Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής

Παρουσίαση με θέμα: "Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Συγχρηματοδότηση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ε.Τ.Π.Α) ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΠΕΑΕΚ Ψυχολογία Φυσικής Αγωγής ΜΚ208, Διάλεξη 7η Προσοχή και αυτοσυγκέντρωση ΓΟΥΔΑΣ ΜΑΡΙΟΣ ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ ΠΘ - ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ

2 Θέματα Θεωρίες και σχετικές έρευνες Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Προβλήματα προσοχής στον αγώνα Αξιολόγηση

3 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Προσοχή Η γνωστική διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο κατευθύνει τα ερεθίσματα που ανιχνεύονται με τη βοήθεια των αισθήσεων. Το άτομο προσπαθεί να κατευθύνει την πρόσληψη πληροφοριών Περιλαμβάνει: Ετοιμότητα και διάρκεια Ικανότητα ταυτόχρονης επεξεργασίας πολλών πληροφοριών. Επιλεκτικότητα ερεθισμάτων

4 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Αυτοσυγκέντρωση Η προσέλκυση του μυαλού από το αντικείμενο στο οποίο πρόκειται να επικεντρωθεί Η δεξιότητα στην οποία το άτομο προσπαθεί : Να μειώσει ή να αποφύγει καταστάσεις που αποσυντονίζουν Να αυξήσει την προσοχή του σε σχετικά και κρίσιμα για τη δραστηριότητα ερεθίσματα. Απαιτεί πολύ ψυχική ενέργεια, πνευματική κούραση, μείωση της εγρήγορσης. Η αυτοσυγκέντρωση είναι προσπάθεια χωρίς προσπάθεια Περιλαμβάνει σκέψεις και αισθήματα. Η ποιότητα των σκέψεων, το είδος των συναισθημάτων και η κατεύθυνση της προσοχής επηρεάζουν την αυτοσυγκέντρωση

5 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Αυτοσυγκέντρωση Θεωρία και σχετικές έρευνες Παραδείγματα σωστής και μη σωστής αυτοσυγκέντρωσης (Maynard,1998) Διευκολύνουν Θετικός Πρόκληση Δυσκολεύουν Τι θα γίνει αν χάσω Πολλές πληροφορίες σκέψεις Δυσάρεστα Ένταση Κούραση Χωρίς παρακίνηση Ευχάριστα Ήρεμα Έλεγχος Ευχαρίστηση από την προσπάθεια αισθήματα Λάθος Αποτέλεσμα του αγώνα Το προηγούμενο λάθος Ο καιρός Στο διάλειμμα σκέψεις για το τελευταίο λάθος Σωστή Εδώ και τώρα Κίνηση αντιπάλων Στο διάλειμμα οι επόμενες κινήσεις Εστία προσοχής

6 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Η προσοχή σαν ετοιμότητα και διάρκεια Θεωρία και σχετικές έρευνες Οι έμπειροι αθλητές υπερτερούν των αρχαρίων χάριν του «γνωστικού πλεονεκτήματος», να μπορούν δηλαδή να επεξεργάζονται τις διαθέσιμες πληροφορίες με αποτελεσματικότερο τρόπο (Starkes Allard,1993). Το άγχος λειτουργεί ως μια διαδικασία απόσπασης της προσοχής. Τα έντονα συναισθήματα και η ικανότητα προσοχής αλληλεπιδρούν, καθορίζουν την αθλητική απόδοση. Η υψηλή απόδοση απαιτεί ικανότητα προσοχής, αποτελεσματική επεξεργασία και συνεχές ραφινάρισμα των διαθέσιμων πληροφοριών. Ανάμεσα σε κεντρικά και περιφερειακά ερεθίσματα οι αθλητές δεν πρέπει να αφήνουν το άγχος να επηρεάσει την προσοχή, να αγνοούν τις αλλαγές στην ικανότητα αυτοσυγκέντρωσης (Janelle et al., 1999)

