Εξελίξεις στις επιστήμες της γλώσσας με την άνοδο των κοινωνικών πεδίων Αφετηρία οι πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις δεκαετίας ’60: διεκδίκηση κοινωνικών-πολιτικών.

Παρουσίαση με θέμα: "Εξελίξεις στις επιστήμες της γλώσσας με την άνοδο των κοινωνικών πεδίων Αφετηρία οι πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις δεκαετίας ’60: διεκδίκηση κοινωνικών-πολιτικών."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Εξελίξεις στις επιστήμες της γλώσσας με την άνοδο των κοινωνικών πεδίων Αφετηρία οι πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις δεκαετίας ’60: διεκδίκηση κοινωνικών-πολιτικών δικαιωμάτων, εκδημοκρατισμός εκπαίδευσης, κριτική αντισταθμιστικής αγωγής και «κατωτερότητας» ορισμένων γλωσσών/διαλέκτων. Εισφορές μεταξύ άλλων: συσχέτιση γλώσσας και κοινωνίας συσχέτιση γλώσσας και κοινωνίας μελέτη ομιλίας και όχι μόνο γλώσσας μελέτη ομιλίας και όχι μόνο γλώσσας αμφισβήτηση στατικού-ομοιογενούς γλωσσικού κώδικα αμφισβήτηση στατικού-ομοιογενούς γλωσσικού κώδικα εργαλεία και αρχές περιγραφές της γλωσσικής ποικιλότητας εργαλεία και αρχές περιγραφές της γλωσσικής ποικιλότητας

2 ΓΛΩΣΣΙΚEΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ Τι τύπου; 1. Γεωγραφικές (π.χ. Κρητική, Ποντιακή διάλεκτος) 2. Κοινωνικές (π.χ. κοινωνιόλεκτοι νέων) 3. Περιστασιακές/Λειτουργικές/Υφολογικές (π.χ. εκφώνηση ειδήσεων στην τηλεόραση) (π.χ. εκφώνηση ειδήσεων στην τηλεόραση) Άλλες γλώσσες: διγλωσσία/πολυγλωσσία Άλλες γλώσσες: διγλωσσία/πολυγλωσσία Ενδοσυστημικές: αποδεκτές στην επίσημη γλώσσα π.χ. αγαπάω/ώ, άμα/αν, απήχθη/τον απήγαγαν Ενδοσυστημικές: αποδεκτές στην επίσημη γλώσσα π.χ. αγαπάω/ώ, άμα/αν, απήχθη/τον απήγαγαν -γεωγραφικές μελετημένες από 19 ο αιώνα (διαλεκτολογία) -γεωγραφικές μελετημένες από 19 ο αιώνα (διαλεκτολογία) -κοινωνικές και υφολογικές από 1960 και μετά (κοινωνιογλωσσολογία, ανάλυση λόγου…) -κοινωνικές και υφολογικές από 1960 και μετά (κοινωνιογλωσσολογία, ανάλυση λόγου…)

3 Επιστημονικά κριτήρια διάκρισης των ποικιλιών Με βάση το χρήστη: δηλ. την ταυτότητα του ομιλητή/ το ποιος είναι (π.χ. το φύλο, την ηλικία, τη θρησκεία, την κοινωνική τάξη, την γεωγραφική καταγωγή). δηλ. γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες Με βάση τη χρήση: δηλ. την περίσταση επικοινωνίας/το είδος της κοινωνικής δραστηριότητας (π.χ. γλώσσα δικαστηρίου, επιστημονικής ανακοίνωσης, συζήτηση σε ριάλιτυ σόου, τηλεφώνημα σε φίλους) δηλ. λειτουργικές/υφολογικές/περιστασιακές

4 Γεωγραφικές παραλλαγές Γλώσσες, διάλεκτοι, ιδιώματα Παραδείγματα σε βίντεο για Ελλάδα https://www.youtube.com/watch?v=5w8BtIiPw5c (διάλεκτος και ανάμιξη με χρήσεις που συνηθίζονται από ορισμένα κοινωνικά στρώματα) https://www.youtube.com/watch?v=5w8BtIiPw5c (διάλεκτος και ανάμιξη με χρήσεις που συνηθίζονται από ορισμένα κοινωνικά στρώματα) https://www.youtube.com/watch?v=5w8BtIiPw5c https://www.youtube.com/watch?v=btark5_tnnY Θεσσαλονικείς- Αθηναίοι – διαφήμιση Αegean https://www.youtube.com/watch?v=btark5_tnnY Θεσσαλονικείς- Αθηναίοι – διαφήμιση Αegean https://www.youtube.com/watch?v=btark5_tnnY https://www.youtube.com/watch?v=_tfygI_TSEw φαντάροι από διάφορες περιοχές https://www.youtube.com/watch?v=_tfygI_TSEw φαντάροι από διάφορες περιοχές https://www.youtube.com/watch?v=_tfygI_TSEw.

5 Γλώσσες, διάλεκτοι, ιδιώματα Πώς διακρίνονται; μόνο με διαισθητικά και κοινωνικο-πολιτικά κριτήρια π.χ. το μέγεθος του πληθυσμού που την μιλά, το κοινωνικό του γόητρο, εάν γράφεται και αναγνωρίζεται ως επίσημη γλώσσα κράτους (π.χ. στην καθημερινή ορολογία «ιδίωμα Μετσόβου», «Ηπειρώτικη διάλεκτος», «Ελληνική γλώσσα») μόνο με διαισθητικά και κοινωνικο-πολιτικά κριτήρια π.χ. το μέγεθος του πληθυσμού που την μιλά, το κοινωνικό του γόητρο, εάν γράφεται και αναγνωρίζεται ως επίσημη γλώσσα κράτους (π.χ. στην καθημερινή ορολογία «ιδίωμα Μετσόβου», «Ηπειρώτικη διάλεκτος», «Ελληνική γλώσσα») όχι όμως επιστημονικά και αντικειμενικά όχι όμως επιστημονικά και αντικειμενικά

6 Γιατί διάκριση όχι με βάση αντικειμενικά/επιστημονικά κριτήρια; Πολιτικά-κοινωνικά κριτήρια κρίνουν το τί θεωρείται και ονομάζεται διάλεκτος και τί γλώσσα και όχι οι αντικειμενικές ομοιότητες/διαφορές. 1) Οι «διάλεκτοι» μιας «γλώσσας» διαφέρουν λιγότερο ή περισσότερο μεταξύ τους. Κάποιες μπορεί αντικειμενικά να μοιάζουν περισσότερο με άλλη “γλώσσα”. Διάλεκτοι δεν είναι παραλλαγές μιας γλώσσας που κατανοούνται πάντα από ομιλητές άλλων διαλέκτων (παρότι αυτό τείνουμε να πιστεύουμε). 2) Γλώσσες που φαίνονται διαφορετικές (π.χ. γερμανικά και ολλανδικά) μπορεί να μοιάζουν περισσότερο απ’ ότι «διάλεκτοι» (π.χ. τα γερμανικά της Ελβετίας πολύ πιο διαφορετικά από γερμανικά σε σύγκριση με ολλανδικά)

7 Koινωνικά-πολιτικά (όχι αντικειμενικά) κριτήρια διάκρισης γλωσσών/διαλέκτων Γλώσσα = «Διάλεκτος με στόλο και στρατό» (κατά τον γλωσσολόγο Weinrich) αναγνωρισμένη δηλ. ως επίσημη ενός κράτους Γλώσσα = «Διάλεκτος με στόλο και στρατό» (κατά τον γλωσσολόγο Weinrich) αναγνωρισμένη δηλ. ως επίσημη ενός κράτους Πιο αντικειμενικά: Συχνά γραπτή και όχι μόνο προφορική, επίσης κωδικοποιημένη σε λεξικά και γραμματικές, με μεγάλο φάσμα χρήσεων μεταξύ άλλων «υψηλών» (π.χ. νομικός κώδικας, επιστημονικός λόγος), μιλιέται από πολιτικά-κοινωνικά ισχυρές ομάδες. Πιο αντικειμενικά: Συχνά γραπτή και όχι μόνο προφορική, επίσης κωδικοποιημένη σε λεξικά και γραμματικές, με μεγάλο φάσμα χρήσεων μεταξύ άλλων «υψηλών» (π.χ. νομικός κώδικας, επιστημονικός λόγος), μιλιέται από πολιτικά-κοινωνικά ισχυρές ομάδες. Διάλεκτος = Πολιτικά ηττημένη γλώσσα Διάλεκτος = Πολιτικά ηττημένη γλώσσα Πιο αντικειμενικά: Συνήθως προφορική μόνο, με περιορισμένες χρήσεις «χαμηλές», δηλ. σε πεζές δραστηριότητας της καθημερινής ζωής, μιλιέται από ομάδες χαμηλού κοινωνικού κύρους (π.χ. αγρότες, εργάτες). Πιο αντικειμενικά: Συνήθως προφορική μόνο, με περιορισμένες χρήσεις «χαμηλές», δηλ. σε πεζές δραστηριότητας της καθημερινής ζωής, μιλιέται από ομάδες χαμηλού κοινωνικού κύρους (π.χ. αγρότες, εργάτες).

8 Έθνος και γλώσσα Γέννηση εθνικών κρατών στην Ευρώπη κυρίως 19 ο αιώνα ↓↓ Θέσπιση, ενίσχυση ή δημιουργία εθνικής γλώσσας Η γλώσσα καθίσταται ισχυρό σύμβολο της εθνικής ταυτότητας Αν και στην πραγματικότητα, γλώσσα σπάνια διακριτικό χαρακτηριστικό εθνικής ταυτότητας γλώσσα σπάνια διακριτικό χαρακτηριστικό εθνικής ταυτότητας Θρησκεία συνήθως το κρίσιμο ενοποιητικό στοιχείο αυτής της ταυτότητας Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ελληνική ταυτότητα: παρότι μητρική γλώσσα όχι η ελληνική πολύ συχνά 19 ος αιώνας: αρβανιτόφωνοι και σλαβόφωνοι όλων των ειδών δηλώνουν ελληνική συχνά εθνική ταυτότητα (π.χ. αρκετοί ήρωες του 1821) 20 ος αιώνας: ανταλλαγή πληθυσμών με Τουρκία ‘Ελληνες θεωρούνται οι χριστιανοί πολλοί από τους οποίους δεν ξέρουν καθόλου ελληνικά.

9 Παραδείγματα γένεσης εθνικής γλώσσας άλλοτε εφευρίσκεται (π.χ. Ελληνική καθαρεύουσα) άλλοτε εφευρίσκεται (π.χ. Ελληνική καθαρεύουσα) άλλοτε αναβιώνει/εμπλουτίζεται (π.χ. Εβραϊκή) άλλοτε αναβιώνει/εμπλουτίζεται (π.χ. Εβραϊκή) άλλοτε πλάθεται στην πράξη ως κοινό όργανο επικοινωνίας (π.χ. Ελληνική δημοτική αναδύεται στο δεύτερο μισό 19 ο αιώνα και εμπλουτίζεται σημαντικά στα τέλη 20 ου αιώνα όταν καθίσταται επίσημη γλώσσα κράτους). άλλοτε πλάθεται στην πράξη ως κοινό όργανο επικοινωνίας (π.χ. Ελληνική δημοτική αναδύεται στο δεύτερο μισό 19 ο αιώνα και εμπλουτίζεται σημαντικά στα τέλη 20 ου αιώνα όταν καθίσταται επίσημη γλώσσα κράτους). άλλοτε βαπτίζεται γλώσσα ενώ είναι ταυτόσημη με άλλες (π.χ. κροατική και σερβική έως πρόσφατα μία γλώσσα η σερβοκροατική) άλλοτε βαπτίζεται γλώσσα ενώ είναι ταυτόσημη με άλλες (π.χ. κροατική και σερβική έως πρόσφατα μία γλώσσα η σερβοκροατική) άλλοτε ονομάζεται γλώσσα και όχι πλέον διάλεκτος (π.χ. μακεδονική των Σκοπίων όχι πλέον διάλεκτος βουλγαρικής, αφρικάνς στη Νότιο Αφρική όχι πλέον διάλεκτος ολλανδικής) άλλοτε ονομάζεται γλώσσα και όχι πλέον διάλεκτος (π.χ. μακεδονική των Σκοπίων όχι πλέον διάλεκτος βουλγαρικής, αφρικάνς στη Νότιο Αφρική όχι πλέον διάλεκτος ολλανδικής)

10 Παραδείγματα αντίστροφα: γλώσσες που βαπτίζονται διάλεκτοι Σκωτσέζικα παύουν να είναι αυτόνομη γλώσσα και εμφανίζονται ως διάλεκτος αγγλικής από 1603 όταν ενοποιείται η Σκωτία πολιτικά με την Αγγλία. Οι ποικίλες γλώσσες/διάλεκτοι της Κίνας. Ωστόσο, οι δύο μεγάλες σε αριθμό ομλητών, δηλαδή Καντονέζικα της Σαγκάης και Μανδαρίνικα του Πεκίνου πολύ διαφορετικές γλώσσες.

11 Διαφορές γλώσσας/διαλέκτου όχι συχνά αντικειμενικά διακριτές Παραδείγματα: από ευρωπαϊκές γλώσσες: γερμανικές, λατινογείς, σλαβικές άλλοτε ονομάζονται γλώσσες κι άλλοτε διάλεκτοι όχι με βάση αντικειμενικά κριτήρια αλλά πολιτικά-ιστορικά Καταλωνική μοιάζει αντικειμενικά περισσότερο με γαλλική και λιγότερο με ισπανική, αλλά ονομάζεται ενίοτε διάλεκτος της ισπανικής. Με μεγάλο επιπλέον αριθμό ομιλητών (8 εκατομμύρια έναντι μόλις 4 τα δανέζικα που είναι ωστόσο επίσημη γλώσσα κράτους της Ευρωπαϊκής Ένωσης) Καταλωνική μοιάζει αντικειμενικά περισσότερο με γαλλική και λιγότερο με ισπανική, αλλά ονομάζεται ενίοτε διάλεκτος της ισπανικής. Με μεγάλο επιπλέον αριθμό ομιλητών (8 εκατομμύρια έναντι μόλις 4 τα δανέζικα που είναι ωστόσο επίσημη γλώσσα κράτους της Ευρωπαϊκής Ένωσης) Γερμανική Ελβετίας διαφέρει περισσότερο από επίσημη γερμανική συγκριτικά με ολλανδική. Η πρώτη όμως ονομάζεται διάλεκτος και η δεύτερη γλώσσα. Γερμανική Ελβετίας διαφέρει περισσότερο από επίσημη γερμανική συγκριτικά με ολλανδική. Η πρώτη όμως ονομάζεται διάλεκτος και η δεύτερη γλώσσα.

