Εισαγωγή στην Ανάλυση Γλωσσικών Δεδομένων Eνότητα 7: Λεξικά σχήματα

Παρουσίαση με θέμα: "Εισαγωγή στην Ανάλυση Γλωσσικών Δεδομένων Eνότητα 7: Λεξικά σχήματα"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Εισαγωγή στην Ανάλυση Γλωσσικών Δεδομένων Eνότητα 7: Λεξικά σχήματα
Δρ Μαρία Καμηλάκη, Διδάσκουσα Π.Δ. 407/80 Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας Εαρινό Εξάμηνο 2019

2 Η σημερινή μας «ατζέντα»
Να εξετάσουμε τη συμβολή των ΗΣΚ στη μελέτη των λεξικών σχημάτων.

3 Λεξικές συνάψεις (collocations)
Εναλλακτικά: σύμπλοκα Π.χ. εμφυσώ (συνήθως αξίες, ιδανικά), ουσιαστικά που συνδέονται με το επίθετο απτός (συνήθως, αποδείξεις, τεκμήρια). Συνδυασμοί που δεν προβλέπονται από τις σημασιολογικές ιδιότητες των λέξεων (π.χ. γιατί πλατύ χαμόγελο, αλλά όχι φαρδύ χαμόγελο, φαρδύ φόρεμα αλλά όχι πλατύ φόρεμα;;;). Γνώση που προκύπτει από την έκθεσή μας στα δεδομένα μιας γλώσσας.

4 Συμφραστικό εύρος (collocational range)
Με πόσες άλλες λέξεις μπορεί να συνάπτεται μια λέξη: π.χ. το επίθετο σχιζοφρενής έχει μικρότερο συμφραστικό εύρος από το επίθετο τρελός. Κάθε μορφολογικός τύπος ενός λήμματος μπορεί να έχει διαφορετικές συνάψεις π.χ. κεκτημένη ταχύτητα vs κεκτημένα δικαιώματα. Τυπικοί συνδυασμοί λέξεων π.χ. δυώνυμα (binomials): ψωμί κι αλάτι, πάνω-κάτω, βλέποντας και κάνοντας, τελεία και παύλα κ.ο.κ.

5 Οι συνάψεις ως σχέση συχνότητας
Ο Sinclair ορίζει ως σύναψη τη «συνεμφάνιση δύο ή περισσοτέρων λέξεων σε ένα μικρό διάστημα μέσα στο κείμενο» (1991: 170). Συμφραστικό διάστημα συνάψεων (collocation span). Όσο πιο μεγάλο είναι το συμφραστικό διάστημα, τόσο μικρότερη είναι η σημασία της σύναψης (Sinclair et al. 2004: xxvii).

6 Aναθεωρημένη θέαση… «η τάση των λέξεων να συνεμφανίζονται με ορισμένη στατιστική πιθανότητα» (bias) (Hunston 2002: 68) «η σχέση ενός λεξικού τύπου με άλλους που εμφανίζονται με μεγαλύτερη από τυχαία πιθανότητα στο συγκείμενό του» (Hoey 1991: 6-7).

7 Συνάψεις του λήμματος απτός στο ΣΕΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2014:84)
Συνάψεις του λήμματος απτός στο ΣΕΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2014:84)

