ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 3 η Θεματική ενότητα Γλωσσική ποικιλότητα Διδάσκων: Γιώργος Ανδρουλάκης ΠΤΔΕ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 1.

Παρουσίαση με θέμα: "ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 3 η Θεματική ενότητα Γλωσσική ποικιλότητα Διδάσκων: Γιώργος Ανδρουλάκης ΠΤΔΕ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 1."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΚΟΙΝΩΝΙΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 3 η Θεματική ενότητα Γλωσσική ποικιλότητα Διδάσκων: Γιώργος Ανδρουλάκης ΠΤΔΕ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 1

2 Ενότητα και ποικιλότητα Από την ενότητα στην ποικιλότητα: σε μια γλώσσα σε γεωγραφικές/πολιτικές οντότητες: π.χ. Ελλάδα, Ευρωπαϊκή Ένωση (διαγλωσσική)  Ζητήματα σχεδιασμού, εκπαιδευτικής και γλωσσικής πολιτικής 2

3 Γλωσσική ποικιλότητα Εξωτερική και εσωτερική της γλώσσας ποικιλότητα. Ποικιλία και όρια της γλωσσικής ελευθερίας. Οριζόντια και κάθετη γλωσσική ποικιλότητα. 3

4 Γλωσσική Ποικιλότητα Διαγλωσσική: ιδιαιτερότητες κάθε γλώσσας και διαφορά από τις υπόλοιπες, διαφορά σε γεωγραφικές και πολιτικές οντότητες (πχ. Ελλάδα, Ε.Ε.). Μέσα στη γλώσσα: στη γλώσσα ελευθερία, αλλά και όρια από ομάδα ανάλογα με περίσταση επικοινωνίας (κοινωνικά όρια) και από τη γλώσσα (γλωσσικά όρια)- σωστή σύνταξη, γραμματική, έκφραση- αποδεκτός λόγος από κοινότητα. 4

5 Ποικιλότητα VS Ποικιλία Ποικιλότητα= αφηρημένο φαινόμενο που χαρακτηρίζει τις γλώσσες. αντίθετη με την ενότητα. Μόνο στον ενικό. Ποικιλία= συγκεκριμένη πραγμάτωση της ποικιλότητας με συγκεκριμένα παραδείγματα (π.χ. ποντιακά, κρητικά…). Και στον πληθυντικό αριθμό. 5

6 Γλωσσική Ποικιλότητα ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΕΣΩΤΕΡΙΚΗΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ/ΟΡΙΖΟΝΤΙΑΚΟΙΝΩΝΙΚΗ/ΚΑΘΕΤΗΕΞΩΤΕΡΙΚΗ 6

7 Οριζόντια γλωσσική ποικιλότητα Τι είναι; Η διάκριση της γλώσσας από περιοχή σε περιοχή. 7

8 Γλώσσα- διάλεκτος Διάκριση γλώσσας και διαλέκτου (κύρος, πολιτική ισχύς, αλληλοκατανόηση, αλληλεγγύη): Μια γλώσσα έχει προτυποποιηθεί, έχει γίνει νόρμα του κράτους και αντικείμενο της εκπαίδευσης. Η διάλεκτος είναι μειωμένου κύρους. Γλώσσα-διάλεκτος: μόνο η γλώσσα γραπτή εκδοχή. Όχι γλωσσολογικές, αλλά πολιτικές, ιδεολογικές, κοινωνικές, ιστορικές,… διαφορές. 8

9 Γλώσσα- διάλεκτος- ιδίωμα Διάλεκτος= μονάδα ανάλυσης για τη γεωγραφική ποικιλότητα και εργαλείο για την κατανόησή της. Γεωγραφική ποικιλία. Κριτήριο ΜΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ. Ιδίωμα= εσωτερική ποικιλία διαλέκτου 9

10 ΓΛΩΣΣΑΔΙΑΛΕΚΤΟΣΙΔΙΩΜΑ 10

11 Οριζόντια γλωσσική ποικιλότητα Κριτήρια διάκρισης οριζόντιων ποικιλιών:  ιστορικότητα  αυτονομία  de facto νόρμες και στάσεις  προτυποποίηση / κωδικοποίηση 11