12 Η ιδέα ότι οι ομιλητές διαλέκτων μιας γλώσσας καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον παρά τα προβλήματα (αμοιβαία κατανόηση διαλέκτων) ενώ δεν κατανοούν άλλες γλώσσες συχνά ένας μύθος και μόνο Παραδείγματα:  Σκανδιναβικές (νορβηγικά, σουηδικά, δανέζικα): αλληλοκατανόηση μεγάλη αλλά ονομάζονται γλώσσες αντί για διάλεκτοι.  Κινεζικές (π.χ. μανδαρίνικα, καντονέζικα): καμιά αλληλοκατανόηση, πολύ διαφορετικές γλώσσες αλλά λόγω κοινής γραφής στο ίδιο κράτος ονομάζονται διάλεκτοι.  Ελληνικές (παραλλαγές Πόντου, Κάτω Ιταλίας, Τσακωνιάς, Μαριούπολης Oυκρανίας, Καππαδοκίας): όχι αλληλοκατανόηση, πολύ διαφορετικές αλλά βαπτίζονται διάλεκτοι.

13 αμοιβαία κατανόηση γλωσσών και διαλέκτων εξαρτάται και από στάσεις ομιλητών: Π.χ. Η περίπτωση της Σκανδιναβίας όπου διαφορές γλωσσών μικρές Όμως Δανοί κατανοούν σουηδικά και νορβηγικά περισσότερο απ’ ότι αντίστροφα. Σουηδοί κατανοούν τους άλλους λιγότερο κλπ. Γιατί; λόγω ψυχολογικής/κοινωνικής στάσης ομιλητών, τρόπων ζωής, πολιτικών και κοινωνικών ανισοτήτων κλπ. λόγω ψυχολογικής/κοινωνικής στάσης ομιλητών, τρόπων ζωής, πολιτικών και κοινωνικών ανισοτήτων κλπ. Σουηδία πολιτικά ισχυρότερη κάποια στιγμή και επομένως υπεροψία απέναντι στους άλλους. Αντιθέτως, Δανία πιο πρόθυμη για πολιτική ενοποίηση. Νορβηγική κάποτε διάλεκτος της δανέζικης γιατί η Νορβηγία υπήρξε μέρος της Δανίας. Νορβηγοί αντιδρούν όμως στην ιστορική τους υποδούλωση στους Δανούς. Σουηδία πολιτικά ισχυρότερη κάποια στιγμή και επομένως υπεροψία απέναντι στους άλλους. Αντιθέτως, Δανία πιο πρόθυμη για πολιτική ενοποίηση. Νορβηγική κάποτε διάλεκτος της δανέζικης γιατί η Νορβηγία υπήρξε μέρος της Δανίας. Νορβηγοί αντιδρούν όμως στην ιστορική τους υποδούλωση στους Δανούς.

14 Αρχαία Ελληνική; Αρχαία Ελληνική; Ταυτίζουμε σήμερα με αττική διάλεκτο του 5 ου π.χ αιώνα, γιατί η γλώσσα πολιτικά ισχυρής πόλης-κράτου που γράφτηκε και σώθηκαν τα κείμενά της. Ταυτίζουμε σήμερα με αττική διάλεκτο του 5 ου π.χ αιώνα, γιατί η γλώσσα πολιτικά ισχυρής πόλης-κράτου που γράφτηκε και σώθηκαν τα κείμενά της. Όμως πολλές ιστορικές παραλλαγές και διάλεκτοι έως τον 3 ο τουλάχιστον π.Χ. αιώνα (π.χ. ιωνική, ομηρική, αιολική, δωρική) Όμως πολλές ιστορικές παραλλαγές και διάλεκτοι έως τον 3 ο τουλάχιστον π.Χ. αιώνα (π.χ. ιωνική, ομηρική, αιολική, δωρική) Ιδίωμα; Ιδίωμα; Θεσσαλική διάλεκτος ή Θεσσαλικά ιδιώματα; (π.χ. μελέτη Κούρδη για μεγάλες διαφορές Καρδίτσας- Λάρισας)

15 Κοινωνική ιεράρχηση διαλέκτων/ιδιωμάτων υποτίμηση ή υπερτίμηση Οι διάλεκτοι δεν συνυπάρχουν απλώς αλλά αξιολογούνται περισσότερο ή λιγότερο θετικά Υποτίμηση γλωσσών, διαλέκτων, ιδιωμάτων έχει συμβολική αξία. Με άλλα λόγια, αντανακλά/στηρίζει υποτίμηση/στιγματισμό κοινωνικών ομάδων που τις μιλούν (π.χ. η συνταξιούχα προκαλεί σοκ, γέλιο σε ένα επίσημο χώρο επικοινωνίας). Υποτίμηση γλωσσών, διαλέκτων, ιδιωμάτων έχει συμβολική αξία. Με άλλα λόγια, αντανακλά/στηρίζει υποτίμηση/στιγματισμό κοινωνικών ομάδων που τις μιλούν (π.χ. η συνταξιούχα προκαλεί σοκ, γέλιο σε ένα επίσημο χώρο επικοινωνίας). Υποτίμηση ακόμη και από τους ίδιους τους ομιλητές: π.χ. Υποτίμηση ακόμη και από τους ίδιους τους ομιλητές: π.χ. Κύπριοι που θεωρούν Κυπριακή σκληρή, βαριά και άσχημη, παρότι τη χρησιμοποιούν και την υπερασπίζονται από άλλες σκοπιές (μελέτη Ιωαννίδου) Κύπριοι που θεωρούν Κυπριακή σκληρή, βαριά και άσχημη, παρότι τη χρησιμοποιούν και την υπερασπίζονται από άλλες σκοπιές (μελέτη Ιωαννίδου) Νέοι αρβανίτικης καταγωγής που εγκαταλείπουν την παραδοσιακή τους γλώσσα (μελέτες Τσιτσιπή). Νέοι αρβανίτικης καταγωγής που εγκαταλείπουν την παραδοσιακή τους γλώσσα (μελέτες Τσιτσιπή). Γάλλοι διακρίνουν ανάμεσα σε διαλέκτους και patois (οι τελευταίες χωριάτικες πιο υποτιμημένες διάλεκτοι) Γάλλοι διακρίνουν ανάμεσα σε διαλέκτους και patois (οι τελευταίες χωριάτικες πιο υποτιμημένες διάλεκτοι)

16 Η υποτίμηση/υπερτίμηση οδηγεί ομιλητές σε φαινόμενα όπως τα εξής: Υπερδιόρθωση Οι κοινωνικές ομάδες χωρίς γόητρο/εξουσία προσπαθούν να μιλήσουν όπως νομίζουν ότι μιλούν οι ομάδες με γόητρο/εξουσία, κάνοντας όμως μερικές φορές και «λάθη» κάποτε και κωμικά (π.χ. οι άνδραι κατά το καθαρευουσιάνικο οι καθηγηταί, oνομάσθηκε αντί του ονομάστηκε το οποίο χρησιμοποιείται και στα ΜΜΕ με κίνητρο να φαίνεται η γλώσσα πιο λόγια.) Οι κοινωνικές ομάδες χωρίς γόητρο/εξουσία προσπαθούν να μιλήσουν όπως νομίζουν ότι μιλούν οι ομάδες με γόητρο/εξουσία, κάνοντας όμως μερικές φορές και «λάθη» κάποτε και κωμικά (π.χ. οι άνδραι κατά το καθαρευουσιάνικο οι καθηγηταί, oνομάσθηκε αντί του ονομάστηκε το οποίο χρησιμοποιείται και στα ΜΜΕ με κίνητρο να φαίνεται η γλώσσα πιο λόγια.) Aλλά και το αντίθετο (εν μέρει αντιφατικές στάσεις κάποιες φορές) Κρυφό γόητρο υποτιμημένων διαλέκτων Κοινωνική ιεράρχηση ποικιλιών ωστόσο πιο περίπλοκο ζήτημα. Στιγματισμένες ποικιλίες (π.χ. χωριάτικα, γλώσσα νέων, γλώσσα ανδρών εργατών σε ένα εργοστάσιο) μπορεί να έχουν κύρος σε ορισμένες χρήσεις/περιστάσεις ή «αφανές γόητρο». Κοινωνική ιεράρχηση ποικιλιών ωστόσο πιο περίπλοκο ζήτημα. Στιγματισμένες ποικιλίες (π.χ. χωριάτικα, γλώσσα νέων, γλώσσα ανδρών εργατών σε ένα εργοστάσιο) μπορεί να έχουν κύρος σε ορισμένες χρήσεις/περιστάσεις ή «αφανές γόητρο».

17 Επίσημη γλώσσα (νόρμα-κοινή-στάνταρντ) Πώς συγκροτείται; Ανάδειξη μίας διαλέκτου έναντι άλλων ως επίσημης γλώσσας  Με πολιτική απόφαση (de jure) συχνά λόγω ίδρυσης εθνικού κράτους ή άλλης πολιτικής αλλαγής ή ακόμη και ανάγκη κοινής συνεννόησης μεταξύ διαφορετικών ομάδων που ζουν στο ίδιο εθνικό κράτος  Άτυπα στην πράξη (de facto). Συνέπειες σε στάσεις απέναντί της: θεωρείται πιο «σωστή», πιο «ωραία», καθίσταται «όχημα κοινωνικής ανόδου».  όχι όμως γιατί αντικειμενικά σωστότερη, ωραιότερη κλπ.  αλλά γιατί πολιτικά ισχυρή, δηλ. αυτή που μιλά η κοινωνική ομάδα με μεγαλύτερη κοινωνική ισχύ. Η επίσημη (συχνά εθνική) γλώσσα γράφεται, εμπλουτίζεται, κωδικοποιείται, διδάσκεται κλπ. ΠΡΟΤΥΠΟΠΟΙΕΙΤΑΙ

18 π.χ. ελληνική κοινωνία Γέννηση δημοτικής γλώσσας  Στην πράξη αρχικά (de facto): πελοποννησιακά ιδιώματα βάση της κοινής δημοτικής που δημιουργήθηκε μετά την ίδρυση ελληνικού κράτους (άτυπη καθιέρωσή της ως καθομιλούμενη κοινή μόνο στο δεύτερο μισό 19 ου αιώνα και με μπολιάσματα από ιδιώματα Επτανήσου και Κωνσταντινούπολης)  Nομοθετική καθιέρωση δημοτικής (de jure) ως επίσημης γλώσσας το 1976 λόγω των πολιτικών/κοινωνικών αλλαγών μεταπολίτευσης

19 Πώς προτυποποιείται και ενισχύεται η επίσημη γλώσσα; μέσω διάφορων μηχανισμών Γράφεται ενώ οι διάλεκτοι παραμένουν άγραφες Γράφεται ενώ οι διάλεκτοι παραμένουν άγραφες Διευρύνονται οι χρήσεις της πέρα από δραστηριότητες καθημερινής ζωής: π.χ. αναπτύσσεται ειδικό λεξιλόγιο και μερικές φορές και συντακτικές δομές όπως η νομική και επιστημονική γλώσσα, λεξιλόγιο πληροφορικής. Διευρύνονται οι χρήσεις της πέρα από δραστηριότητες καθημερινής ζωής: π.χ. αναπτύσσεται ειδικό λεξιλόγιο και μερικές φορές και συντακτικές δομές όπως η νομική και επιστημονική γλώσσα, λεξιλόγιο πληροφορικής. Χρησιμοποιείται σε πεδία κύρους: εκπαίδευση, ΜΜΕ, κρατική διοίκηση, θεσμοί δικαιοσύνης, ιατρική κλπ. Χρησιμοποιείται σε πεδία κύρους: εκπαίδευση, ΜΜΕ, κρατική διοίκηση, θεσμοί δικαιοσύνης, ιατρική κλπ. Κωδικοποιείται: δημιουργούνται λεξικά και γραμματικές, οδηγίες «σωστής» χρήσης στην εκπαίδευση, εκδοτικοί οίκοι και ΜΜΕ μεταφραστικές οδηγίες Ευρωπαϊκής Ένωσης, ορθογραφικές αλλαγές και επιβολή προτύπων. Κωδικοποιείται: δημιουργούνται λεξικά και γραμματικές, οδηγίες «σωστής» χρήσης στην εκπαίδευση, εκδοτικοί οίκοι και ΜΜΕ μεταφραστικές οδηγίες Ευρωπαϊκής Ένωσης, ορθογραφικές αλλαγές και επιβολή προτύπων.