7 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Ετοιμότητα για μεμονωμένες προσπάθειες Θεωρία και σχετικές έρευνες Παράγοντες που επηρεάζουν την ετοιμότητα για σωστή αντίδραση και σωστή εκτέλεση Η αυξημένη σωματική διέγερση: καταστροφική για την εστίαση της προσοχής Οι αρνητικές σκέψεις δημιουργούν καταστάσεις στρες και απόσπασης της προσοχής Ετοιμότητα σε προσπάθειες διαρκείας Η ικανότητα διατήρησης της προσοχής για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα.είναι περιορισμένη Ασκήσεις ανίχνευσης ερεθισμάτων: η απόδοση μειώνεται κατακόρυφα μετά από τα 30΄(Abernethy,1993) Αθλήματα μεγάλης διάρκειας: Λίγος ενεργός χρόνος, μεγάλα διαλείμματα Οι διακοπές να χρησιμοποιούνται για: ξεκούραση, εκτίμηση της στρατηγικής, νοερή χαλάρωση και επανεστίαση της προσοχής

8 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Αποτελεσματικότερη η συγκέντρωση σε εσωτερικά και σχετικά με τη δραστηριότητα ερεθίσματα Θεωρία και σχετικές έρευνες Αγωνίσματα ταχύτητας Συγκέντρωση μόνο σε λειτουργίες σχετικές με το αγώνισμα (Masters & Ogles,1998) Αγωνίσματα μεγάλων αποστάσεων Εναλλαγή της συγκέντρωσης σε σχετικές και άσχετες. Οι έμπειροι μαραθωνοδρόμοι εναλλάσσουν δύο διαφορετικές στρατηγικές προσοχής (Morgan et al.,1988; Silva &Applebaum,1989) Εστίαση σε ερεθίσματα σχετική με τη δραστηριότητα (σωματικές λειτουργίες και έλεγχός τους) Εστίαση σε άσχετα ερεθίσματα (φανταστικό τοπίο, μέτρημα αριθμών)

9 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Η προσοχή ως ταυτόχρονη επεξεργασία πληροφοριών Θεωρία και σχετικές έρευνες Αρχάριοι Έμπειροι Διαφορές μεταξύ εμπείρων – αρχαρίων σε δεξιότητες του μπάσκετ (Cox,1994) Η παράλληλη εκτέλεση δεξιοτήτων βελτιώνεται με εξάσκηση. Στρατηγικές βελτίωσης της ικανότητας (Abernenthy,1993; Cox,1994) Αυξημένη επιβάρυνση απόσπασης στην προπόνηση Προσομοίωση της εξάσκησης με τις συνθήκες του αγώνα

10 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Η προσοχή ως επιλογή ερεθισμάτων Θεωρία και σχετικές έρευνες Οι αισθήσεις βομβαρδίζονται από χιλιάδες ερεθίσματα. Κάθε φορά διαλέγουμε και προσέχουμε ένα μικρό αριθμό ερεθισμάτων. Τα στυλ προσοχής (Nideffer,1986,1993α,1993β) Στενή: επικέντρωση σε ένα μόνο ερέθισμα (τοξοβόλος) Πλατιά: επικέντρωση σε περισσότερα ερεθίσματα (πασσαδόρος στο βόλεϊ) Εσωτερική: επικέντρωση σε ερεθίσματα του σώματος ή της σκέψης μας Εξωτερική: προσέχουμε ερεθίσματα του εξωτερικού μας περιβάλλοντος

