογία, 9) Μότσιου, Βικτωρία Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.