Παραδοσιακή φιλολογία (φιλελεύθερος ανθρωπισμός) και η επανάσταση που έφερε ο δομισμός Στο μάθημά μας συνδυάζουμε δύο διαφορετικές και κάποτε αντίπαλες.

Παρουσίαση με θέμα: "Παραδοσιακή φιλολογία (φιλελεύθερος ανθρωπισμός) και η επανάσταση που έφερε ο δομισμός Στο μάθημά μας συνδυάζουμε δύο διαφορετικές και κάποτε αντίπαλες."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Παραδοσιακή φιλολογία (φιλελεύθερος ανθρωπισμός) και η επανάσταση που έφερε ο δομισμός
Στο μάθημά μας συνδυάζουμε δύο διαφορετικές και κάποτε αντίπαλες προσεγγίσεις: την παραδοσιακή φιλολογική και ανθρωπιστική προσέγγιση με τις θεωρίες λογοτεχνίας που προέκυψαν με τη λεγόμενη «γλωσσική στροφή» που πυροδότητα η ανάδυση του δομισμού.

2 Η παραδοσιακή κριτική προσέγγιση της λογοτεχνίας (σελ. Μπάρρυ 39-43)
Η παραδοσιακή κριτική προσέγγιση της λογοτεχνίας (σελ. Μπάρρυ ) Η παραδοσιακή φιλολογία δεν αυτοπροσδιορίστηκε ποτέ ως μία «θεωρία». Στην πράξη η παραδοσιακή φιλολογία βασίστηκε σε ορισμένες «αυτονόητες» παραδοχές: 1) Η καλή λογοτεχνία έχει διαχρονική σημασία. Κατά κάποιο τρόπο υπερβαίνει τους περιορισμούς και τις ιδιαιτερότητες της εποχής κατά την οποία γράφτηκε και έτσι αφορά ό,τι είναι μόνιμο στην ανθρώπινη φύση.

3 2) Εφ’ όσον ένα κείμενο θεωρηθεί σπουδαίο, οι φιλόλογοι μελετούν και τα συμφραζόμενά του, δηλ.
Α) κοινωνικοπολιτικά – τα συμφραζόμενα ενός ορισμένου κοινωνικού πλαισίου, μιας κοινωνικής υποδομής ή πολιτικής κατάστασης.

4 Β) Ιστορικά-λογοτεχνικά – σύμφωνα με τα οποία το έργο μπορεί να θεωρηθεί ως προϊόν λογοτεχνικών επιρροών άλλων συγγραφέων ή ως διαμορφούμενο από τις συμβάσεις συγκεκριμένων ειδών. Γ) Βιογραφικά – δηλ. οριζόμενα από τα προσωπικά στοιχεία της ζωής και της σκέψης του συγγραφέα.

5 3) Η «εκ του σύνεγγυς ανάγνωση». Διαβάζουμε το κείμενο λέξη προς λέξη.
4) Η ευρωπαϊκή παράδοση εστιάζει στο άτομο. Προσδίδει μεγάλη αξία σε μία «εσωτερική ουσία» του κάθε ατόμου, κάτι που σήμερα ονομάζουμε «υπερβατικό υποκείμενο». Τι είναι το υπερβατικό υποκείμενο; : το άτομο με την ανθρώπινη «ουσία» του, που θεωρείται ότι προϋπάρχει και πάντα υπάρχει πέρα από την κοινωνία, «υπερβαίνει» ή μπορεί να υπερβεί τις δυνάμεις της κοινωνίας, της εμπειρίας και της γλώσσας.

6 5) Σκοπός της λογοτεχνίας είναι η ενδυνάμωση της ζωής και των ανθρωπιστικών αξιών. Αλλά αυτό δεν γίνεται προγραμματικά, αλλά μέσα από την αισθητική του κειμένου. Μορφή και περιεχόμενο πρέπει να συγχωνεύονται κατά τρόπο οργανικό, έτσι ώστε το ένα να προκύπτει από το άλλο. Η «λογοτεχνία σταματάει εκεί που αρχίζει η προπαγάνδα».

7 «Η λογοτεχνία σταματάει εκεί που αρχίζει η προπαγάνδα»: Καταλαβαίνετε αυτή τη δήλωση, συμφωνείτε ή διαφωνείτε με αυτήν; Τί ακριβώς σημαίνει προπαγάνδα εδώ; 6) Η δουλειά της κριτικής είναι να ερμηνεύει το κείμενο, να διαμεσολαβεί ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη.

8 «Το οβάλ πορτραίτο»: Μία παραδοσιακή, ανθρωπιστική ανάγνωση
Κάνουμε μία «αναδιήγηση», πάμε κατευθείαν στο περιεχόμενο παρακάμπτοντας ζητήματα δομής και αφηγηματικής τεχνικής και επικεντρωνόμαστε στο κεντρικό θέμα, την προφανή διαμάχη μεταξύ των αξιών της «τέχνης» και της «ζωής». Η ανάγνωσή μας κατευθύνεται από ένα σύνολο ηθικών πεποιθήσεων και όχι από ένα «επιστημονικό μοντέλο» λογοτεχνικής κριτικής.

9 Αυτή η ηθική προσέγγιση της λογοτεχνίας είναι μία κληρονομιά της παραδοσιακής φιλολογίας πολύ σημαντική και δεν πρέπει να την χάσουμε στην προσπάθειά μας να κάνουμε «επιστήμη». Μια φεμινιστική προσέγγιση τί θα μας έλεγε για το διήγημα;

10 Η «θεωρία» αντιτάχθηκε στην παραδοσιακή κριτική και φιλολογία
Για τη θεωρία τίποτα δεν είναι αυτονόητο και ούτε διαχρονικό. Δεν υπάρχει απόλυτη ανθρώπινη φύση και αξίες: συγγραφέας, κείμενο και αναγνώστες είμαστε όλοι ιστορικοί και περιορισμένοι από το κοινωνικό μας περιβάλλον, την ειδική ψυχολογία μας, τη γλώσσα μας, κλπ.