20 Αυστηρή εφαρμογή προτυποποίησης Μηχανισμοί για εφαρμογή της τυποποίησης, κυρίως στη γραφή (και ειδικότερα στην ορθογραφία) που αποκτά μεγάλη συμβολική σημασία: π.χ. σχολικός έλεγχος ορθογραφίας (στην οποία προσδίδεται αδικαιολόγητα μεγάλη σημασία), ηλεκτρονικά λεξικά/ορθογράφοι, βιβλία φιλολόγων «σωστής χρήσης», απόρριψη άρθρων από εφημερίδες, επιστημονικά περιοδικά που δεν ακολουθούν κανόνες «σωστής χρήσης». Διόρθωση προφορικού λόγου πιο άτυπα αλλά ισχυρή γιατί «λάθη» εισπράττουν ειρωνεία, υποτίμηση κλπ. Μηχανισμοί για εφαρμογή της τυποποίησης, κυρίως στη γραφή (και ειδικότερα στην ορθογραφία) που αποκτά μεγάλη συμβολική σημασία: π.χ. σχολικός έλεγχος ορθογραφίας (στην οποία προσδίδεται αδικαιολόγητα μεγάλη σημασία), ηλεκτρονικά λεξικά/ορθογράφοι, βιβλία φιλολόγων «σωστής χρήσης», απόρριψη άρθρων από εφημερίδες, επιστημονικά περιοδικά που δεν ακολουθούν κανόνες «σωστής χρήσης». Διόρθωση προφορικού λόγου πιο άτυπα αλλά ισχυρή γιατί «λάθη» εισπράττουν ειρωνεία, υποτίμηση κλπ. Στόχος των μηχανισμών: ομοιογένεια γλώσσας, καθαρισμός της από ανεπιθύμητα στοιχεία (π.χ. λεξιλόγιο τουρκικής προέλευσης), αναγνώρισή της ως καλύτερη και ορθότερη εκδοχή Στόχος των μηχανισμών: ομοιογένεια γλώσσας, καθαρισμός της από ανεπιθύμητα στοιχεία (π.χ. λεξιλόγιο τουρκικής προέλευσης), αναγνώρισή της ως καλύτερη και ορθότερη εκδοχή

21 Επίσημη νόρμα; μία και μοναδική ή παραλλαγές; Παρά τη συστηματική απόπειρα ομοιογενοποίησης, ποικιλότητα και στη νόρμα: π.χ. Στο σχολικό λόγο συνυπάρχει βουκολικό λεξιλόγιο αναγνωστικών (π.χ. προγκάει) με επιστημονικό. Στο σχολικό λόγο συνυπάρχει βουκολικό λεξιλόγιο αναγνωστικών (π.χ. προγκάει) με επιστημονικό. Οδηγίες σχολικής γραμματικής για σωστή κλίση ρημάτων δεν συμπίπτουν πάντα με κλίση τους σε λόγιες χρήσεις (π.χ. Ιορδανίδου 1989, στις ειδήσεις οι ανεπίτρεπτοι στη δημοτικοί τύποι: συνελήφθη, απήχθη). Οδηγίες σχολικής γραμματικής για σωστή κλίση ρημάτων δεν συμπίπτουν πάντα με κλίση τους σε λόγιες χρήσεις (π.χ. Ιορδανίδου 1989, στις ειδήσεις οι ανεπίτρεπτοι στη δημοτικοί τύποι: συνελήφθη, απήχθη). ΜΜΕ: λόγιο ύφος τηλεοπτικών ειδήσεων vs. άτυπο ύφος ραδιοφωνικών σχολίων (π.χ. ο φίλος για τον οποίο σου είχα μιλήσει – ο φίλος που σου είχα μιλήσει) ΜΜΕ: λόγιο ύφος τηλεοπτικών ειδήσεων vs. άτυπο ύφος ραδιοφωνικών σχολίων (π.χ. ο φίλος για τον οποίο σου είχα μιλήσει – ο φίλος που σου είχα μιλήσει)

22 Κοινωνικές παραλλαγές/ποικιλίες Γιατί δημιουργούνται; Εξαιτίας κοινωνικής διαστρωμάτωσης, δηλ. κοινωνικής ανομοιομορφίας και ανισότητας. Εξαιτίας κοινωνικής διαστρωμάτωσης, δηλ. κοινωνικής ανομοιομορφίας και ανισότητας. Ένδειξη κοινωνικής ταυτότητας: ανάγκη ομιλητών για διαφοροποίηση από άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. καλυτερότερος) με βάση π.χ. ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη, εθνική καταγωγή. Ένδειξη κοινωνικής ταυτότητας: ανάγκη ομιλητών για διαφοροποίηση από άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. καλυτερότερος) με βάση π.χ. ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη, εθνική καταγωγή. Έκφραση κοινωνικής ιδεολογίας (μεταξύ άλλων πολιτικής θέσης) π.χ. μπάτσοι/αστυνομικοί/όργανα της τάξης Πανεπιστήμιου/ Πανεπιστημίου, πόλης/πόλεως) Έκφραση κοινωνικής ιδεολογίας (μεταξύ άλλων πολιτικής θέσης) π.χ. μπάτσοι/αστυνομικοί/όργανα της τάξης Πανεπιστήμιου/ Πανεπιστημίου, πόλης/πόλεως) Συγκρότηση κοινωνικών σχέσεων: ένδειξη σεβασμού ή υποτίμησης προς τους άλλους. Π.χ. εγκαθίδρυση άνισων σχέσεων όταν γιατροί μιλούν προς νοσοκόμες και ασθενείς στον ενικό, εκφράζοντας συνεπώς κοινωνική υποτίμηση Συγκρότηση κοινωνικών σχέσεων: ένδειξη σεβασμού ή υποτίμησης προς τους άλλους. Π.χ. εγκαθίδρυση άνισων σχέσεων όταν γιατροί μιλούν προς νοσοκόμες και ασθενείς στον ενικό, εκφράζοντας συνεπώς κοινωνική υποτίμηση

23 Κοινωνικές και γεωγραφικές παραλλαγές διαπλέκονται μερικές φορές Συνήθως κατώτερα κοινωνικά στρώματα υιοθετούν τοπική διάλεκτο περισσότερο από ανώτερα (π.χ. προφορά Θεσσαλονίκης περισσότερο από λαϊκά στρώματα π.χ. λαϊκά στρώματα Αθήνας μετανάστες από επαρχία διατηρούν περισσότερο διαλέκτους/ντοπιολαλιές άλλες από την κοινή νέα ελληνική)

24 Περιγραφή ποικιλίας δυνατή Λαμπόφ- κοινωνιογλωσσολογία (κοινωνική διαλεκτολογία) Μέθοδος -συσχετιστική Εξαρτημένες μεταβλητές: Επιλέγουμε ένα γλωσσικό στοιχείο που παρατηρούμε ότι διαφοροποιείται Εξαρτημένες μεταβλητές: Επιλέγουμε ένα γλωσσικό στοιχείο που παρατηρούμε ότι διαφοροποιείται π.χ. την πόρτα/τη μπόρτα, σινεμά/σινεμάδες, με/μου δίνεις, internet/idernet, χρήματα/λεφτά π.χ. την πόρτα/τη μπόρτα, σινεμά/σινεμάδες, με/μου δίνεις, internet/idernet, χρήματα/λεφτά Ανεξάρτητες μεταβλητές: κοινωνική ταυτότητα -επιλέγουμε άτομα διαφορετικών ταυτοτήτων, π.χ. ηλικίας, φύλου, κοινωνικής τάξης Ανεξάρτητες μεταβλητές: κοινωνική ταυτότητα -επιλέγουμε άτομα διαφορετικών ταυτοτήτων, π.χ. ηλικίας, φύλου, κοινωνικής τάξης Ηχογραφούμε ομιλία σε διαφορετικές συνθήκες Ηχογραφούμε ομιλία σε διαφορετικές συνθήκες (αυθόρμητη-επίσημη κλπ.), καταγράφουμε πραγματώσεις ποικιλιών (π.χ. προφορές), μετράμε ποσοστά τους και συσχετίζουμε με ανεξάρτητες μεταβλητές όπως το φύλο.

25 Labov (1972) μελέτη σε πολυκαταστήματα Νέας Υόρκης Εξαρτημένη μεταβλητή: μεταφωνηεντικό /r/: fourth floor (προφέρεται ή όχι;) Εξαρτημένη μεταβλητή: μεταφωνηεντικό /r/: fourth floor (προφέρεται ή όχι;)  Ανεξάρτητες μεταβλητές: κοινωνική τάξη, ηλικία, ύφος και συμφραζόμενα  Υπόθεση: μεταφωνηεντικό /r/ σηματοδοτεί νεοϋρκέζικη ταυτότητα. Ιστορικά μεταγενέστερο φαινόμενο, δηλαδή μεταπολεμικά. Συμμετέχοντες: υπάλληλοι τριών πολυκαταστημάτων (αριστοκρατικό, λαϊκό, μεσαίας τάξης) Συμμετέχοντες: υπάλληλοι τριών πολυκαταστημάτων (αριστοκρατικό, λαϊκό, μεσαίας τάξης) Μέθοδος: Κατευθυνόμενη συνέντευξη, δηλ. εκμαίευση της έκφρασης “οn the fourth floor” (π.χ. με την ερώτηση «πού είναι τα παπούτσια;»). Προσποιούνταν ότι δεν άκουσε την πρώτη φορά και προκαλούσε λιγότερο αυθόρμητη, πιο προσεκτική εκφώνηση τη δεύτερη. Μέθοδος: Κατευθυνόμενη συνέντευξη, δηλ. εκμαίευση της έκφρασης “οn the fourth floor” (π.χ. με την ερώτηση «πού είναι τα παπούτσια;»). Προσποιούνταν ότι δεν άκουσε την πρώτη φορά και προκαλούσε λιγότερο αυθόρμητη, πιο προσεκτική εκφώνηση τη δεύτερη.

26 Ευρήματα: προφορά /r/ εξαρτάται από:  συμφραζόμενα (flooR/fourth) –περισσότερο ηχηρό όταν δεν ακολουθεί σύμφωνο  περίσταση/ύφος –περισσότερο στο πιο προσεγμένο ύφος  κοινωνική τάξη: flooR 63% στα ανώτερα στρώματα, 44-61% στα μεσαία, 8-18% στα κατώτερα.  ηλικία: περίπλοκη επίδραση: στο μεσαίας τάξης κατάστημα οι μεγαλύτεροι προτιμούσαν το νεότερο «νεοϋρκέζικο» τύπο, στο αριστοκρατικό το αντίθετο, ενώ στο κατώτερης τάξης καμιά ηλικιακή διαφορά ‘Ομως, διαφορές κοινωνιολέκτων όχι απόλυτες αλλά ποσοτικές/σχετικές/διαβαθμίσεις. Ο ίδιος ομιλητής μπορεί να αλλάξει τρόπο ομιλίας ανάλογα με την περίσταση. Δεν μιλούν όλοι πάντα με τον ίδιο τρόπο.

27 Γιατί παρατηρείται κοινωνιογλωσσική διαφοροποίηση; Οι κοινωνιογλωσσολόγοι αποδίδουν προτιμήσεις ομιλητών στο πώς οικοδομούν την ταυτότητά τους. Βλέπουν δε την ταυτότητα να οικοδομείται διαφορετικά σε κάθε κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. Π.χ. έρευνα Νέας Υόρκης Νεοϋρκέζικο «ρ» αρχικά στιγματισμένο ως «βλάχικο», δηλ. προφορά αγροτικών στρωμάτων μεσοδυτικών ΗΠΑ. Αίσθηση του τι σημαίνει να είσαι αμερικανός άλλαξε με 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναβαθμίστηκε κύρος ΗΠΑ διεθνώς και αμερικανοί στρατιώτες που πολέμησαν το ναζισμό στην Ευρώπη έγιναν αποδεκτοί στην Ευρώπη ως έντιμοι ήρωες. Προήλθαν δε συχνά από τα αγροτικά αυτά στρώματα. Οι νεοϋορκέζοι δεν ντρέπονταν πλέον που ήταν αμερικανοί, δεν ένιωθαν υποδεέστεροι των ευρωπαίων. Θέλησαν συνεπώς να προβάλουν μια «αμερικανική» ταυτότητα.

28 Πλεονεκτήματα και δυσκολίες της κοινωνιογλωσσικής έρευνας Μπορούμε να μετρήσουμε τις συνήθειες ομιλίας, αντί να παραμένουμε σε διαισθήσεις μόνο. Πλεονέκτημα ειδικά σε ένα πεδίο όπου οι διαισθήσεις επηρεάζονται βαθύτατα και από προκαταλήψεις, δηλ. δεν είναι πάντα αντικειμενικές. Δύσκολος ο ορισμός της κοινωνικής τάξης. Συνήθως με κριτήρια το επάγγελμα, το εισόδημα, τη μόρφωση, τον τόπο κατοικίας Η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλομορφία διαπλέκονται. Έτσι στον ίδιο τόπο δεν κυριαρχεί πάντα και με τον ίδιο τρόπο η ίδια διάλεκτος, αλλά η τοπική διάλεκτος μπορεί να προτιμάται περισσότερο από ορισμένα κοινωνικά στρώματα έναντι άλλων, ορισμένες ηλικίες και περιστάσεις επικοινωνίας

29 Trudgill (1974, 1975) Νorwich-Ανατολική Αγγλία προφορά κατάληξης -ing (υπερωϊκή ή οδοντική) προφορά κατάληξης -ing (υπερωϊκή ή οδοντική) κοινωνική τάξη και φύλο κοινωνική τάξη και φύλο Εύρημα: γυναίκες ακολουθούν πρότυπη γλώσσα πιο πολύ από άνδρες εργατικής τάξης που προτιμούν στιγματισμένη προφορά. Εύρημα: γυναίκες ακολουθούν πρότυπη γλώσσα πιο πολύ από άνδρες εργατικής τάξης που προτιμούν στιγματισμένη προφορά.  Ωστόσο, καλυμμένο/αφανές γόητρο στιγματισμένης προφοράς (μεγάλο εντός της κοινωνικής ομάδας που την προτιμά) Αυτοαξιολόγηση λαθεμένη: Eντυπώσεις για τους τρόπους ομιλίας αποκλίνουν συχνά από την πραγματικότητα. Ειδικά η εικόνα για το πώς μιλάμε οι ίδιοι/ες συχνά λανθασμένη. Στη μελέτη αυτή οι γυναίκες νόμιζαν ότι μιλούσαν περισσότερο με βάση την πρότυπη αγγλική απ’ ότι πράγματι έκαναν. Αυτοαξιολόγηση λαθεμένη: Eντυπώσεις για τους τρόπους ομιλίας αποκλίνουν συχνά από την πραγματικότητα. Ειδικά η εικόνα για το πώς μιλάμε οι ίδιοι/ες συχνά λανθασμένη. Στη μελέτη αυτή οι γυναίκες νόμιζαν ότι μιλούσαν περισσότερο με βάση την πρότυπη αγγλική απ’ ότι πράγματι έκαναν. (Παράδειγμα ελληνικής μελέτης: κοιμόμουνα ή κοιμόμουν; (Παράδειγμα ελληνικής μελέτης: κοιμόμουνα ή κοιμόμουν; Oι άνθρωποι διατείνονται ότι χρησιμοποιούν το δεύτερο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο συνήθως.) Oι άνθρωποι διατείνονται ότι χρησιμοποιούν το δεύτερο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο συνήθως.)