11 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Τα 4 στυλ προσοχής (Nideffer,1986) Θεωρία και σχετικές έρευνες Πλατιά – εξωτερική Πλατιά - εσωτερική Για την ταυτόχρονη αξιολόγηση πολλών ερεθισμάτων και την ανάλυση μιας κατάστασης. Ο play – maker στο μπάσκετ Κάνοντας πάσα Τρέχοντας μαραθώνιο Για ανάλυση και προγραμματισμό Ο προπονητής αποφασίζει για το επόμενο παιχνίδι αναπτύσσοντας το πλάνο του παιχνιδιού, αναλύοντας το παιχνίδι του αντιπάλου Στενή – εξωτερική Στενή - εσωτερική Επικέντρωση σε ένα εξωτερικό ερέθισμα Ο παίκτης του τένις επιστρέφει το σερβίς Ο παίκτης κάνει σερβίς Έλεγχος συναισθημάτων σε ένα άδικο σφύριγμα Για τη νοερή εξάσκηση της εκτέλεσης ή για τη συγκέντρωση στο σώμα. Νοερή πρόβα του άλτη του ύψους πριν την προσπάθεια. Συγκέντρωση του αρσιβαρίστα πριν την προσπάθεια

12 Θεωρία και σχετικές έρευνες
Βασικές αρχές εφαρμογής των στυλ προσοχής (Nideffer,1993α) Θεωρία και σχετικές έρευνες Διαφορετικές αγωνιστικές καταστάσεις έχουν διαφορετικές απαιτήσεις προσοχής: Δεξιότητες ανοιχτού τύπου απαιτούν πλατιά – εξωτερική προσοχή Δεξιότητες κλειστού τύπου απαιτούν εσωτερικά εστιασμένη προσοχή. Ανάλογα με το άθλημα υπάρχουν διαφορές στην ταχύτητα που πρέπει να γίνουν οι μετατοπίσεις απο το ένα στυλ στο άλλο. Ατομικές διαφορές στην ικανότητα προσοχής στο κάθε στυλ προσοχής. Κάθε στιγμή στον αγώνα η προσοχή ταυτίζεται με διαφορετικό στυλ προσοχής.

13 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Χρήση των τεχνικών ελέγχου της διέγερσης. Καταγραφή του επιπέδου διέγερσης και ανακάλυψη του ιδανικού για αυτούς επιπέδου διέγερσης Έλεγχος της διέγερσης Χρήση Ρουτινών: αυστηρά προκαθορισμένη σειρά ενεργειών και σκέψεων πριν από την προσπάθεια για κατάλληλη εστίαση της προσοχής. Η συστηματική χρήση ρουτινών από αθλητές του μπάσκετ (Lobemeyer & Waserman,1986) και του golf (Beauchamp et al., 1996) βελτιώνουν την απόδοση σε σχέση με τις ομάδες ελέγχου Ρουτίνες εκτέλεσης

14 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Ρουτίνες εκτέλεσης Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση Εξήγηση για τη θετική επίδραση των ρουτινών (Boutcher,1990) Οι ρουτίνες εστιάζουν την προσοχή: αποτρέπουν τη διολίσθηση της προσοχής σε άσχετα ερεθίσματα και σε αρνητικές σκέψεις) Οι ρουτίνες αυτοματοποιούν την εκτέλεση: αποκλείεται η συνειδητή ανάλυση των πληροφοριών Οι ρουτίνες εμποδίζουν την πτώση της απόδοσης μετά από διάλειμμα Ανάπτυξη ρουτίνας ελεύθερων βολών Χαλάρωση Νοερή εκτέλεση Νιώσε άνετα Εστίασε στο κέντρο του στεφανιού Φαντάσου την επιτυχημένη βολή Εκτέλεσε – μη σκέφτεσαι τίποτε άλλο – απλά εκτέλεσε Επανέλαβε τη διαδικασία πολλές φορές Κανόνες για τη χρήση ρουτινών εκτέλεσης Στοιχεία ενεργειών και θετικές σκέψεις. Νοερή εκτέλεση της προσπάθειας Εξατομίκευση. Τελετουργική εκτέλεση