12 Στάσεις σε γλώσσες και ποικιλότητα ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΚΟΙΝΩΝΙΚΗατομική 12

13 Στάσεις σε γλώσσες και ποικιλότητα Η ποικιλότητα γενικά αφορά στις γλωσσικές κοινότητες. Χρήση κοινής γλώσσας σε μια κοινότητα. Ατομική ποικιλότητα: ατομικές επιλογές-κάθε ομιλητής διαφορετικό λόγο-διαφορετικό ύφος. Στάσεις σε γλώσσες: πάντα με πρόσημο, ποτέ ουδέτερες. 13

14 Κριτήρια διάκρισης οριζόντιων ποικιλιών Ιστορικότητα: Σημείο αναφοράς για κοινό ιστορικό παρελθόν. Στοιχείο επικοινωνίας παρόντος με παρελθόν και στοιχείο ιστορικής ταυτότητας μέσω της γλώσσας. Αυτονομία: κάθε λαός ανάγκη για αίσθηση αυτονομίας σε όλους τους τομείς, άρα και στη γλώσσα. Γλώσσα-ξεκάθαρα όρια. 14

15 Κριτήρια διάκρισης οριζόντιων ποικιλιών De facto νόρμες και στάσεις: προϋπάρχουν χωρίς επιστημονική μελέτη, συζήτηση. Μπορεί να είναι στερεοτυπικές. Προτυποποίηση/κωδικοποίηση (standardization): συστηματική προσπάθεια για προτυποποίηση μέσα από θεσμούς, γραμματική, σχολικά βιβλία, λεξικά, κανόνες. Έτσι, μια διάλεκτος-γλώσσα. * Μόνο η γλώσσα γραπτή εκδοχή. 15

16 Προτυποποίηση / κωδικοποίηση Μέσω της προτυποποίησης: α) επιλέγεται μια νόρμα έναντι άλλων γλωσσικών ποικιλιών β) ενοποιείται η γλωσσική κοινότητα και διαφοροποιείται από άλλες- αυτονομία γ) συμβολίζεται η ταυτότητα (κοινωνική, εθνική, θρησκευτική), ενίσχυση μέσα από τη γλώσσα δ) προσδίδεται κύρος σε μια συγκεκριμένη γλωσσική ποικιλία-στάσεις- κύρος στη νόρμα ε) μειώνεται η εσωτερική γλωσσική ποικιλία και ετερογένεια στ) διευκολύνεται η επικοινωνία και μειώνονται τα σχετικά στερεότυπα ζ) προωθείται η ομοιογένεια της εκπαίδευσης-εύκολο έργο στους εκπαιδευτικούς μέσω της νόρμας (ιδεατή κατάσταση). 16

17 Είδη γραμματικής Ρυθμιστική: αναφέρει τη νόρμα και αγνοεί την ποικιλία. Περιγραφική: αναφέρει τα είδη που υπάρχουν (ΤΙ). Ερμηνευτική: αναφέρει τα είδη της ποικιλίας και εξηγεί ΓΙΑΤΙ υπάρχουν. 17

18 Νόρμα-ΚΓ Νόρμα-κύρος σε τυπικά περιβάλλοντα. Αδυναμία έκφρασης ατομικών χαρακτηριστικών (συναισθήματα, χαρακτήρας,…). ΚΓ: απέναντι από τη νόρμα- η ποικιλότητα υπάρχει παρά τη νόρμα. 18

19 Επίγνωση Συνειδητοποίηση γλωσσικής πραγματικότητας (ύπαρξη ποικιλιών με χρηστικότητα). Συνείδηση διαφόρων επιπέδων χρήσης (νόρμα - ποικιλίες). Συνειδητοποίηση ύπαρξης στάσεων και κύρους. 19