30 Chesire 1978 -μελέτη εφήβων Ρέντιγκ Αγγλίας Γραμματικό φαινόμενο: Ι says (=say στη νόρμα), you was (=were), what do he want (=does), I don’t want nothing (=I don’t want anything) Γραμματικό φαινόμενο: Ι says (=say στη νόρμα), you was (=were), what do he want (=does), I don’t want nothing (=I don’t want anything) φύλο, συμμετοχή σε παρέες (τοπική υποκουλτούρα), περίσταση/ύφος (κρίσιμες μεταβλητές) φύλο, συμμετοχή σε παρέες (τοπική υποκουλτούρα), περίσταση/ύφος (κρίσιμες μεταβλητές) στιγματισμένος τύπος: δείκτης σκληρότητας/ συμμετοχής σε υποκουλτούρα, τον χρησιμοποιούν κυρίως αγόρια, τα κορίτσια προσαρμόζουν πιο εύκολα το λόγο τους στο επίσημο πρότυπο στο πλαίσιο του σχολείου στιγματισμένος τύπος: δείκτης σκληρότητας/ συμμετοχής σε υποκουλτούρα, τον χρησιμοποιούν κυρίως αγόρια, τα κορίτσια προσαρμόζουν πιο εύκολα το λόγο τους στο επίσημο πρότυπο στο πλαίσιο του σχολείου

31 Μilroy 1980–Belfast, Β. Ιρλανδία  Προφορά th/t (mother = μάτερ), στιγματισμένη σε σχέση με τη νόρμα και πιο συχνή σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα.  Πώς συντηρείται; Γιατί κυρίως σε κατώτερα στρώματα; Λειτουργεί ως δείκτης αλληλεγγύης;  Κοινωνικά δίκτυα: έννοια για περιγραφή κοινωνικών σχέσεων αλλά και γλωσσικής ποικιλότητας και αλλαγής.  Επιπλέον έννοιες για περιγραφή δικτύων:  εγωκεντρικότητα (αφετηρία της ανάλυσης ένα άτομο)  πολυνηματότητα (πόσα είδη σχέσεων συνάπτει)  πυκνότητα (πόσο συχνές επαφές έχει με τους άλλους) Ισχύς ενός δικτύου: πόσο πυκνό και πολυνήματο

32 Ευρήματα: Γυναίκες χρησιμοποιούν πιο πολύ την αποκλίνουσα προφορά. Σε αντίθεση με ευρήματα άλλων ερευνών και την υπόθεση ότι τα στερεότυπα φύλου ίδια σε όλες τις κοινωνίες. Γυναίκες χρησιμοποιούν πιο πολύ την αποκλίνουσα προφορά. Σε αντίθεση με ευρήματα άλλων ερευνών και την υπόθεση ότι τα στερεότυπα φύλου ίδια σε όλες τις κοινωνίες. Γιατί οι γυναίκες; Υπόθεση: Οι τρόποι ζωής της κοινότητας διαφέρουν καθώς οι γυναίκες συντηρούν οικονομικά την οικογένεια. Ως εργαζόμενες σε εργοστάσια περιοχής (με άνδρες άνεργους) οικοδομούν δική τους υποκοινότητα. Γιατί οι γυναίκες; Υπόθεση: Οι τρόποι ζωής της κοινότητας διαφέρουν καθώς οι γυναίκες συντηρούν οικονομικά την οικογένεια. Ως εργαζόμενες σε εργοστάσια περιοχής (με άνδρες άνεργους) οικοδομούν δική τους υποκοινότητα. Αλλαγή γλώσσας προωθείται από άτομα περιφερειακά στα δίκτυα. Ισχυρά κοινωνικά δίκτυα απαραίτητα για ψυχολογικούς/ κοινωνικούς λόγους σε ορισμένες συνθήκες, κι αυτό συνεπάγεται και ισχυρή κατοχύρωση κοινωνιολέκτου τους. Γενικότερα, ισχυρά δίκτυα συνεπάγονται διατήρηση μιας κοινωνιολέκτου. Αλλαγή γλώσσας προωθείται από άτομα περιφερειακά στα δίκτυα. Ισχυρά κοινωνικά δίκτυα απαραίτητα για ψυχολογικούς/ κοινωνικούς λόγους σε ορισμένες συνθήκες, κι αυτό συνεπάγεται και ισχυρή κατοχύρωση κοινωνιολέκτου τους. Γενικότερα, ισχυρά δίκτυα συνεπάγονται διατήρηση μιας κοινωνιολέκτου.

33 Νησί Μartha’s Vineyard –Labov 1972 Μικρό τουριστικό νησί ανατολικής ακτής ΗΠΑ  Μέθοδοι παρατήρησης: συνεντεύξεις, ανάγνωση αποσπασμάτων, παρατήρηση συνομιλιών (δηλ. διαφορές ύφους) σε άτομα διαφορετικών ηλικιών και τόπου κατοικίας.  Ευρήματα: Προφορά διφθόγγων πιο τοπική στις ηλικίες 35- 45 και στους ψαράδες του νησιού (π.χ. house =χέους αντί για χάους).  Εξήγηση: Αρχικά η τοπική προφορά μόνο σε ηλικιωμένους ψαράδες και λόγω υπερηφάνειας για το νησί τους και απόρριψης τουρισμού. Μετά όμως και από επιτυχημένους οικονομικά νέους επαγγελματίες τουριστικών περιοχών (περήφανους πλέον για τη νησιωτική ταυτότητά τους). Πρόβλεψη ενίσχυσης της προφοράς στο μέλλον με τα σημερινά κοινωνικά δεδομένα.

34 άμεση σχέση κοινωνιογλωσσικής ποικιλίας και ιστορικής αλλαγής άμεση σχέση κοινωνιογλωσσικής ποικιλίας και ιστορικής αλλαγής  Κάθε κοινωνική ποικιλία έχει μέσα της το σπέρμα της αλλαγής. Μπορεί δηλ. να γίνει η κυρίαρχη αύριο.  Μπορούμε να μελετήσουμε την αλλαγή μέσα από την ποικιλομορφία της σημερινής γλώσσας.  Η μελέτη της ιστορικής αλλαγής μπορεί να γίνει σε «φαινομενικό» όμως (όχι πραγματικό) χρόνο. Η αλλαγή εμφανίζεται αρχικά σε μικρό μόνο ποσοστό που μπορεί να μετρηθεί συγχρονικά, δηλ. ως μια παραλλαγή του σήμερα που χρησιμοποιείται από μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού κάποιες μόνο στιγμές.

35 Mελέτες για ποικιλία ελληνικής παραδείγματα Η προερρίνωση στην προφορά Π.χ. Ντ = d ή nd (άντε, έντομο) Μπ = b ή mb (λάμπα, καμπάνα) Προερρίνωση εξαρτάται κυρίως από ηλικία και λιγότερο από ύφος σήμερα. Α. Αρβανίτη, “Sociolinguistic Patterns of Prenasalisation in Greek” Aπό 31 ετών και πάνω η προερρίνωση σε κατακόρυφη άνοδο έως 60% σε μεγαλύτερες ηλικίες και πολύ χαμηλά σε νέους. Αυξάνεται στο πιο επίσημο ύφος ανάγνωσης σε σχέση με συνομιλία Ιστορική εξέλιξη προφοράς: Arvaniti & Joseph Early Modern Greek /b d g/: Evidence from rebetica and folk songs. Τραγούδια πρώτου μισού 20 ου αιώνα δείχνουν ήδη μετάβαση σε d, b αν και φυσικά με μεγάλες ατομικές διαφορές ακόμη και διαφορές στην προφορά ίδιου ομιλητή. Δηλ. ήδη κάποια ίχνη μετάβασης σε d, b.

36 Η συμβολική-αξιακή διάσταση της γλώσσας γλώσσα και ιδεολογία Οι επιλογές μας στην ομιλία/γραφή (π.χ. ποια προφορά, γραμματική κατάληψη, λέξη, κλπ.) δεν είναι ουδέτερες. δεν είναι ουδέτερες. Αντανακλούν και ταυτόχρονα στηρίζουν ιδεολογίες Δείχνουν επίσης όπως επισημάνθηκε στους άλλους την κοινωνική μας ταυτότητα και την κοινωνική σχέση που θέλουμε να έχουμε μαζί τους (π.χ. αξιολογήσεις άλλων κοινωνικών ομάδων, ιεραρχήσεις) (π.χ. αξιολογήσεις άλλων κοινωνικών ομάδων, ιεραρχήσεις)

37 Κοινωνικές διαφοροποιήσεις Συνεχής ροπή προς ανομοιογένεια αλλά και ομοιογένεια Ανομοιογένεια: Φυσική τάση σε περίπλοκες κοινωνίες, ειδικά σε σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όπου άνθηση κοινωνικών διαλέκτων ειδικά από 1950 και μετά. Η γλώσσα συγκροτεί ταυτότητες, σχέσεις, ιδεολογίες περισσότερο από ότι σε άλλες εποχές για διάφορους λόγους: συνύπαρξη διαφορετικών ομάδων στον ίδιο τόπο (μεγαλουπόλεις), ισότητα στις σχέσεις και μεγαλύτερη ομοιομορφία στο ντύσιμο, αλλά και αλλαγές στους τρόπους εργασίας και ζωής (π.χ. σήμερα λιγότερα χειρωνακτικά επαγγέλματα και περισσότερα βασισμένα στην επικοινωνία). Ανομοιογένεια: Φυσική τάση σε περίπλοκες κοινωνίες, ειδικά σε σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όπου άνθηση κοινωνικών διαλέκτων ειδικά από 1950 και μετά. Η γλώσσα συγκροτεί ταυτότητες, σχέσεις, ιδεολογίες περισσότερο από ότι σε άλλες εποχές για διάφορους λόγους: συνύπαρξη διαφορετικών ομάδων στον ίδιο τόπο (μεγαλουπόλεις), ισότητα στις σχέσεις και μεγαλύτερη ομοιομορφία στο ντύσιμο, αλλά και αλλαγές στους τρόπους εργασίας και ζωής (π.χ. σήμερα λιγότερα χειρωνακτικά επαγγέλματα και περισσότερα βασισμένα στην επικοινωνία). Ομοιογένεια: φυσικό αποτέλεσμα ΜΜΕ, εκπαίδευσης μέσω μίας γραπτής γλώσσας, οικονομίας-διαφήμισης, ανάγκης για κοινή συνεννόηση Ομοιογένεια: φυσικό αποτέλεσμα ΜΜΕ, εκπαίδευσης μέσω μίας γραπτής γλώσσας, οικονομίας-διαφήμισης, ανάγκης για κοινή συνεννόηση

38 Κοινωνιόλεκτοι ή κοινωνικές διαφοροποιήσεις αποτέλεσμα εντέλει ποικίλων δυναμικών:  Ψυχολογικών: ταύτιση/αλληλεγγύη με ομάδα, έλλειψη κατανόησης από άλλους και διαφοροποίησης από αυτούς  Κοινωνικών: διεύρυνση της εκπαίδευσης σε όλο και περισσότερες ηλικίες και κοινωνικά στρώματα, πολιτισμικές, κοινωνικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές. Π.χ. νεανική κουλτούρα που συντηρείται από ΜΜΕ και εμπόριο (π.χ. τεχνολογία, μουσική) κυρίως δε τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής των νέων (νέο ιστορικά φαινόμενο μεγάλη μάζα ανθρώπων σε τριτοβάθμια εκπαίδευσης και εκτός κατά βάση μόνιμης επαγγελματικής απασχόλησης).

39 Γλώσσα ή ιδιώματα των νέων (ένα παράδειγμα κοινωνιολέκτου)  Όχι μία συμπαγής γλώσσα, αλλά παραλλαγές ανάλογα με την περιοχή, το φύλο, την κοινωνική προέλευση, την ιστορική στιγμή κλπ.  Κοινωνική καταρχήν ποικιλία, γιατί εξαρτάται από κοινωνική ταυτότητα ομιλητών (ηλικία και τρόπος ζωής)  Ωστόσο, δεν χρησιμοποιείται σε όλες τις περιστάσεις της καθημερινής ζωής. Περισσότερο σε κάποιες έναντι άλλων π.χ. κυρίως μεταξύ νέων σε μπαράκια αλλά όχι συνήθως στη σχολική τάξη. Πού και πόσο πολύ εξαρτάται πάλι από κοινωνικές παραμέτρους (π.χ. σε μία μελέτη λιγότερο τα κορίτσια) Συνεχές ανάμεσα σε ιδιώματα νέων και επίσημη νόρμα, δηλ. όχι σαφής διάκρισή τους. Συνεχής επαφή τους και αλληλεπίδραση (π.χ. καλυτερότερος και στις διαφημίσεις, αφασία και στον κοινό λόγο). Συνεχές ανάμεσα σε ιδιώματα νέων και επίσημη νόρμα, δηλ. όχι σαφής διάκρισή τους. Συνεχής επαφή τους και αλληλεπίδραση (π.χ. καλυτερότερος και στις διαφημίσεις, αφασία και στον κοινό λόγο).