15 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Λέξεις κλειδιά – Αυτοδιάλογος Επιλέγεται το σημείο που πρέπει να βελτιωθεί Επιλέγεται μια λέξη κλειδί που περιγράφει και υπενθυμίζει το σημείο που πρέπει να βελτιωθεί Εκτέλεση φωνάζοντας δυνατά τη λέξη «κλειδί» Νοερή εξάσκηση στο σπίτι χρησιμοποιώντας τη λέξη «κλειδί» πριν τη νοερή εκτέλεση. Να χρησιμοποιείται η λέξη «κλειδί» πριν την εκτέλεση στον αγώνα

16 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Η τάση της κατάταξης της απόδοσης σε καλή ή άσχημη την ώρα της εκτέλεσης αποτελεί εμπόδιο στην αυτοσυγκέντρωση Αποφυγή της σκέψης που συνεχώς κρίνει και αξιολογεί την απόδοση Τα μάτια, όπως και η σκέψη, έχουν την τάση να εστιάζουν σε άσχετα ερεθίσματα Επικέντρωση σε κάτι ουδέτερο π.χ. «κοίτα το έδαφος» Μετά επικέντρωση στο σχετικό ερέθισμα π.χ. «κοίτα τη μπάλα» Εξάσκηση στον έλεγχο των ματιών Επικέντρωση στο παρόν

17 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Ταυτόχρονη επεξεργασία πληροφοριών και επιλογή ερεθισμάτων Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση Εξάσκηση σε πολλαπλά, πρόσθετα ερεθίσματα απόσπασης της προσοχής Σύνθετες ασκήσεις στην προπόνηση, προσοχή και σε άλλα ερεθίσματα πλην της εκτέλεσης. Προσομοίωση της προπόνησης με τις συνθήκες του αγώνα Εξάσκηση στη μετακίνηση της προσοχής από ένα σημείο στο άλλο ή από μια σκέψη στην άλλη. Χρήση της θετικής σκέψης (Orlick,1998) Εξάσκηση στην επιλογή λίγων, κατάλληλων και ευδιάκριτων ερεθισμάτων Λίγα – ευδιάκριτα σημεία για πρόβλεψη αντιδράσεων Καθορισμός στυλ προσοχής για κάθε περίσταση Αλλαγή του στυλ προσοχής όταν απαιτείται

18 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Ταυτόχρονη επεξεργασία πληροφοριών και επιλογή ερεθισμάτων Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση Παράδειγμα Βελτίωση της ικανότητας επιλογής κατάλληλων ερεθισμάτων στην υποδοχή σερβίς στο τένις (Weinberg, 1988) Θέση του σώματος αυτής που σερβίρει Σχετικό Άσχετο Θόρυβος από τους θεατές Γωνία της ρακέτας αυτής που σερβίρει Κίνηση από τη γραμματεία Τελείωμα της κίνησης του χεριού Ύψος της μπάλας Προηγούμενα χτυπήματα της αντιπάλου

19 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Κατάλληλο ερέθισμα αυτοσυγκέντρωσης με το σωστό τρόπο, την κατάλληλη στιγμή για την κάθε περίσταση και για το κάθε πρόβλημα. (Mayrard,1998) Π.χ. σε δρομέα: Λεκτικό έναυσμα: «άνοιξε ρυθμό τώρα» Οπτικό ερέθισμα: «συγκεντρώσου στα σημαιάκια του γηπέδου» Ενέργεια: «ρίξε το βάρος σου μπροστά» Π.χ. σε κολυμβητή: Λεκτική οδηγία: «πάμε δυνατά» Οπτικό ιδεατό ερέθισμα: «φαντάσου τον εαυτό σου στο βάθρο» Συναισθηματικός και ψυχολογικός επηρεασμός του αθλητή από τον προπονητή: Λεκτικό ερέθισμα: «ήρεμα, χαλάρωσε» Οπτική εικόνα ο ίδιος: μένει ήρεμος στον πάγκο