20 Οριζόντια ποικιλότητα: η περίπτωση της Ελλάδας Διάλεκτοι του ιστορικού ελληνόφωνου χώρου: ποντιακή καππαδοκική κατωιταλική Τσακωνική * Μεγάλο μέρος της γλωσσικής κοινότητας δεν τις καταλαβαίνει. Ομάδες ιδιωμάτων: βόρεια (Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρος, Βόρειο Αιγαίο) νότια (Ρούμελη, Πελοπόννησος, Ιόνιο, Κρήτη και Νότιο Αιγαίο). * Μικρότερες διαφοροποιήσεις προφοράς, λεξιλογίου, σύνταξης, κατανόησή τους. 20

21 Θεσσαλικό ιδίωμα (παράδειγμα) «-Ήλιε μ’, γιατί μας άργησες κι αργείς να βασιλέψεις; Σι καταργιώντ’ η αργατχιά, σι καταργιώντ’ οι μάννις, Σι καταργιώντι μ’κρά πιδιά, π’ αργάν να διούν τις μάννις…» 21

22 Εδαφικές μειονοτικές γλώσσες αρβανίτικα (κυρίως στη Στερεά Ελλάδα): ΧΒ, αρμένικα (σε πόλεις της Βόρειας Ελλάδας): ΧΒ, αρωμουνικά ή βλάχικα (Κεντρική Μακεδονία, Θεσσαλία): ΧΒ, εβραϊκά (σε ορισμένα αστικά κέντρα): ΧΒ, πομάκικα (στη Θράκη): ΜΒ, ρομανί ή τσιγγάνικα (νομαδικός λαός, σχεδόν παντού στην Ελλάδα): ΥΒ, σλαβο-«μακεδόνικα» (στη Μακεδονία): ΧΒ, τούρκικα (στη Θράκη): ΥΒ. 22

23 Μεταναστευτικές μειονοτικές γλώσσες Προέρχονται από γλωσσικές οικογένειες πολύ διαφορετικές: - ινδο-ιρανικές γλώσσες: κουρδικά, περσικά, ουρντού, - σημιτικές γλώσσες: αραβικά, - ινδο-ευρωπαϊκές γλώσσες (σλαβικές: ρώσικα, πολωνικά, ουκρανικά κ.ά., ρομανικές: ρουμάνικα κ.ά., αλβανικά) κ.ά. 23

24 Κάθετη γλωσσική ποικιλότητα Κάθετη ποικιλότητα: η γλώσσα σε μια περιοχή ως προς μία κοινωνική παράμετρο Πρότυπη γλώσσα (Υπερπρότυπη – Υποπρότυπη) Λάθη και «λάθη» 24

25 Κάθετη γλωσσική ποικιλότητα Κοινωνιόλεκτος (patois): μονάδα ανάλυσης της κοινωνικής γλωσσικής ποικιλότητας- κοινωνική ποικιλία. Ειδικό λεξιλόγιο. (Ειδική κοινωνιόλεκτος {jargon}): η μικρότερη μονάδα, το όργανο, η ποικιλία της μικρότερης γλωσσικής ομάδας. Πιο εξειδικευμένο λεξιλόγιο. 25

26 Κάθετη γλωσσική ποικιλότητα Κάθε ομιλητής ανήκει σε πολλές ομάδες-πολλαπλές εντάξεις-πολλαπλές ταυτότητες-πολλαπλές γλωσσικές ταυτότητες Tαυτότητα-ετερότητα: δόμηση ταυτότητας με βάση τις απόψεις των άλλων (δυναμική ταυτότητας) 26

27 Κάθετη γλωσσική ποικιλότητα 3 είδη γλώσσας: Πρότυπη γλώσσα: σύνολο κυρίαρχων χρήσεων-νόρμα. Προσέγγιση με βάση την ενότητα. Αφηρημένη έννοια. (π.χ. «είμαι πάρα πολύ κουρασμένος») Υπερπρότυπη γλώσσα: ιδιαίτερα επίσημη (π.χ. «είμαι εξουθενωμένος») Υποπρότυπη γλώσσα: πολύ χαλαρή, έμφαση στο νόημα κι όχι στους τύπους. (π.χ. «είμαι κόφα») 27