40 Ιδιαίτερο λεξιλόγιο/εκφράσεις: με βάση μηχανισμούς που χαρακτηρίζουν όλες τις γλωσσικές παραλλαγές και αλλαγές κοινωνικές αξιολογήσεις: ξενέρωτος, το άτομο, καβούρι (φοράει μάρκες), φέτα (χαζό κορίτσι), τζαμάτος (τέλειος) κοινωνικές αξιολογήσεις: ξενέρωτος, το άτομο, καβούρι (φοράει μάρκες), φέτα (χαζό κορίτσι), τζαμάτος (τέλειος) βιώματα/συναισθήματα: κεφάρω, πουρεύω, τζαζεύω, δαγκώσαμε (κρυώσαμε), αφασία, είδα το Χριστό φαντάρο βιώματα/συναισθήματα: κεφάρω, πουρεύω, τζαζεύω, δαγκώσαμε (κρυώσαμε), αφασία, είδα το Χριστό φαντάρο δανεισμός με μερική ενσωμάτωση: νταουνιασμένος δανεισμός με μερική ενσωμάτωση: νταουνιασμένος πριμοδότηση ορισμένων γραμματικών τύπων: φαστφουντάδικο, φωτοτυπάδικο, σκινάς, γκραφιτάς, ραπάς πριμοδότηση ορισμένων γραμματικών τύπων: φαστφουντάδικο, φωτοτυπάδικο, σκινάς, γκραφιτάς, ραπάς τροποποίηση λέξεων χωρίς βασική αλλαγή σημασίας: τσιγαριά, ματσό (=ένα τσιγάρο, ματσωμένος) τροποποίηση λέξεων χωρίς βασική αλλαγή σημασίας: τσιγαριά, ματσό (=ένα τσιγάρο, ματσωμένος) νέα μεταφορική χρήση: κόκκαλο (=μεθυσμένος), Tζώνης και Κάθριν (=ηλίθιοι) νέα μεταφορική χρήση: κόκκαλο (=μεθυσμένος), Tζώνης και Κάθριν (=ηλίθιοι) νεολογισμοί μέσω σύνθεσης: τροχόμπατσος, νερόμπατσος, γκομενοφύλακας, γκόμενα-Μόρνος, μπορόλας (ξερόλας) νεολογισμοί μέσω σύνθεσης: τροχόμπατσος, νερόμπατσος, γκομενοφύλακας, γκόμενα-Μόρνος, μπορόλας (ξερόλας)

41 Ρεμπέτικη γλώσσα/ιδιώματα μεσοπολέμου (άλλο παράδειγμα κοινωνιολέκτου) στιγματισμένη στην εποχή της αλλά ρομαντικά εξιδανικευμένη σήμερα Ιδιαίτερες εκφράσεις δημιουργούνται με ίδιους πάντα μηχανισμούς π.χ. βιράρω (=ξεκινώ) βιράρω (=ξεκινώ) κωλοπερνώ (=προσπερνώ δήθεν αδιάφορα δείχνοντας τα οπίσθιά μου) κωλοπερνώ (=προσπερνώ δήθεν αδιάφορα δείχνοντας τα οπίσθιά μου) μέγκλα (=καλής ποιότητας Made in England) μέγκλα (=καλής ποιότητας Made in England) τζιμάνι (=G-men του FBI) τζιμάνι (=G-men του FBI) oυζάρω (=πίνω ούζα) oυζάρω (=πίνω ούζα) καπετανεύω καπετανεύω

42 Γλώσσα και φύλο (π.χ. Coates 1986, Women, Men and Language) Κάποιες περιορισμένες συνήθως διαφορές φύλων στην ίδια τη γλώσσα Διαφορές στη φωνολογία, λεξιλόγιο, γραμματική (π.χ. διαφορές στην προφορά του /r/ στη Σκωτία- Romaine 1978, άλλες γραμματικές καταλήξεις ή σύνταξη π.χ. Εisikovits 1978 Αυστραλία και χρήση διπλής άρνησης “he doesn’t do nothing” (και υποχρεωτικά βέβαια σε κάποιες γλώσσες η σηματοδότηση του γένους όπως μόνη/μόνος). Διαφορές επίσης στην προσωδία (μελωδία) όταν δίνεται έμφαση σε κάτι ( π.χ. Στα ελληνικά Διαφορές στη φωνολογία, λεξιλόγιο, γραμματική (π.χ. διαφορές στην προφορά του /r/ στη Σκωτία- Romaine 1978, άλλες γραμματικές καταλήξεις ή σύνταξη π.χ. Εisikovits 1978 Αυστραλία και χρήση διπλής άρνησης “he doesn’t do nothing” (και υποχρεωτικά βέβαια σε κάποιες γλώσσες η σηματοδότηση του γένους όπως μόνη/μόνος). Διαφορές επίσης στην προσωδία (μελωδία) όταν δίνεται έμφαση σε κάτι ( π.χ. Στα ελληνικά Μποτίνης, Bannert και Τζιμώκας 2003 ). Διαφορές στατιστικές μόνο όχι απόλυτες (όπως γενικότερα συνήθως στις κοινωνικές διαφοροποιήσεις, δηλ. συχνές αλλά όχι απαραίτητες) Διαφορές στατιστικές μόνο όχι απόλυτες (όπως γενικότερα συνήθως στις κοινωνικές διαφοροποιήσεις, δηλ. συχνές αλλά όχι απαραίτητες) Περισσότερα στοιχεία πρότυπης γλώσσας στις γυναίκες συχνά αλλά όχι πάντα –το είδος της διαφοράς εξαρτάται από γενικότερες κοινωνικές συνθήκες/στερεότυπα κλπ. Περισσότερα στοιχεία πρότυπης γλώσσας στις γυναίκες συχνά αλλά όχι πάντα –το είδος της διαφοράς εξαρτάται από γενικότερες κοινωνικές συνθήκες/στερεότυπα κλπ. Σπάνια όμως καταλήγουν σε διαφορετικές κοινωνιολέκτους (π.χ. κρυφή γλώσσα γυναικών στο Μαρόκο). Σπάνια όμως καταλήγουν σε διαφορετικές κοινωνιολέκτους (π.χ. κρυφή γλώσσα γυναικών στο Μαρόκο).

43 Διαφορές φύλων λοιπόν όχι τόσο στην ίδια τη γλώσσα αλλά κυρίως στους τρόπους που χρησιμοποιείται η γλώσσα: δηλ. π.χ. πόσο πολύ μιλούν, για ποιο θέμα, ποιος διακόπτει ποιόν Παραδείγματα εμπειρικών ερευνών Παραδείγματα εμπειρικών ερευνών Ζimmerman & West 1975: καθημερινές συνομιλίες φοιτητών/τριών, Ζimmerman & West 1975: καθημερινές συνομιλίες φοιτητών/τριών, Διακοπή του άλλου ή ταυτόχρονη ομιλία; Σε συζητήσεις ίδιου φύλου 3 φορές πιο συχνή η ταυτόχρονη ομιλία έναντι της διακοπής του άλλου και από τους δύο συνομιλητές. Σε συζητήσεις ίδιου φύλου 3 φορές πιο συχνή η ταυτόχρονη ομιλία έναντι της διακοπής του άλλου και από τους δύο συνομιλητές. Μεταξύ φύλων τουλάχιστον 5 φορές πιο συχνή η διακοπή, συντριπτικά από τους άνδρες προς τις γυναίκες. Μεταξύ φύλων τουλάχιστον 5 φορές πιο συχνή η διακοπή, συντριπτικά από τους άνδρες προς τις γυναίκες.

44 Εγκαθίδρυση θεματικής υπό συζήτηση. DeFransisco 1991: συζητήσεις μεταξύ παντρεμένων. Οι γυναίκες εισάγουν πιο πολύ νέες θεματικές, αλλά δεν καταφέρνουν να τις καταστήσουν τόσο συχνά όσο οι άνδρες επίκεντρο της συζήτησης. Οι άνδρες τις αγνοούν συχνά σιωπώντας μετά από το άνοιγμα νέου θέματος. Εγκαθίδρυση θεματικής υπό συζήτηση. DeFransisco 1991: συζητήσεις μεταξύ παντρεμένων. Οι γυναίκες εισάγουν πιο πολύ νέες θεματικές, αλλά δεν καταφέρνουν να τις καταστήσουν τόσο συχνά όσο οι άνδρες επίκεντρο της συζήτησης. Οι άνδρες τις αγνοούν συχνά σιωπώντας μετά από το άνοιγμα νέου θέματος. Μεγαλύτερη ποσότητα ομιλίας από άνδρες σε ποικίλες περιστάσεις (επαγγελματικές συναντήσεις, τηλεοπτικές συζητήσεις, συνομιλίες παντρεμένων ζευγαριών, ανταλλαγή e- mails πάνω σε ένα θέμα, π.χ Herring 1992, Swacker 1975). Στη μελέτη ηλεκτρονικής επικοινωνίας, σε 5 εβδομάδες οι άνδρες έγραψαν 70% περισσότερα λόγια. Τις δύο μόνο μέρες που έτυχε οι γυναίκες να γράψουν περισσότερο, κάποιοι άνδρες απείλησαν να φύγουν από το φόρουμ συζήτησης γιατί ένιωθαν ότι παραβιάζεται η αρχή των ίσων δικαιωμάτων. Μεγαλύτερη ποσότητα ομιλίας από άνδρες σε ποικίλες περιστάσεις (επαγγελματικές συναντήσεις, τηλεοπτικές συζητήσεις, συνομιλίες παντρεμένων ζευγαριών, ανταλλαγή e- mails πάνω σε ένα θέμα, π.χ Herring 1992, Swacker 1975). Στη μελέτη ηλεκτρονικής επικοινωνίας, σε 5 εβδομάδες οι άνδρες έγραψαν 70% περισσότερα λόγια. Τις δύο μόνο μέρες που έτυχε οι γυναίκες να γράψουν περισσότερο, κάποιοι άνδρες απείλησαν να φύγουν από το φόρουμ συζήτησης γιατί ένιωθαν ότι παραβιάζεται η αρχή των ίσων δικαιωμάτων.

45 Πορίσματα και προβλήματα ερευνών για το φύλο Τυπικά για κοινωνιογλωσσική έρευνα Πρώτες έρευνες: Πρώτες έρευνες: 1. Συχνά οι γυναίκες παράγουν (και πιστεύουν ότι παράγουν) περισσότερο πρότυπη γλώσσα από άνδρες. Συγκροτείται πάντως η ταυτότητα/διαφοροποίηση από άλλο φύλο έτσι. 2. Συχνά οι γυναίκες λαμβάνουν μέσω του τρόπου συμμετοχής σε συνομιλίες θέση περιθωριακή, αμυντική κλπ. (έργο αρχικά της R. Lakoff (1973, 1975), μοντέλο γλωσσικής «υστέρησης» των γυναικών. οι γυναίκες εκπαιδεύονται στη χρήση «ανίσχυρης γλώσσας». αμφιλεγόμενη λίστα χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούν αυτό το φαινόμενο. ) Γενικότερα, μελέτη συνομιλιών μπορεί να δείξει θέση εξουσίας (π.χ. σχολική τάξη). Altani (1992), Αλτάνη (1994) -συγκρότηση ταυτότητας φύλου μέσα στην τάξη Altani (1992), Αλτάνη (1994) -συγκρότηση ταυτότητας φύλου μέσα στην τάξη Φρειδερίκου - Φολερού (2004) και δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Αρχάκης 2002, Einarsson & Granström 2002, Παπαζαχαρίου 2002, Tsouroufli 2002). Φαινόμενα συνομιλίας. Φρειδερίκου - Φολερού (2004) και δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Αρχάκης 2002, Einarsson & Granström 2002, Παπαζαχαρίου 2002, Tsouroufli 2002). Φαινόμενα συνομιλίας.

46 Προβλήματα έρευνας: δείχνουν γενικότερα προβλήματα κοινωνικής γλωσσολογίας – δηλ. πώς και οι επιστήμονες ακόμη δείχνουν γενικότερα προβλήματα κοινωνικής γλωσσολογίας – δηλ. πώς και οι επιστήμονες ακόμη δύσκολα μπορούν να απεμπλακούν από προκαταλήψεις 1. Φυσικοποίηση φύλου: η ιδέα ότι τα φύλα διαφέρουν πάντα και με τον ίδιο τρόπο σε κάθε κοινωνία. Λανθασμένη ωστόσο ιδέα, γιατί το φύλο κοινωνική κατηγορία που διαπλέκεται με άλλες μεταβλητές, τα στερεότυπα όχι πάντα ίδια. Το φύλο βιώνεται διαφορετικά σε κάθε κοινωνία. 2. Προκαταλήψεις στην περιγραφή και ερμηνεία φαινομένων (π.χ. ακόμη και φεμινίστριες γλωσσολόγοι υιοθέτησαν θέση ότι η διακοπή του συνομιλητή σε μια συζήτηση φυσική τάση ανδρών να καταπιέζουν τις γυναίκες).

47 Παυλίδου (2002): βιβλίο Γλώσσα-Γένος-Φύλο παραδείγματα μελετών από ελληνική κοινωνία Διεπίδραση στη σχολική τάξη: διακοπή της συνομιλίας Αρχάκης (2002): -φιλολογικά μαθήματα Β’ και Γ’ Γυμνασίου Αγόρια διακόπτουν πιο συχνά από κορίτσια καθηγητή/τρια με σκοπό να κυριαρχήσουν στη συζήτηση, π.χ. να διαφωνήσουν, να σχολιάσουν, να προβάλλουν άποψη, να πάρουν το λόγο. Αγόρια διακόπτουν πιο συχνά από κορίτσια καθηγητή/τρια με σκοπό να κυριαρχήσουν στη συζήτηση, π.χ. να διαφωνήσουν, να σχολιάσουν, να προβάλλουν άποψη, να πάρουν το λόγο. Αντιθέτως, τα κορίτσια διακόπτουν όχι μόνο λιγότερο αλλά για άλλο λόγο: με σκοπό τη συνεργασία έναντι της κυριαρχίας. Αντιθέτως, τα κορίτσια διακόπτουν όχι μόνο λιγότερο αλλά για άλλο λόγο: με σκοπό τη συνεργασία έναντι της κυριαρχίας. Καθηγητές/τριες διακόπτουν πιο συχνά τα κορίτσια απ’ ότι τα αγόρια, για να κυριαρχήσουν στη συζήτηση. Καθηγητές/τριες διακόπτουν πιο συχνά τα κορίτσια απ’ ότι τα αγόρια, για να κυριαρχήσουν στη συζήτηση.

48 Παράδειγμα μελέτης σε σχολική τάξη δημοτικού σχολείου Οι έμφυλες σχέσεις Χατζηαργυρίου, Τ. (2005) Χατζηαργυρίου, Τ. (2005) Διερεύνηση γλωσσικής συμπεριφοράς μαθητών/ριών στην τάξη και στο διάλειμμα Εργαλεία από κλάδο ανάλυσης συνομιλίας. Εστίαση στις διακοπές του συνομιλητή. Οι διακοπές γενικά χρησιμοποιούνται για να κυριαρχήσει κάποιος στη συζήτηση ή για να συνεργαστεί. Και στις δύο περιπτώσεις, αμφισβητούν «εξουσία» εκπαιδευτικού. Συνιστούν ανεπιθύμητη μαθητική συμπεριφορά, που άλλοτε αγνοείται κι άλλοτε επιπλήττεται. Εστίαση στις διακοπές του συνομιλητή. Οι διακοπές γενικά χρησιμοποιούνται για να κυριαρχήσει κάποιος στη συζήτηση ή για να συνεργαστεί. Και στις δύο περιπτώσεις, αμφισβητούν «εξουσία» εκπαιδευτικού. Συνιστούν ανεπιθύμητη μαθητική συμπεριφορά, που άλλοτε αγνοείται κι άλλοτε επιπλήττεται. 6 στις 7 απόπειρες αμφισβήτησης από αγόρια, χωρίς αυτό να γίνεται συνειδητό. 6 στις 7 απόπειρες αμφισβήτησης από αγόρια, χωρίς αυτό να γίνεται συνειδητό. Συμπέρασμα: στη σχολική τάξη επικρατεί ακόμη σε υψηλό βαθμό η άνιση αντιμετώπιση των μαθητών/τριών από εκπαιδευτικούς ανάλογα με το φύλο τους και ως εκ τούτου η έμφυλη κατανομή υποχρεώσεων και δικαιωμάτων. Συμπέρασμα: στη σχολική τάξη επικρατεί ακόμη σε υψηλό βαθμό η άνιση αντιμετώπιση των μαθητών/τριών από εκπαιδευτικούς ανάλογα με το φύλο τους και ως εκ τούτου η έμφυλη κατανομή υποχρεώσεων και δικαιωμάτων.