20 Πως βελτιώνεται η αυτοσυγκέντρωση
Προγράμματα εξάσκησης της προσοχής Ένα πρόγραμμα εξάσκησης της προσοχής περιλαμβάνει: Αξιολόγηση των αδυναμιών στα στιλ προσοχής Εξέταση των απαιτήσεων προσοχής του αθλήματος – της δεδομένης αγωνιστικής κατάστασης Εξέταση των ατομικών – περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών που επηρεάζουν την διέγερση Αναγνώριση ειδικών προβλημάτων προσοχής στην αγωνιστική κατάσταση, διαχωρισμός σχετικών – άσχετων ερεθισμών Ανάπτυξη προγραμμάτων παρέμβασης, χρήση τεχνικών νοερή απεικόνισης, γνωστική επαναξιολόγηση, τοποθέτηση στόχων κ.λ.π. Nideffer (1993α) :

21 Προβλήματα προσοχής στον αγώνα
Ανάκληση περασμένων γεγονότων «σε αυτό το γήπεδο τραυματίσθηκα» «Από αυτόν τον αντίπαλο έχω χάσει πολλές φορές» Επικέντρωση της προσοχής στο μέλλον «αν δεν νικήσουμε σήμερα χάνουμε το πρωτάθλημα» «αν δεν παίξω καλά σήμερα δεν θα ξαναμπώ στην ενδεκάδα» Επικέντρωση στο τώρα με εφαρμογή τεχνικών βελτίωσης της προσοχής Στρατηγικές επικέντρωσης Ψυχολογικό πλάνο με θετικές σκέψεις Τελετουργική εκτέλεση των ρουτινών

22 Προβλήματα προσοχής στον αγώνα
Παράλυση λόγω υπερανάλυσης Η ανάλυση της μηχανικής της κίνησης επιβαρύνει την προσοχή. Η εκτέλεση στον αγώνα πρέπει να είναι αυτοματοποιημένη. Στρατηγικές αντιμετώπισης Χρήση της νοερής εξάσκησης για αναπαραγωγή ζωντανών νοερών εικόνων μιας τέλειας εκτέλεσης. Χρήση του αυτοδιαλόγου – χρήση λέξεων «κλειδιών» για επικέντρωση σε συγκεκριμένα σημεία χωρίς αναλυτική σκέψη. Αποτρέπει την αναλυτική σκέψη Προετοιμάζει μια πετυχημένη εκτέλεση Η σκέψη με εικόνες:

23 Αξιολόγηση 1. Όταν διδάσκεις, μαθαίνεις στους αθλητές να κρατούν όσο πιο λίγα και ευδιάκριτα σημεία είναι δυνατόν σε κάθε περίπτωση; ΠΟΤΕ ΠΑΝΤΑ Δεν γνωρίζω πως 2. Τους μαθαίνεις να προσέχουν θετικές και εποικοδομητικές σκέψεις και να αποφεύγουν αρνητικές; 3.Τους μαθαίνεις να κατευθύνουν την προσοχή τους μακριά από τον πόνο ή την κούραση; 4. Όταν εκτελούν μια δεξιότητα, τους μαθαίνεις να προσέχουν στο παρόν και στην επόμενη κίνηση που θα ακολουθήσει και όχι σε προηγούμενες κινήσεις ή τι θα γίνει μετά από μια ώρα; 5. Χρησιμοποιείς «εναύσματα», λέξεις και ενέργειες που βοηθούν τους αθλητές να συγκεντρώνονται καλύτερα; 6. Τους μαθαίνεις να επικεντρώνονται σε παράγοντες όπως η μορφή και η εκτέλεση παρά το σκορ ή το αναμενόμενο αποτέλεσμα; 7. Διδάσκεις σημεία που βοηθούν τους αθλητές να προβλέπουν καθορισμένες αντιδράσεις; 8. Χρησιμοποιείς τεχνικές στόχων που αυξάνουν την αυτοσυγκέντρωση των αθλητών και βελτιώνουν την απόδοση;