28 Διαφοροποιητικές παράμετροι του ύφους Τι είναι «ύφος» και τι «επίπεδο λόγου» Κοινωνικές παράμετροι (π.χ. φύλο, μόρφωση,…) Περίσταση επικοινωνίας Εσωτερικές παράμετροι (αναλογία, ενίσχυση) αναλογία: Όταν έχω μια σχέση σε ένα επίπεδο, μεταφέρεται και στα άλλα 28

29 Διαφοροποιητικές παράμετροι του ύφους Παράμετροι ύφους: επιλογές ατόμου για ένταξη σε κοινωνική πραγματικότητα. Αλλαγή πραγματικότητας-αλλαγή γλώσσας-μεταβολή κοινωνικής ένταξης-αλλαγή ΚΓ ταυτότητας. ΚΓ: ανάδειξη πολλαπλής πραγματικότητας. 29

30 Διμορφία Διμορφία (diglossie/diglossia)= ο συνδυασμός δύο κοινωνικών ποικιλιών της ίδιας γλώσσας (μιας πιο υψηλής και μιας πιο χαμηλής) σε ταυτόχρονο επίπεδο. Vs Διγλωσσία(bilingualism)= η κοινή παρουσία δύο διαφορετικών γλωσσών. 30

31 Διμορφία O όρος του Ψυχάρη: γλώσσα και ιδεολογία Πρώτη φορά ο όρος diglossie στην Ελλάδα στις αρχές του 20 ου αι. –συνύπαρξη καθαρεύουσας και δημοτικής - κοινωνική ποικιλότητα – πρόταση Ψυχάρη για χρήση της γλώσσας του λαού. 31

32 Διμορφία Το αρχικό σχήμα του Ferguson: Υψηλή ποικιλία (της εξουσίας) Χαμηλή ποικιλία (του λαού και των συναισθημάτων) Λειτουργική διαφοροποίηση Χαρακτηριστικό της η διάρκεια. 32

33 Διμορφία Συσχετισμός διμορφίας και διγλωσσίας κατά Fishman: Μόνο διγλωσσία και όχι διμορφία: χρήση δύο γλωσσών χωρίς διαφοροποίηση Διγλωσσία και διμορφία: ομιλία και των δύο γλωσσών, αλλά διαφορετική λειτουργικότητα (μία υψηλή και μία χαμηλή) 33

34 Τυπολογία της εξέλιξης της διμορφίας κατά τον Martinet 1) Η Υψηλή Ποικιλία (ΥΠ) απορροφά τη Χαμηλή Ποικιλία (ΧΠ) 2) Η ΧΠ απορροφά την ΥΠ 3) Οι δύο ποικιλίες συναιρούνται σε μία 4) Επικρατεί ισορροπία ανάμεσα στις δύο ποικιλίες. Η διμορφία εξελίσσεται! 34

35 Η ελληνική διμορφία – Απομεινάρια της καθαρεύουσας; Φωνολογία: ποιητής, εχθρός, παύση, ρεύμα Μορφολογία: δευτερόκλιτα θηλυκά σε -ος (η οδός, η μέθοδος), τριτόκλιτα ουδέτερα σε -ον/-οντος, -εν/-εντος κ.ά. (προϊόν, φωνήεν, γεγονός, καθεστώς, σύμπαν), επίθετα σε -ης και -υς (επιμελής, ευρύς), συναιρεμένα ρήματα σε –έω/-άω, -ώ (προηγούμαι, αντιδρώ, εξαρτώμαι), μεσοπαθητικοί αόριστοι σε -θην (συνελήφθησαν), εσωτερική αύξηση εμπρόθετων ρημάτων (εισέπραξα), επιθετικοποιημένες μετοχές σε -ων/-ουσα/-ον, -ομενος/-η/-ον (παρελθούσες χρήσεις, τεταμένες σχέσεις), χρήση λόγιων τύπων στη σύνθεση (συνομιλώ/συνομιλείς, επιδιώκω). Σύνταξη: (γενικές απόλυτοι, δοτικές, αρχαίες προθέσεις) σε πάμπολλες στερεότυπες φράσεις (Θεού θέλοντος, προκειμένου να, τοις εκατό(ν), υπόψη, κατευθείαν, εν αντιθέσει προς). 35