49 Γλώσσα και κοινωνικές σχέσεις άνιση κοινωνική εξουσία Παράδειγμα έρευνας με τη μέθοδο ανάλυσης συνομιλίας: σχέσεις των δύο φύλων στην Ελλάδα. Μακρή-Τσιλιπάκου Μ. (2006). Συμφωνία/Διαφωνία: Αλληλεγγύη και Αντιπαλότητα στις Συνομιλίες Γυναικών και Ανδρών. Στο Γλώσσα-Γένος-Φύλο, Παυλίδου Θ.Σ. (επιμ.), 81-117. Στο Γλώσσα-Γένος-Φύλο, Παυλίδου Θ.Σ. (επιμ.), 81-117. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

50 Αντικείμενο: οι διαφορετικές στρατηγικές συνομιλίας και οι επικοινωνιακοί στόχοι ανδρών-γυναικών σε καθημερινές συνομιλίες. Πιο συγκεκριμένα, μελετήθηκαν Αντικείμενο: οι διαφορετικές στρατηγικές συνομιλίας και οι επικοινωνιακοί στόχοι ανδρών-γυναικών σε καθημερινές συνομιλίες. Πιο συγκεκριμένα, μελετήθηκαν 1. η συμφωνία και η διαφωνία με μια αρχική τοποθέτηση, 2. η ταυτόχρονη ομιλία 3. οι ευκαιρίες για κατοχή του βήματος από τους συνομιλητές/συνομιλήτριες. Θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο: το μοντέλα της θετικής/αρνητικής ευγένειας (Brown & Levinson ) και της ανάλυσης συνομιλιών (Sacks, Schegloff & Jefferson). Θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο: το μοντέλα της θετικής/αρνητικής ευγένειας (Brown & Levinson ) και της ανάλυσης συνομιλιών (Sacks, Schegloff & Jefferson). Δεδομένα: 47 συνομιλίες 60 γυναικών και ανδρών (συγγενείς και φίλοι) ηλικίας 36 έως 44 ετών ίδιων κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών. Δεδομένα: 47 συνομιλίες 60 γυναικών και ανδρών (συγγενείς και φίλοι) ηλικίας 36 έως 44 ετών ίδιων κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών.

51 Αποτελέσματα: 1. Πώς εκφράζεται συμφωνία Γυναίκες: Μεγαλύτερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μεγιστοποιούν τη συμφωνία τους επιτείνοντας την αξιολόγηση του συνομιλητή π.χ. το «σε λίγο θα είναι ντεμοντέ» αναβαθμίζεται σε «είναι βρε ντεμοντέ είναι», το «Εγώ ακόμη το απολαμβάνω» σε «μό:νο; Εγώ να δεις!» το «είναι ωραία σκηνή» σε «πολύ ωραία». Γυναίκες: Μεγαλύτερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μεγιστοποιούν τη συμφωνία τους επιτείνοντας την αξιολόγηση του συνομιλητή π.χ. το «σε λίγο θα είναι ντεμοντέ» αναβαθμίζεται σε «είναι βρε ντεμοντέ είναι», το «Εγώ ακόμη το απολαμβάνω» σε «μό:νο; Εγώ να δεις!» το «είναι ωραία σκηνή» σε «πολύ ωραία». ΄Αντρες: Μικρότερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μετριάζουν τη συμφωνία τους: α) απλή επανάληψη αρχικής τοποθέτησης: π.χ. στο «Δεν υπάρχει θέμα» ο συνομιλητής σχολιάζει: «Δεν υπάρχει θέμα, το ξέρω». β) υποβαθμίζουν την αρχική τοποθέτηση: π.χ. το «Ωραίος είναι, ε;» υποβαθμίζεται σε «Καλός είναι» (έμμεσα προαναγγέλοντας διαφωνία, με την έννοια ότι θα μπορούσε να ακολουθήσει φράση τύπου αλλά….) ΄Αντρες: Μικρότερη προθυμία να συμφωνήσουν. Επιπλέον, μετριάζουν τη συμφωνία τους: α) απλή επανάληψη αρχικής τοποθέτησης: π.χ. στο «Δεν υπάρχει θέμα» ο συνομιλητής σχολιάζει: «Δεν υπάρχει θέμα, το ξέρω». β) υποβαθμίζουν την αρχική τοποθέτηση: π.χ. το «Ωραίος είναι, ε;» υποβαθμίζεται σε «Καλός είναι» (έμμεσα προαναγγέλοντας διαφωνία, με την έννοια ότι θα μπορούσε να ακολουθήσει φράση τύπου αλλά….)

52 2. Πώς εκφράζεται διαφωνία Γυναίκες: Φροντίζουν να μην απειλήσουν συνομιλητή/συνομιλήτρια. Επιπλέον, μετριάζουν τη διαφωνία με διάφορους τρόπους: π.χ. παύση ή πριν διαφωνήσουν ενημερώνουν συνομιλητή/συνομιλήτρια ότι έχουν ουσιαστικά την ίδια γνώμη ή/και παραθέτουν τους λόγους που διαφωνούν. Όταν διαφωνούν με άντρες συχνά το πράττουν πλάγια: π.χ. Μάκης: Δεν είναι καυτερή η πιπεριά. Ελπίδα: Δεν είναι καυτερή (.) αλλά δεν τρώγεται! Όταν διαφωνούν μεταξύ τους, συχνά καταλήγουν να συμφωνούν ρητά. Γυναίκες: Φροντίζουν να μην απειλήσουν συνομιλητή/συνομιλήτρια. Επιπλέον, μετριάζουν τη διαφωνία με διάφορους τρόπους: π.χ. παύση ή πριν διαφωνήσουν ενημερώνουν συνομιλητή/συνομιλήτρια ότι έχουν ουσιαστικά την ίδια γνώμη ή/και παραθέτουν τους λόγους που διαφωνούν. Όταν διαφωνούν με άντρες συχνά το πράττουν πλάγια: π.χ. Μάκης: Δεν είναι καυτερή η πιπεριά. Ελπίδα: Δεν είναι καυτερή (.) αλλά δεν τρώγεται! Όταν διαφωνούν μεταξύ τους, συχνά καταλήγουν να συμφωνούν ρητά. ΄Αντρες: Πιο συχνές αντιρρήσεις και με πιο έντονο τρόπο. Κυρίως όταν απευθύνονται σε γυναίκες, καθυστερούν την εκφώνηση της διαφωνίας είτε α) παρεμβάλλοντας περιόδους σιωπής ή β) με διευκρινιστικές ερωτήσεις που αν και επιφανειακά σκοπό έχουν την καλύτερη κατανόηση της συνομιλίας, συχνά προαναγγέλουν διαφωνία. Συχνά εκφράζουν την αντίρρησή τους με έντονο τρόπο, συνοδεύοντάς την από υποτιμητικούς όρους και αθυροστομίες (αντιστάθμισμα οικειότητας). Όταν διαφωνούν με άλλους άντρες συχνά η διαφωνία παραμένει αδιευθέτητη. ΄Αντρες: Πιο συχνές αντιρρήσεις και με πιο έντονο τρόπο. Κυρίως όταν απευθύνονται σε γυναίκες, καθυστερούν την εκφώνηση της διαφωνίας είτε α) παρεμβάλλοντας περιόδους σιωπής ή β) με διευκρινιστικές ερωτήσεις που αν και επιφανειακά σκοπό έχουν την καλύτερη κατανόηση της συνομιλίας, συχνά προαναγγέλουν διαφωνία. Συχνά εκφράζουν την αντίρρησή τους με έντονο τρόπο, συνοδεύοντάς την από υποτιμητικούς όρους και αθυροστομίες (αντιστάθμισμα οικειότητας). Όταν διαφωνούν με άλλους άντρες συχνά η διαφωνία παραμένει αδιευθέτητη.

53 3. Ταυτόχρονη ομιλία Οι γυναίκες τη χρησιμοποιούν ως έκφραση συμφωνίας, ενώ οι άντρες ουδετερότητας ή ανταγωνιστικότητας Οι γυναίκες τη χρησιμοποιούν ως έκφραση συμφωνίας, ενώ οι άντρες ουδετερότητας ή ανταγωνιστικότητας Οι γυναίκες παρενέβησαν τη στιγμή που μιλά ο άλλος σχετικά συχνότερα από τους άντρες (53% του συνόλου των διακοπών) αλλά για να εκφράσουν συμφωνία (77% φιλικές διακοπές) ενώ οι άνδρες πιο συχνά διαφωνία (51% ανταγωνιστικές διακοπές). Οι γυναίκες παρενέβησαν τη στιγμή που μιλά ο άλλος σχετικά συχνότερα από τους άντρες (53% του συνόλου των διακοπών) αλλά για να εκφράσουν συμφωνία (77% φιλικές διακοπές) ενώ οι άνδρες πιο συχνά διαφωνία (51% ανταγωνιστικές διακοπές). Οι γυναίκες διακόπτονται κατά 14% περισσότερο από τους άνδρες. Οι γυναίκες διακόπτονται κατά 14% περισσότερο από τους άνδρες. Οι άντρες δεν παρεμβαίνουν υποστηρικτικά με ελάχιστες αντιδράσεις π.χ. Μμ, Ναι, Πράγματι, Σώπα! κ.λπ., οι οποίες δείχνουν έντονο ενδιαφέρον του συνομιλητή, ενώ αντίθετα οι γυναίκες είναι εξαιρετικά καλές σ΄ αυτό (236 τέτοιες παρεμβάσεις από γυναίκες και μόνο 67 από άντρες). Οι άντρες δεν παρεμβαίνουν υποστηρικτικά με ελάχιστες αντιδράσεις π.χ. Μμ, Ναι, Πράγματι, Σώπα! κ.λπ., οι οποίες δείχνουν έντονο ενδιαφέρον του συνομιλητή, ενώ αντίθετα οι γυναίκες είναι εξαιρετικά καλές σ΄ αυτό (236 τέτοιες παρεμβάσεις από γυναίκες και μόνο 67 από άντρες).

54 4. Η ροή των θεμάτων και η κατανομή των ευκαιριών στον λόγο (οι άνδρες έχουν τη μερίδα του λέοντος) Συζήτηση 4 φιλικών ζευγαριών ανδρών και γυναικών με θέμα αρχικά ούτε αντρικό ούτε γυναικείο. Συζήτηση 4 φιλικών ζευγαριών ανδρών και γυναικών με θέμα αρχικά ούτε αντρικό ούτε γυναικείο. ‘Αντρες έλεγχαν ως επί το πλείστον τη συνομιλία, μιλώντας πολύ περισσότερο και για θέματα που οι ίδιοι επέλεξαν, εκφράζοντας μάλιστα πρώτοι γνώμη, ενώ στις γυναίκες επετράπη το ίδιο μετά από αρκετή ώρα και επίμονο αίτημα να εκφράσουν τη γνώμη τους. ‘Αντρες έλεγχαν ως επί το πλείστον τη συνομιλία, μιλώντας πολύ περισσότερο και για θέματα που οι ίδιοι επέλεξαν, εκφράζοντας μάλιστα πρώτοι γνώμη, ενώ στις γυναίκες επετράπη το ίδιο μετά από αρκετή ώρα και επίμονο αίτημα να εκφράσουν τη γνώμη τους. Ο αριθμός συνεισφορών όλων των ανδρών υψηλός, ενώ κάποιες γυναίκες μίλησαν ελάχιστα και κάποιες πολύ περισσότερο. Ο αριθμός συνεισφορών όλων των ανδρών υψηλός, ενώ κάποιες γυναίκες μίλησαν ελάχιστα και κάποιες πολύ περισσότερο. ‘Ανδρες εισήγαγαν περισσότερα θέματα και μάλιστα επιτυχώς, ώστε η συζήτηση εν τέλει αντρικά θέματα 71%, ενώ 29% γυναικεία. (Η γυναίκα με τις περισσότερες συνεισφορές είχε και μεγαλύτερη αποτυχία κατοχύρωσης θέματος που εισήγαγε. Επίσης, σχολιάστηκε π.χ. «κι άλλα θα πεις;», «φασιστική νοοτροπία», ενώ καθόλου αντίστοιχες συνεισφορές ανδρών. ‘Ανδρες εισήγαγαν περισσότερα θέματα και μάλιστα επιτυχώς, ώστε η συζήτηση εν τέλει αντρικά θέματα 71%, ενώ 29% γυναικεία. (Η γυναίκα με τις περισσότερες συνεισφορές είχε και μεγαλύτερη αποτυχία κατοχύρωσης θέματος που εισήγαγε. Επίσης, σχολιάστηκε π.χ. «κι άλλα θα πεις;», «φασιστική νοοτροπία», ενώ καθόλου αντίστοιχες συνεισφορές ανδρών.

55 Στάσεις των δύο φύλων απέναντι στη γλώσσα διαφέρουν όπως είδαμε απέναντι σε πρότυπη γλώσσα (μελέτη Αραποπούλου 2002) και απέναντι σε δημοτική και καθαρεύουσα στα ελληνικά Κείμενο εφημερίδας με στοιχεία καθαρεύουσας μεταγλωττίστηκε στη δημοτική. Οι δύο εκδοχές διαβάστηκαν από τον ίδιο ομιλητή σε φοιτητές/τριες Κείμενο εφημερίδας με στοιχεία καθαρεύουσας μεταγλωττίστηκε στη δημοτική. Οι δύο εκδοχές διαβάστηκαν από τον ίδιο ομιλητή σε φοιτητές/τριες Ζητήθηκε να αξιολογηθούν διάφορα στοιχεία του ομιλητή (π.χ. ηλικία, μόρφωση, ευφυϊα, αυτοπεποίθηση, καλή χρήση, αξιοπιστία, φιλικότητας…) Ζητήθηκε να αξιολογηθούν διάφορα στοιχεία του ομιλητή (π.χ. ηλικία, μόρφωση, ευφυϊα, αυτοπεποίθηση, καλή χρήση, αξιοπιστία, φιλικότητας…) Τα κορίτσια θεώρησαν τον ομιλητή της καθαρεύουσας πιο μορφωμένο απ’ ότι οι άνδρες. Τα κορίτσια θεώρησαν τον ομιλητή της καθαρεύουσας πιο μορφωμένο απ’ ότι οι άνδρες. Οι άνδρες θεώρησαν τον ομιλητή της δημοτικής πιο ευφυή, φιλικό….. Οι άνδρες θεώρησαν τον ομιλητή της δημοτικής πιο ευφυή, φιλικό…..