24 Αξιολόγηση Προσθέστε όλους τους αριθμούς και γράψτε εδώ το σκορ Α…………
9. Χρησιμοποιείς προαγωνιστικές ρουτίνες που βοηθούν στον περιορισμό της αβεβαιότητας και μειώνουν την πιθανότητα απόσπασης της προσοχής; ΠΟΤΕ ΠΑΝΤΑ Δεν γνωρίζω πως 10. Βάζεις τους αθλητές να ασκούνται με θετικές νοερές εικόνες; Χρησιμοποιείς την τεχνική της νοερής εξάσκησης; 11. Χρησιμοποιείς σωματικές ή των αθλητών; γνωστικές τεχνικές για να ελέγχεις το στρες που μειώνει την ικανότητα συγκέντρωσης Προσθέστε όλους τους αριθμούς και γράψτε εδώ το σκορ Α………… Μετρήστε τα δεν γνωρίζω πως και γράψτε εδώ ξανά το σκορ Β………… Αξιολόγηση στο Α Αν το σκορ είναι πάνω από 50, τότε είστε πολύ καλός στο να ενισχύεται την αυτοπεποίθηση των αθλητών Αν το σκορ είναι μεταξύ 40 με 50, τότε είστε καλός στο να ενισχύεται την αυτοπεποίθηση των αθλητών Αν το σκορ είναι κάτω από 30 τότε πρέπει να προσέξετε Αν τα δε γνωρίζω είναι πάνω από 4 με 5 πρέπει να διαβάσετε σχετικά θέματα αθλητικής Ψυχολογίας.

25 Θέματα για συζήτηση Μια αρχάρια αθλήτρια του τένις συμμετέχει στο πρώτο της τουρνουά. Τι προβλήματα προσοχής πιστεύετε ότι θα αντιμετωπίσει; Σε τι θα διαφέρει με μια πιο έμπειρη αντίπαλό της πέρα από τον παράγοντα αθλητική ικανότητα; Ο σπρίντερ παίρνει θέση για το μεγάλο αγώνα. Είναι πολύ νευρικός καθώς συνεχώς του έρχονται εικόνες και συναισθήματα της προηγούμενης αποτυχίας του στο ίδιο στάδιο. Πως θα αντιμετωπίζατε την περίπτωση αν ήσασταν προπονητής του; Ποιες ψυχολογικές δεξιότητες πιστεύετε ότι βοηθούν περισσότερο στην επικέντρωση της προσοχής.

26 Επίλογος H επικέντρωση της προσοχής σε σχετικά με τη δραστηριότητα ερεθίσματα είναι η κρίσιμη ικανότητα που καθορίζει την αθλητική απόδοση και αποτελεί τη ειδοποιό διαφορά μεταξύ έμπειρων και αρχαρίων αθλητών. Ανάλογα με το άθλημα απαιτούνται διαφορετικά στιλ προσοχής. Η αυτοσυγκέντρωση καλλιεργείται μέσα από ειδικά προγράμματα με τη χρήση ψυχολογικών δεξιοτήτων (αυτοδιάλογος, νοερή απεικόνιση) και προ-αγωνιστικών ρουτινών. Με τη χρήση ειδικών τεχνικών και στρατηγικών εξάσκησης στην προπόνηση μπορεί ο αθλητής να αντιμετωπίζει καλύτερα το μεγάλο πρόβλημα της αυτοσυγκέντρωσης στον αγώνα.

27 Βιβλιογραφία Θεοδωράκης, Ι., Γούδας,Μ., Παπαϊωάνου,Α.(2001) Ψυχολογική Υπεροχή στον Αθλητισμό, Κεφάλαιο 8ο, σελ.153 – Εκδόσεις Χριστοδουλίδη, Weinberg, R.,& Gould, D., (1995) Foundations of Sport and Exercise Psychology, Κεφάλαιο 18ο, σελ 333 – 357 Champaign, IL: Human Kinetics. Παπαϊωάννου, Α., Θεοδωράκης, Ι., Γούδας, Μ., (2003). Για μια καλύτερη Φυσική Αγωγή, Κεφάλαιο 10ο, σελ. 243 – Εκδόσεις Χριστοδουλίδη.