8 Στατιστικοί δείκτες για συναπτική ισχύ (collocation strength)
ΜΙ, αμοιβαία πληροφορία (mutual information): προκύπτει από τη σύγκριση της πραγματικής συνεμφάνισης δύο λέξεων με την αναμενόμενη συνεμφάνισή τους αν απαντούσαν σε τυχαία σειρά. Αποτελεί μέτρο της αμοιβαίας έλξης μεταξύ των λέξεων και της σύνδεσής τους, αλλά όχι της βεβαιότητας για τη σύνδεση. Δίνει έμφαση σε λέξεις χαμηλής συχνότητας (λ.χ. λεξικά στοιχεία, τεχνικούς όρους, στερεότυπες φράσεις), αλλά είναι προβληματικός με τις πολύ σπάνιες λέξεις. t-score (δείκτης t): αποτελεί μέτρο των λέξεων που είναι πιθανό να εμφανιστούν ως συνάψεις μιας λέξης αντί μιας άλλης. Χρησιμοποιεί ως βάση την ποσότητα των διαθέσιμων στοιχείων και δίνει έμφαση σε λέξεις υψηλής συχνότητας (π.χ. γραμματικά στοιχεία, σημαντικές συνάψεις με μεγάλη συχνότητα). Είναι σημαντικός όταν είναι πάνω από 2. z-score (δείκτης z): συνυπολογίζει τη συχνότητα συνεμφάνισης στο συμφραστικό διάστημα και τις συχνότητες κάθε λέξης σε σχέση με το σύνολο των δειγμάτων στο σώμα κειμένων. Δίνει έμφαση σε λέξεις χαμηλής συχνότητας (λεξικά στοιχεία) και είναι σημαντικός όταν είναι πάνω από 3. ΜΙ3: πρόκειται για λογαριθμικό δείκτη, που υπολογίζει τις συχνότητες των δύο λέξεων που συνάπτονται στο σύνολο των δειγμάτων. Log-Likelihood (λογαριθμική πιθανότητα): συνυπολογίζει τη συχνότητα συνεμφάνισης, τη συχνότητα κάθε λέξης χωριστά και τη συχνότητα ζευγών που δεν περιλαμβάνουν ούτε τη μία ούτε την άλλη λέξη, σε σχέση με ένα φυσικό λογάριθμο.

9 Συμφραστικά πλαίσια συνωνύμων στο ΣΕΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2014:85)
Συμφραστικά πλαίσια συνωνύμων στο ΣΕΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2014:85) προσωπικός ατομικός

10 Λεξικά συμπλέγματα Η έννοια των συνάψεων ταλαντεύεται ανάμεσα στον διαισθητικό συνδυασμό λεξικών μονάδων που έχουν στενή σχέση μεταξύ τους και στη στατιστικά σημαντική ακολουθία λέξεων. Αντίθετα, η έννοια των λεξικών συμπλεγμάτων ορίζεται με αυστηρά στατιστικά κριτήρια. Μη διακοπτόμενες ακολουθίες περισσότερων των δύο λέξεων με στατιστικά σημαντική συνεμφάνιση σε ένα σώμα κειμένων (Φέρλας 2011). Λ.χ. οι φράσεις θα πρέπει να, κατά τη γνώμη μου, από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια, ο ένας στον άλλο κ.ά. Τα λεξικά συμπλέγματα αποτελούν δείγματα προκατασκευασμένου λόγου, δηλαδή λόγου που, σύμφωνα με τη Wray (2002: 9), «χρησιμοποιείται ως έτοιμο σύνολο, χωρίς να υπόκειται σε παραγωγή ή ανάλυση με βάση τους κανόνες της γλώσσας».

11 Λεξικά συμπλέγματα Ποικιλία μεταγλωσσικών όρων: αλληλουχία (chain), ν-γράμματα (n-grams), σύμπλεγμα (cluster), λεξική δέσμη (lexical bundle) κ.ά. Στα ελληνικά ο Φέρλας (2011) έχει προτείνει τον όρο λεξικό σύμπλεγμα, που συνδυάζει το σύμπλεγμα του Scott με τη λεξική δέσμη των Biber et al.

12 Λεξικά συμπλέγματα

13 Σημασιολογική προτίμηση
Με την καταγραφή των συνάψεων μιας λέξης μπορούμε να εντοπίσουμε ακριβώς τη σημασιολογική προτίμηση (semantic preference) που αυτή εμφανίζει, δηλαδή την τάση της να συνεμφανίζεται με λέξεις από ένα συγκεκριμένο σημασιολογικό πεδίο (βλ. λ.χ. Sinclair 2004: 32, Baker 2006: 86-87). Π.χ. έντονος: σημασιολογική προτίμηση στα σημασιολογικά πεδία της «δυσαρέσκειας» ή «αντίδρασης» (Φραγκάκη 2010). Για παράδειγμα, στις 50 πρώτες συνάψεις της λέξης στο ΣΕΚ περιλαμβάνονται λέξεις όπως: αντίδραση, κριτική, ανησυχία, πιέσεις, ανησυχίες, προβληματισμός, διακυμάνσεις, διαμαρτυρία, ανταγωνισμός, πρόβλημα, διαμαρτυρίες, αντιπαράθεση, δυσαρέσκεια, αντίθεση.