56 Νόρμες ερμηνείας της ομιλίας κατά τη φυσική επικοινωνία άλλες για κάθε φύλο, π.χ. Ακόμη και περιορισμένη σε ποσότητα ομιλία θεωρείται πολυλογία όταν προέρχεται από γυναίκες Ακόμη και περιορισμένη σε ποσότητα ομιλία θεωρείται πολυλογία όταν προέρχεται από γυναίκες Μμ κατά τη συνομιλία: Μμ κατά τη συνομιλία: γυναίκες =παρακολουθώ γυναίκες =παρακολουθώ άνδρες =συμφωνώ άνδρες =συμφωνώ

57 ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ: πώς οι αντιλήψεις μιας κοινωνίας για τα φύλα αντανακλώνται στη γλώσσα και διαιωνίζονται από αυτήν το φύλο στο λεξικό και στη γραμματική Οι στάσεις απέναντι στα φύλα αντανακλώνται στη γλώσσα: π.χ. Καθιέρωση «ms.» στα αγγλικά, σχετική εξαφάνιση του «δεσποινίς» (αντικατάσταση από κοπελιά;), “chairperson/chairwoman-chairman”. Υπέρβαση σεξισμού. Οι στάσεις απέναντι στα φύλα αντανακλώνται στη γλώσσα: π.χ. Καθιέρωση «ms.» στα αγγλικά, σχετική εξαφάνιση του «δεσποινίς» (αντικατάσταση από κοπελιά;), “chairperson/chairwoman-chairman”. Υπέρβαση σεξισμού. Γυναικεία επαγγέλματα: θηλυκά τείνουν να υπάρχουν μόνο για κατώτερα (π.χ. περιπτεράς/περιπτερού) αλλά όχι για ανώτερα (π.χ. υπουργός/υπουργίνα). Όταν μάλιστα εμφανίζονται τα τελευταία, υποτιμητικά π.χ. γιατρίνα, βουλευτίνα,δικαστίνα. Γυναικεία επαγγέλματα: θηλυκά τείνουν να υπάρχουν μόνο για κατώτερα (π.χ. περιπτεράς/περιπτερού) αλλά όχι για ανώτερα (π.χ. υπουργός/υπουργίνα). Όταν μάλιστα εμφανίζονται τα τελευταία, υποτιμητικά π.χ. γιατρίνα, βουλευτίνα,δικαστίνα. Χρήση ή όχι θηλυκού γένους, π.χ. «ο κάτοχος του διαβατηρίου», όμως στις εκλογικές ομιλίες «Ελληνίδες, Έλληνες» Χρήση ή όχι θηλυκού γένους, π.χ. «ο κάτοχος του διαβατηρίου», όμως στις εκλογικές ομιλίες «Ελληνίδες, Έλληνες»

58 Παραδείγματα υποτίμησης γυναικών όπως και έμμεσης ανάδειξης ανδρών σε πρότυπο για τον άνθρωπο είδος επανδρώνω (όχι επιγυναικώνω) γυναικοδουλειές (όχι ανδροδουλειές) εργαζόμενη μητέρα (όχι εργαζόμενος πατέρας) ανύπανδρη μητέρα (όχι ανύπανδρος πατέρας) Ο Γιώργος και η Λένα ήταν εθελοντές (και όχι εθελόντριες)

59 Γλωσσικές στάσεις ή κοινωνικές προκαταλήψεις απέναντι σε ποικιλίες, Υποτίμηση κοινωνικής ομάδας που μιλά μια ποικιλία  εκφράζεται είτε με επικρίσεις ομιλητών της (π.χ. Νέοι ανίκανοι να χρησιμοποιήσουν ελληνικά) ή ποικιλίας τους (π.χ. φτωχό λεξιλόγιο νεανικών ιδιωμάτων ή άσχημη, χυδαία κλπ.) Υποτίμηση κοινωνικής ομάδας που μιλά μια ποικιλία  εκφράζεται είτε με επικρίσεις ομιλητών της (π.χ. Νέοι ανίκανοι να χρησιμοποιήσουν ελληνικά) ή ποικιλίας τους (π.χ. φτωχό λεξιλόγιο νεανικών ιδιωμάτων ή άσχημη, χυδαία κλπ.) Στάσεις απέναντι στις ποικιλίες ποικίλουν από ομάδα σε ομάδα, περίσταση σε περίσταση και ιστορικά. Στάσεις απέναντι στις ποικιλίες ποικίλουν από ομάδα σε ομάδα, περίσταση σε περίσταση και ιστορικά. Φανερό και επικαλυμμένο/αφανές κύρος/γόητρο ποικιλιών: Νεανικά π.χ. ιδιώματα χαίρουν κύρους στις ομάδες των νέων, κατακρίνονται όμως από ΜΜΕ, ενήλικες κλπ. Φανερό και επικαλυμμένο/αφανές κύρος/γόητρο ποικιλιών: Νεανικά π.χ. ιδιώματα χαίρουν κύρους στις ομάδες των νέων, κατακρίνονται όμως από ΜΜΕ, ενήλικες κλπ. Κοινωνική προκατάληψη δυσκολεύει αντικειμενική εκτίμηση: π.χ. γυναίκες νομίζουν ότι μιλάνε πιο πρότυπα απ’ ότι πράγματι μιλάνε. Κοινωνική προκατάληψη δυσκολεύει αντικειμενική εκτίμηση: π.χ. γυναίκες νομίζουν ότι μιλάνε πιο πρότυπα απ’ ότι πράγματι μιλάνε. Φαινόμενα υπερδιόρθωσης: όταν οι ομιλητές διορθώνονται προς το επίσημο πρότυπο για να μην τους κατακρίνουν (π.χ. αγράμματοι και καθαρεύουσα) Φαινόμενα υπερδιόρθωσης: όταν οι ομιλητές διορθώνονται προς το επίσημο πρότυπο για να μην τους κατακρίνουν (π.χ. αγράμματοι και καθαρεύουσα)

60 Στάσεις κρίνουν και το μέλλον των ποικιλιών/γλωσσών. Στάσεις κρίνουν και το μέλλον των ποικιλιών/γλωσσών. Οι γλώσσες/διάλεκτοι εξαφανίζονται όχι μόνο λόγω κοινωνικών εξελίξεων, αλλά και λόγω ψυχολογικών στάσεων. Οι κοινωνικές ομάδες μερικές φορές συντηρούν ποικιλίες κάτω από αντίξοες συνθήκες όπως και αντίστροφα. ‘Αλλοτε όμως εγκαταλείπουν ποικιλία τους όχι μόνο γιατί δεν εξυπηρετεί, αλλά και γιατί την υποτιμούν οι ίδιοι. Ωστόσο, οι στάσεις μπορεί να αλλάξουν ιστορικά. Ωστόσο, οι στάσεις μπορεί να αλλάξουν ιστορικά. π.χ. Να μετατραπούν από αρνητικές σε θετικές. Κυρίως όταν η κοινωνική ομάδα που τις μιλά δεν συνιστά πλέον απειλή (π.χ. ο ρομαντικός θαυμασμός σήμερα για τα ρεμπέτικα)

61 Περιστασιακές/Λειτουργικές/Υφολογικές παραλλαγές Παραλλαγές με βάση τη χρήση (και όχι το χρήστη όπως στις κοινωνικές και γεωγραφικές) O τρόπος που μιλάμε σε μια δεδομένη στιγμή ανάλογα με την κοινωνική δραστηριότητα Eπίπεδα ύφους (registers), π.χ. πολιτική ομιλία σε εκλογές, τηλεοπτικές ειδήσεις, λογοτεχνικό κείμενο, σχολικό εγχειρίδιο μαθηματικών, τηλεφωνική συνομιλία

62 Παραδείγματα: επαγγελματικές και τεχνικές ποικιλίες όπως και αυτές σε θεσμοποιημένες περιστάσεις (γραφείο γιατρού, σχολική τάξη, διοίκηση νοσοκομείου, δικαστήριο κλπ.) Π.χ. Ειδικό λεξιλόγιο κώδικα οδικής κυκλοφορίας ζωήλατο, υπερστροφή, υποστροφή, ρεμιζάρισμα, ντριφτ, κιλομετράζ, τροχοφόρο, μηχανοκίνητο, αυτοκινητοστάσιο, επέλευση επικίνδυνων σημείων, ελκυστήρας, οδόστρωμα, ντεραπάρισμα, μποτιλιάρισμα, τροχοπέδηση, χτένι και ψαροκόκαλο (κάθετο και πλάγιο παρκάρισμα), κάρφωμα, σκοτσάρισμα

63 Π.χ. Επιστημονικό κείμενο Αντίθετα, η άποψη για την έννοια της διαπολιτισμικότητας αφορά στη διαδραστική συμμετοχή, την αλληλεπίδραση και τη συνεργατική δράση όλων των επί μέρους ατόμων ή ομάδων που δομούν την κοινωνία, με την επικοινωνία, ως διαλογική δραστηριότητα, να τροφοδοτεί μια συνεχή διαδικασία δόμησης, αναθεωρώντας και δίνοντας δυναμική στο κοινωνικοπολιτισμικό υπόβαθρο και τις γνώσεις των ατόμων. Έτσι, οι διαπολιτισμικοί συνομιλητές είναι ουσιαστικά κοινωνικοί δράστες εν εξελίξει, αφού συμμετέχουν σε μια συνεχή διαδικασία παραγωγής και ερμηνείας νοήματος μέσω άμεσων ή έμμεσων κοινωνικών βιωμάτων. Διαμορφώνουν έτσι διαλογική συνείδηση, κοινωνική υποκειμενικότητα και διαγλωσσική συνειδητότητα.

64 Π.χ. Κύριο πολιτικό άρθρο εφημερίδας Το τεκμήριο ομαλής λειτουργίας της δημοκρατίας σε μια χώρα είναι η εφαρμογή των νόμων της. Αν η νομιμότητα παραβιάζεται ή, ακόμη χειρότερα, αν δεν θεωρείται αυτονόητη η εφαρμογή της, τότε η δημοκρατία υπονομεύεται. Το βλέπουμε να συμβαίνει με ανησυχητική συχνότητα τις τελευταίες ημέρες. Η ίδια η κυβέρνηση δείχνει αδυναμία είτε να υλοποιήσει τις αποφάσεις της είτε να επιβάλει την εφαρµογή της νοµιµότητας. Τα διαλυτικά φαινόµενα πυκνώνουν. Χαρακτηριστική είναι η επαναλαµβανόµενη δυσκολία της Πολιτείας να αποτρέψει τα φαινόµενα χουλιγκανισµού που αµαύρωσαν και το περασµένο Σαββατοκύριακο το ελληνικό ποδόσφαιρο. Το τεκμήριο ομαλής λειτουργίας της δημοκρατίας σε μια χώρα είναι η εφαρμογή των νόμων της. Αν η νομιμότητα παραβιάζεται ή, ακόμη χειρότερα, αν δεν θεωρείται αυτονόητη η εφαρμογή της, τότε η δημοκρατία υπονομεύεται. Το βλέπουμε να συμβαίνει με ανησυχητική συχνότητα τις τελευταίες ημέρες. Η ίδια η κυβέρνηση δείχνει αδυναμία είτε να υλοποιήσει τις αποφάσεις της είτε να επιβάλει την εφαρµογή της νοµιµότητας. Τα διαλυτικά φαινόµενα πυκνώνουν. Χαρακτηριστική είναι η επαναλαµβανόµενη δυσκολία της Πολιτείας να αποτρέψει τα φαινόµενα χουλιγκανισµού που αµαύρωσαν και το περασµένο Σαββατοκύριακο το ελληνικό ποδόσφαιρο.

65 Π.χ. Αθλητικό ρεπορτάζ ελαφρώς λογοτεχνικό ύφος Αυτή η βραδιά ήταν θλιµµένη. Εκλαιγε από τα δακρυγόνα. Ηταν µουντή, θολή. ∆εν έβλεπες τη µύτη σου από τους καπνούς. Ο Νίκος Λυµπερόπουλος πήρε (επιτέλους!) ένα τρόπαιο, αλλά ελάχιστοι ασχολήθηκαν µε το επίτευγµα. Γονείς έτρεχαν «όπου φύγει φύγει» µε τα παιδιά τους. Σοβαροί οπαδοί δεν είδαν καν την απονοµή σε ένα άθλιο σκηνικό: οι µισοί να γελούν και οι υπόλοιποι να θρηνούν για την κατάντια του ελληνικού ποδοσφαίρου. Ναι, όλα αυτά (και τόσα άλλα ακόµη χειρότερα) συνέβησαν σε ένα µατς που δεν ήταν αυξηµένου κινδύνου, όπως θα έλεγαν στη ∆ΕΑΒ.