36 Καθαρεύουσα σήμερα; Εξοχώτατε κ. Υπουργέ, Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος, εν τη Συνεδρία Αυτής της 5ης μηνός Φεβρουαρίου έ.ε, διεξήλθεν τα Πορίσματα - Προτάσεις της Ημερίδος «Εκκλησία και Θεολόγοι», η οποία διεξήχθη με την συνεργασίαν της Πανελληνίου Ενώσεως Θεολόγων, την 22αν Νοεμβρίου 2008 εις το Διορθόδοξον Κέντρον της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πεντέλης και αποφάσισεν όπως παρακάλεση υμάς να εξετάσητε, εις το πλαίσιον της αρμοδιότητος υμών, την δυνατότηταν της ικανοποιήσεως των εξής προτάσεων: α) Αύξησις του αριθμού των κατ' έτος διοριζομένων Θεολόγων προκειμένου να καλυφθή η αδιοριστία 4.000 και πλέον πτυχιούχων Θεολογίας. β) Αύξησις των ωρών διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών εις την Δευτεροβάθμιον, Γενικήν, Τεχνικήν καί Έπαγγελματικήν Έκπαίδευσιν. γ) Διορισμός Θεολόγων και εις την Πρωτοβάθμιον Έκπαίδευσιν δια την διδασκαλίαν του μαθήματος των Θρησκευτικών, ως συμβαίνει με τους Καθηγητάς Ξένων Γλωσσών, Φυσικής Αγωγής και Μουσικής δια τα αντίστοιχα μαθήματα. 36

37 37

38 Γλωσσική ισχύς Αριθμός ομιλητών και διασπορά της γλώσσας στον κόσμο Οικονομική ισχύς των κρατών όπου χρησιμοποιείται η γλώσσα ως επίσημη Δυνατότητα άσκησης πολιτικής πίεσης και πολεμικής βίας Χρήση της ως διεθνούς γλώσσας και διδασκαλία της ως ξένης Πολιτισμικό κύρος και πνευματική επιρροή. 38

39 Γλωσσική ισχύς Γλωσσολογία ως επιστημονική αρχή: όλες οι γλώσσες είναι ίσες, ως συστήματα, ως δυνατότητα και στην ποιότητα και στην επικοινωνία. UNESCO, Ε.Ε., ΟΗΕ: Αρχή – βάση για τα δικαιώματα θα έπρεπε να έχουν οι ομιλητές γλωσσών: Αρχή της ισοτιμίας, σεβασμός στην πολυγλωσσία, οι γλώσσες που χάνονται είναι κομμάτια πολιτισμικής αξίας, όλες οι γλώσσες έχουν αξία. 39

40 Γλωσσική ισχύς Τι συμβαίνει στην πραγματικότητα: οι γλώσσες έχουν διαφορετική δύναμη και ισχύ (από παράγοντες μη γλωσσικούς/ κοινωνικούς) π.χ. γλωσσικός ηγεμονισμός της αγγλικής 40

41 Παράγοντες επιρροής της γλωσσικής ισχύος αριθμός ομιλητών και διασπορά γλώσσας στον κόσμο (δημογραφικοί παράγοντες) οικονομική ισχύς των κρατών όπου χρησιμοποιείται η γλώσσα ως επιστήμη δυνατότητα άσκησης πολιτικής πίεσης χρήση της ως διεθνούς γλώσσας και διδασκαλία της ως ξένης (δημογραφικοί παράγοντες) πολιτισμικό κύρος και πνευματική επιρροή (τέχνες – γράμματα/ cinema – internet) 41