14 Σημασιολογική προσωδία
Ο όρος αφορά την εξάπλωση μιας συνδήλωσης πέρα από τα όρια μιας μόνης λέξης και έχει αναπτυχθεί για να καλύψει τη μη περιγραφική ή εκφραστική σημασία των λέξεων. Η σημασία αυτή έχει συνδεθεί στη βιβλιογραφία ιδιαίτερα με τον όρο συνυποδήλωση, δηλαδή τα ποικίλα δευτερεύοντα υπονοήματα που μπορεί να έχει μία λέξη. Ο Louw (1993) χρησιμοποίησε τον όρο για να αναφερθεί στο σημασιολογικό φαινόμενο που προκύπτει από τον αρνητικό ή θετικό χρωματισμό μιας λέξης ή φράσης από τις συνήθεις συνάψεις της. Tognini-Bonelli (2001: 111): «εάν μία λέξη τείνει να χρησιμοποιείται σε περιβάλλοντα θετικών ή αρνητικών νέων ή κρίσεων … φέρει μαζί της αυτό το είδος της σημασίας».

15 Σημασιολογική προσωδία

16 Σημασιολογική προσωδία

17 Σημασιολογική προσωδία

18 Φρασεολογία Περιπτώσεις προκατασκευασμένου λόγου όπως:
εκτεταμένες λεξικές μονάδες, συμφραστικά πλαίσια (collocation frameworks/frames: Renouf & Sinclair 1991), τα οποία αποτελούνται από δύο σταθερά στοιχεία και ένα μεταβλητό (π.χ. στα αγγλικά a/an + ? + of, too + ? + to), ή σχήματα (patterns), που αναφέρονται στους πιθανούς συνδυασμούς γραμματικών κατηγοριών με συγκεκριμένα λεξικά στοιχεία (π.χ. V over/across + n, run over a text). συνάψεις, δυώνυμα και λεξικά συμπλέγματα, ιδιωτισμοί (idioms), π.χ. τα κάνω θάλασσα, τα κάνω λίμπα, παίρνω στροφές, στις οποίες η σημασία προκύπτει από το σύνολο της φράσης και όχι από τη σύνθεση της σημασίας των επιμέρους λέξεων. παροιμίες, φόρμουλες κ.ά.

19 Φρασεολογισμοί Οι διάφορες πολυλεκτικές μονάδες μπορούν να τοποθετηθούν σε ένα συνεχές που διαβαθμίζεται από την απόλυτη ελευθερία του συνδυασμού λέξεων στον ένα πόλο έως την απόλυτη στερεοτυπία στον άλλο. Ο Sinclair (1991) αντιλαμβάνεται αυτό το συνεχές ως μια διαρκή αντιπαράθεση στο επίπεδο του κειμένου ανάμεσα στην αρχή της ανοιχτής επιλογής (open choice principle) και την αρχή του ιδιωτισμού (idiom principle). Σύμφωνα με την αρχή της ανοιχτής επιλογής, «ένα γλωσσικό κείμενο είναι το αποτέλεσμα μεγάλου αριθμού σύνθετων επιλογών» (Sinclair 1991: 109) που οδηγούν σε ελεύθερους συνδυασμούς στοιχείων. Αντίθετα, η αρχή του ιδιωτισμού προβλέπει ότι «οι χρήστες της γλώσσας έχουν στη διάθεσή τους μεγάλο αριθμό από ημιπροκατασκευασμένες φράσεις που αποτελούν μία και μόνη επιλογή, έστω κι αν φαίνεται ότι μπορούν να αναλυθούν σε τεμάχια» (1991: 110).