66 Π.χ. Μικρές αγγελίες Πωλήσεις Κατοικιών: Διαμέρισμα 90 τμ. Πειραϊκή Όροφος: 5ος 265.000 € Διαμέρισμα 90 τμ. Πειραϊκή Όροφος: 5ος 265.000 € Μονοκατοικία 250 τμ, 430.000 € 7 Φωτογραφίες, Όροφος:Υπερυψωμένο Ισόγειο Υπνοδωμάτια:3 Έτος Κατασκευής:2004 Μονοκατοικία 250 τμ, 430.000 € 7 Φωτογραφίες, Όροφος:Υπερυψωμένο Ισόγειο Υπνοδωμάτια:3 Έτος Κατασκευής:2004 Χαρακτηριστικά: Boiler WC Αυτόνομη θέρμανση Γωνιακό Διαμπερές Ηλιακός Θέα Κήπος Κλειστό γκαράζ Κλιματισμός Πόρτα ασφαλείας Προσόψεως Συναγερμός Τζάκι Χωρίς κοινόχρηστα Χαρακτηριστικά: Boiler WC Αυτόνομη θέρμανση Γωνιακό Διαμπερές Ηλιακός Θέα Κήπος Κλειστό γκαράζ Κλιματισμός Πόρτα ασφαλείας Προσόψεως Συναγερμός Τζάκι Χωρίς κοινόχρηστα Αγγελία από: ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ, Κωδ. Αγγελίας Επαγγελματία: 11111. Τηλ: 697 46 45 500, Εmail: es_theof@otenet.gr

67 Επιστημονική μελέτη των περιστασιακών παραλλαγών Πιο πρόσφατη και περιορισμένη (σε σχέση με γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες) γιατί λιγότερο συνειδητή ακόμη και για επιστήμονες Ωστόσο, σημαντική ειδικά για την εκπαίδευση γιατί δείχνει: Δραστηριότητες μιας κοινωνίας και συνεπώς εύρος περιστασιακών ποικιλιών Μεγαλύτερο κοινωνικό κύρος και κοινωνικοοικομομική αξία ορισμένων (π.χ. κάποιες ανοίγουν δρόμο σε «ανώτερα» επαγγέλματα) Επικοινωνιακές δεξιότητες ομιλητών μιας κοινότητας -δηλαδή το φάσμα επιπέδων ύφους/περιστασιακών παραλλαγών που κατέχουν Kοινωνικές διαφορές στις επικοινωνιακές δεξιότητες των ομιλητών, δηλ. ποιες κοινωνικές ομάδες κατέχουν ποιες δεξιότητες. Τι οφείλει να παρέχει η εκπαίδευση, δηλ. εξοικείωση με ποικιλίες που δεν είναι οικείες στην καθημερινή ζωή και έχουν ταυτόχρονα μεγάλο κύρος και αξία (π.χ. επιστημονική εργασία, δικαστική απόφαση, συμβόλαιο, διαφήμιση)

68 Περιγραφή της περιστασιακής ποικιλίας Ανάγκη να καταστεί πιο σαφές τι εννοούμε με περίσταση χρήσης δηλ. το φυσικό και κοινωνικό πλαίσιο, τη δραστηριότητα και το σκοπό για τον οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα αλλά και τα ιδιαίτερα γλωσσικά και άλλα χαρακτηριστικά κάθε ποικιλίας Δύο απόπειρες εξειδίκευσης και ορισμού: α) από τον ανθρωπογλωσσολόγο Hymes στο ρεύμα της εθνογραφίας της επικοινωνίας β) από το γλωσσολόγο Halliday στο ρεύμα της λειτουργικής γλωσσολογίας

69 Εθνογραφία της επικοινωνίας Μία από τις πλέον ριζοσπαστικές παραδόσεις των κοινωνικών προσεγγίσεων της γλώσσας Άμεσου ενδιαφέροντος και για την εκπαίδευση Ρίζες στην ανθρωπολογία, κυρίως την αμερικανική που μελέτησε αρχικά πολιτισμούς και γλώσσες των Ινδιάνων Hymes, ο πιο γνωστός της εκπρόσωπος Αντικείμενο κλάδου: H χρήση της γλώσσας (ή ο λόγος) στην καθημερινή ζωή κάθε πολιτισμικής κοινότητας Mεταξύ άλλων, διαφορές στο είδος των περιστασιακών ποικιλιών (είδη λόγου) μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών κοινοτήτων (φυσικά και εντός της ίδιας γλώσσας (π.χ τεράστιες διαφορές στη χρήση αγγλικής)

70 Μέθοδος: εθνογραφική παρατήρηση ή επιτόπια έρευνα Στόχος περιγραφής: Δεν ενδιαφέρεται για το γλωσσικό σύστημα καταχωρημένο στο νου των ομιλητών αλλά για τις καθημερινές συνήθειες/πρακτικές ομιλίας ή τη χρήση του συστήματος. Με άλλα λόγια: όχι για τις συμβάσεις λεξιλογίου/γραμματικής αλλά της επικοινωνίας. Δεν ενδιαφέρεται μάλιστα απλά για τη χρήση της γλώσσας εν γένει αλλά για τη χρήση της σε συγκεκριμένα πάντα κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια και για συγκεκριμένους πάντα λόγους

71 Ευρήματα/βασικές υποθέσεις: Διαπολιτισμικές διαφορές στους τρόπους επικοινωνίας Ειδικότερα, ως προς ποιες περιστασιακές ποικιλίες χρησιμοποιούνται, πόσο συχνά, από ποιους, ποια η συμβολική και η πραγματική τους αξία, ποιες νόρμες/κανόνες καθοδηγούν την καθημερινή επικοινωνία (μεταξύ άλλων και τη μη γλωσσική). Αντανακλούν και στηρίζουν διαφορές στην κοινωνική ιεραρχία και στις ιδεολογίες. π.χ. Φατική λειτουργία, δηλ. ομιλία απλώς για να κρατήσουμε επαφή με τους άλλους. Συνηθισμένη στις σύγχρονες ΗΠΑ αλλά απαγορευμένη σε κοινότητες Αμεριδιάνων. Στην πρώτη περίπτωση η σιωπή θεωρείται προβληματική ενώ στη δεύτερη η ομιλία χωρίς λόγο βάναυση προσβολή

72 Εργαλεία για περιγραφή της περιστασιακής ποικιλίας πρόταση Hymes Φυσικό περιβάλλον: χρόνος-τόπος Σκηνή: πολιτισμικό/ψυχολογικό περιβάλλον Mέτοχοι: οι συνδιαλεγόμενοι Σκοποί: αποτελέσματα και στόχοι επικοινωνίας Κλειδί: το πνεύμα με το οποίο λέγεται κάτι (π.χ. σοβαρά, ειρωνικά) Κανάλι: προφορικά ή γραπτά, τραγουδιστά ή όχι Νόρμες αλληλεπίδρασης και ερμηνείας: π.χ. κανόνες για το πότε και πόσο να μιλάμε για ποιο πράγμα. Τύποι/γένη ομιλίας: π.χ. επίπεδα ύφους, είδη λόγου

73 Πιο αναλυτικά: Φυσικό περιβάλλον και σκηνή: ο φυσικός και κοινωνικός-ψυχολογικός χώρος και χρόνος της επικοινωνίας (π.χ. μήνυμα πρωθυπουργού την Πρωτοχρονιά ή σε κρίση πολέμου). Ορισμένα είδη λόγου δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν σε άλλα από τα συμβατικά πλαίσια (π.χ. σχολικό μάθημα σε τάξη, δίκη σε δικαστήριο, μονόλογος ειδήσεων σε ραδιόφωνο ή τηλεόραση) Μέτοχοι: τα πρόσωπα που συμμετέχουν, ποια η σχέση τους και η φυσική τους επαφή, π.χ. σε πολιτική ομιλία μιλά μόνο ένας σε άγνωστο πλήθος, στο τηλέφωνο γίνεται διάλογος μεταξύ φίλων ή αγνώστων, σε μια συζήτηση σε σπίτι άμεση επαφή συμμετεχόντων. Σκοποί: στόχοι ομιλητών προσωπικοί ή συμβατικοί. Π.χ. μια δίκη έχει στόχο μια απόφαση καταδίκης ή αθώωσης, μια συνομιλία για πρόβλημα υγείας σε γραφείο γιατρού μια διάγνωση και θεραπευτική σύσταση ενώ η ίδια θεματική σε συνομιλία με φίλους στο τηλέφωνο εκτόνωση/ανάγκη συμπαράστασης.

74 Κλειδί: το πνεύμα με το οποίο λέγεται κάτι, π.χ. σοβαρό, ειρωνικό, απορίας… Κανάλι/δίαυλος: προφορικά (και πώς ακριβώς: ομιλία, τραγούδι, απαγγελία), γραπτά (και πώς ακριβώς: π.χ. και με εικόνες ή όχι…) π.χ. Ινδιάνοι Κούνα του Παναμά: σε περιστάσεις επικοινωνίας μεγάλης σημασίας για την κοινότητα απαιτείται ειδικός επιτονισμός της φωνής, δηλ. σε πολιτικές δραστηριότητες τόνος ψαλμωδίας ενώ σε τελετές τόνος κραυγής. Νόρμες αλληλεπίδρασης: πότε μπορεί να ρωτά κάτι κανείς, να παίρνει το λόγο ή όχι, πότε να μιλά ευθέως ή υπαινικτικά ή ειρωνικά κλπ. Π.χ. Σε μελέτη παραδοσιακών μεσογειακών κοινοτήτων απόλυτος σεβασμός στην εναλλαγή ομιλητών σε μια συνομιλία μόνο όταν υπάρχει ηλικιωμένος στην παρέα. Στους Μαλαγκάσι της Μαδαγασκάρης οι άνδρες πρέπει να μιλούν υπαινικτικά και έμμεσα, ενώ οι γυναίκες ελεύθερα και ανοιχτά.

75 Νόρμες ερμηνείας: κάτι αποδεκτό και συνηθισμένο σε ορισμένες γλωσσικές ομάδες παράξενο σε άλλες, π.χ. πληθυντικός ευγένειας στην Ελλάδα (θεωρείται αγένεια σε μαγαζιά της Αθήνας αν παραλειφτεί αλλά ένδειξη ψυχρότητας σε χωριά) στους Μαλαγκάσι ο θεμιτός κανόνας θέλει γυναίκες με ευθύ λόγο και άνδρες με υπαινικτικό. Κανόνας συνεπάγεται και ερμηνείες για το γιατί παραβιάζεται κάποιες φορές. Επομένως, η ομιλία του άνδρα που τα λέει όλα ανοιχτά δεν θα έχει την ίδια σημασία που έχει σε άλλες κοινότητες (π.χ. αλλού μπορεί να ιδωθεί ως ντομπροσύνη, αλλά εδώ ως αναίδεια ή επιπολαιότητα). Γιαπωνέζικος γάμος απαιτεί σιωπή και ακινησία (η δοξασία ότι όταν μια εμπειρία εκφραστεί με λόγια χάνει την ουσία της). Σε ελληνικό γάμο περίεργο φαινόμενο η σιωπή στην εκκλησία. Τύποι/Γένη ομιλίας π.χ. τηλεοπτικές εκπομπές, επιστημονικό κείμενο, SMS, e-mails, τηλεοπτικός οδηγός και τηλεφωνικός κατάλογος, διαφήμιση σε αφίσα πιο πρόσφατα ιστορικά από προφορική αφήγηση έπους, η οποία έχει εξαφανιστεί όπως ίσως και οι προσωπικές επιστολές.

76 Παράμετροι ανάλυσης λειτουργικών ποικιλιών (γλωσσολόγος Halliday) Τροποποίηση και συστηματοποίηση ιδεών Hymes πεδίο, τόνος, τρόπος Πεδίο: ο σκοπός για τον οποίο μιλάμε, η φύση μιας δραστηριότητας (π.χ. άλλο λεξιλόγιο στις διοικητικές απ’ ότι στις θεραπευτικές δραστηριότητες ενός νοσοκομείου, σε μια επιστημονική διάλεξη έναντι μιας λογομαχίας με φίλους) Τόνος (ύφος): οι κοινωνικές σχέσεις των συμμετεχόντων (π.χ. πόσο καλά γνωρίζονται, πόσο συχνά βλέπονται, πόσο θέλουν να δηλώσουν συναισθηματική επαφή ή απόσταση, πόσο κοινωνικά ασύμμετρες ή συμμετρικές – δηλ. ίσες ή άνισες - είναι οι σχέσεις τους). Άλλος τρόπος ομιλίας ανάμεσα σε δασκάλα/μαθήτρια, μαθήτρια/μαμά της, μαθήτρια/γιατρό) γενικότερα επίσημο/τυπικό ή ανεπίσημο/άτυπο ύφος

77 Τρόπος: Πώς πραγματοποιείται ένα μήνυμα και η υλική υφή των σχέσεων ανάμεσα στους συνομιλητές Ρόλος γλώσσας: τι ρόλο διαδραματίζει η γλώσσα στη συγκεκριμένη κοινωνική δραστηριότητα (π.χ. τη συγκροτεί όπως σε μια διάλεξη ή τη συνοδεύει/βοηθά απλώς όπως σε μια χαρτοπαιξία) πόση φυσική επαφή έχουν οι συνομιλητές (π.χ. καμία συνήθως στη γραφή) Μέσο: ο αποδέκτης συμμετέχει στη δημιουργία νοήματος (π.χ. συνομιλία) ή το προσλαμβάνει ως ολοκληρωμένο προϊόν (π.χ. γραπτό κείμενο) Δίαυλος: γραφή ή φωνή

78 Παράδειγμα εφαρμογής: σύγκριση προφορικής συνομιλίας με φίλους και γραπτού επιστημονικού κειμένου Πεδίο: φιλική έξοδος σε μπαρ vs. αναφορά επιστημονικής έρευνας σε συνέδριο για την επιστημονική κοινότητα ειδικών Πεδίο: φιλική έξοδος σε μπαρ vs. αναφορά επιστημονικής έρευνας σε συνέδριο για την επιστημονική κοινότητα ειδικών Τόνος: συνομιλητές γνωστοί με άμεση βλεμματική επαφή και άτυπο θερμό ύφος vs. «συνομιλητές» άγνωστοι χωρίς άμεση επαφή και τυπικό ψυχρό ύφος Τόνος: συνομιλητές γνωστοί με άμεση βλεμματική επαφή και άτυπο θερμό ύφος vs. «συνομιλητές» άγνωστοι χωρίς άμεση επαφή και τυπικό ψυχρό ύφος Τρόπος: Η γλώσσα κομβική και στις δύο δραστηριότητες αν και στη συνομιλία συνυπάρχει με άλλα μέσα επικοινωνίας (π.χ. βλέμμα, χειρονομίες), δίαυλος η φωνή vs. οπτικά σχήματα, στη συνομιλία ο αποδέκτης του λόγου συμβάλλει στη διαμόρφωσή του ενώ στο γραπτό κείμενο καθόλου. Τρόπος: Η γλώσσα κομβική και στις δύο δραστηριότητες αν και στη συνομιλία συνυπάρχει με άλλα μέσα επικοινωνίας (π.χ. βλέμμα, χειρονομίες), δίαυλος η φωνή vs. οπτικά σχήματα, στη συνομιλία ο αποδέκτης του λόγου συμβάλλει στη διαμόρφωσή του ενώ στο γραπτό κείμενο καθόλου.