20 Φρασεολογισμοί

21 Άσκηση 1: αγγίζω αγγίζω [anízo] -ομαι Ρ2.3 : 1.ακουμπώ κτ. ή κπ. με το χέρι: Mην αγγίζετε τα αρχαία. Άγγιξε το χέρι του παιδιού. Ό,τι άγγιζε ο Mίδας γινόταν χρυσάφι. || (παθ.): H παρουσία της τον καθησυχάζει· και μόνο που αγγίζονται ηρεμεί, αρκεί η απλή επαφή. || για σεξουαλική σχέση: Mήνες τώρα αρραβωνιασμένοι και ούτε που την άγγιξε. 2α. δοκιμάζω: Έφυγε, χωρίς ούτε ν΄ αγγίξει το ωραίο φαγητό που του έφτιαξα. β.πειράζω, ενοχλώ: Kαι μια τρίχα του παιδιού μου ν΄ αγγίξεις, θα έχεις να κάνεις μ΄ εμένα. Tα πικρά του λόγια / οι προσβολές του δε με αγγίζουν. || Mονάχα εκείνο το σημείο άγγιξε ο σίφουνας, κατέστρεψε. γ.(σε αρνητ. πρότ.) οικειοποιούμαι κτ.: Mέσα στα χρυσάφια να τον βάλεις, δεν αγγίζει τίποτε. 3. (μτφ.) α.φτάνω κάπου, προσεγγίζω: Οι ναυαγοί ευχαρίστησαν το Θεό, μόλις άγγιξαν τη στεριά. (έκφρ.) ~ / εγγίζω τα όρια*. β. (συνήθ. στο γ' πρόσ.) αφορώ: H νέα νομοθεσία αγγίζει και τη δική σας περίπτωση. 4. συγκινώ: H τέχνη του αγγίζει βαθιά τη λαϊκή ψυχή. Πώς γίνεται και δε σ΄ αγγίζουν τα βάσανα των δυστυχισμένων;

22 Άσκηση 1: αγγίζω

23 Άσκηση 2: άνδρας

24 Βιβλιογραφικές αναφορές
Baker, P. (2006). Using Corpora in Discourse Analysis. London/New York: Continuum. Barnbrook, G., Mason, O. & Krishnamurthy, R. (2013). Collocation. Applications and Implications. Houndmills, Basingstoke: Palgrave Macmillan. Γούτσος, Δ. & Φραγκάκη, Γ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων. Ελληνικά ακαδημαϊκά ηλεκτρονικά συγγράμματα και βοηθήματα. Θώμου, Π. (2002). Λεξιλογικές συνάψεις (lexical collocations) σε ονοματικές φράσεις στο λόγο φυσικών και μη φυσικών ομιλητών της ελληνικής. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 22, Hoey, M. (1991). Patterns of Lexis in Text. Oxford: Oxford University Press. Hunston, S. (2002). Corpora in Applied Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Hunston, S. (2007). Semantic prosody revisited. International Journal of Corpus Linguistics 12(2), Louw, B. (1993). Irony in the text or insincerity in the writer? The diagnostic potential of semantic prosodies. In M. Baker, G. Francis & E. Tognini-Bonelli (eds), Text and Technology: In Honour of John Sinclair. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, Louw, B. (2000). Contextual prosodic theory: Bringing semantic prosodies to life. In C. Heffer & H. Sauntson (eds) Words in Context: A Tribute to John Sinclair on his Retirement. CD-Rom publication,

25 Βιβλιογραφικές αναφορές
Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge: Cambridge University Press. Μπακάκου-Ορφανού, Α. (2005). Η λέξη της Νέας Ελληνικής στο γλωσσικό σύστημα και στο κείμενο. Αθήνα: Παρουσία. Renouf, A. & Sinclair, J. (1991). Collocational frameworks in English. In K. Aijmer & B. Altenberg (eds), English Corpus Linguistics: Studies in the Honour of Jan Svartvik. London: Longman, Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press. Sinclair, J. (2004). Trust the Text: Language, Corpus and Discourse. London/New York: Routledge. Tognini-Bonelli, Ε. (2001). Corpus Linguistics at Work. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Φέρλας, Α.-Έ. (2011). Ο προκατασκευασμένος λόγος στα Ελληνικά και Αγγλικά. Μια μελέτη βασισμένη σε σώματα κειμένων με προεκτάσεις στη διδασκαλία της γλώσσας. Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Φραγκάκη, Γ. (2010). Ο αξιολογικός ρόλος του επιθέτου και η χρήση του ως δείκτη ιδεολογίας: Μελέτη βασισμένη σε σώματα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου. Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Wray, A. (2002). Formulaic Language and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.