11 Ο δομισμός Ο δομισμός στις λογοτεχνικές σπουδές μεταφέρει τη γλωσσολογική θεωρία του Φερντινάν ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure) από τη γλωσσολογία στη λογοτεχνία. Το έργο του Σωσσύρ ( ) επανακαλύφθηκε και αξιοποιήθηκε στις δεκαετίες δημιουργώντας ένα νέο πνευματικό κίνημα με κέντρο το έργο του ανθρωπολόγου Claude Levi-Strauss ( ) και του λογοτεχνικού κριτικού Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes, ). Ο δομισμός και η σημειωτική δεν περιορίζονται μόνο στη γλωσσολογία και τη λογοτεχνία, αλλά ερμηνεύουν ως «συστήματα σημείων» όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού: ένδυση, διαφήμιση, μουσική, αρχιτεκτονική, όλη μας την καθημερινότητα. Η σημερινή επιστήμη της ανθρωπολογίας στηρίζεται εν πολλοίς στις ανακαλύψεις του δομισμού.

12 Ο δομισμός βασίζεται στην ιδέα ότι δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τα πράγματα απομονωμένα αλλά ενταγμένα σε και καθορισμένα από ευρύτερες δομές στις οποίες συμμετέχουν. Παραδείγματα; Είναι δυνατόν να συνυπάρξει αυτή η θεωρία με την έννοια του «υπερβατικού υποκειμένου» της παραδοσιακής προσέγγισης της λογοτεχνίας;

13 Στη λογοτεχνία, για παράδειγμα, ο δομισμός μας λέει ότι είναι λάθος να επιχειρούμε να αντιληφθούμε το νόημα ενός έργου χωρίς να γνωρίζουμε την ευρύτερη δομή (με τους συγκεκριμένους κανόνες της) στην οποία ανήκει: ένα ποίημα ίσως να είναι μοιρολόι ή ελεγεία και τότε θα πρέπει να το κατανοήσουμε με βάση το είδος της ελεγείας. Αλλά και η ελεγεία είναι ένα υποείδος που ανήκει σε μία ευρύτερη δομή, την λυρική ποίηση. Αλλά και η λυρική ποίηση ανήκει σε μία ευρύτερη δομή, το γένος της ποίησης που διαφοροποιείται από αυτό της πεζογραφίας, κ.λπ.

14 Βασικές αρχές του δομισμού
Πρώτον: Το γλωσσικό «σημείο» είναι αυθαίρετο. Το σημείο αποτελείται από το «σημαίνον» και το «σημαινόμενο». Οι λέξεις (τα σημεία) αποτελούνται από ηχητικές εικόνες, τα «σημαίνοντα» που συνδέονται με «σημαινόμενα» δηλαδή η κάθε λέξη σημαίνει κάτι, έχει ένα σημαίνον, μία σημασία. Αλλά η σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου είναι μία αυθαίρετη κοινωνική σύμβαση: Δεν υπάρχει κανένας εγγενής λόγος για ένα σύνολο ήχων ή γραμμάτων πάνω στο χαρτί να σημαίνει αυτό που σημαίνει, γι αυτό εξάλλου διαφορετικές γλώσσες έχουν άλλα σημαίνοντα για τα ίδια σημαινόμενα. «K α ρ έ κ λ α», ή «chai r» ή «chaise” είναι διαφορετικά σημαίνοντα που σημαίνουν όλα καρέκλα. Το «αναφερόμενο», δηλαδή το αντικείμενο καρέκλα είναι εκτός του γλωσσικού σημείου.

15 Έτσι τα σημεία δεν είναι τα πράγματα.
Η γλώσσα και η λογοτεχνία μπορούν να αντιμετωπιστούν ως σημειολογικά συστήματα που λειτουργούν, σε μεγάλο βαθμό, ανεξάρτητα και αυτόνομα από την πραγματικότητα. Δεύτερον (σε συνέχεια του πρώτου): Τα σημεία παράγουν νόημα όχι επειδή αναφέρονται στα πράγματα αλλά επειδή διαφέρουν από άλλα σημεία που ανήκουν στην ίδια «αλυσίδα» ή διαφοροποιητικό δίκτυο. Ή έννοια πολυθρόνα έχει νόημα επειδή είναι διαφορετική από την έννοια καρέκλα ή την έννοια καναπές.

16

17 Το διάσημο παράδειγμα του Σωσσύρ είναι ένας πίνακας με τα δρομολόγια των τρένων:
Τί δίνει την ταυτότητά του στο εξπρές των 8.25 από τη Γενεύη για το Παρίσι; Δεν είναι τίποτα το υλικό, δεν είναι η μηχανή και τα βαγόνια, που θα μπορούσαν να αλλάζουν κάθε μέρα, δεν είναι οι οδηγοί ή οι επιβάτες, είναι η θέση του σε ένα σύστημα διαφορών: είναι το αυτό που βρίσκεται ανάμεσα στα τρένα των 7.25 και των 9.25, δηλαδή η ταυτότητά του είναι απολύτως συσχετική.

18 Τρίτον: Για τον Σωσσύρ, η γλώσσα συνιστά τον κόσμο μας, δεν τον καταγράφει απλώς, ούτε χρησιμεύει για να του βάζει διάφορες ταμπελίτσες. Το νόημα αποδίδεται πάντοτε στο αντικείμενο ή την ιδέα από το ανθρώπινο μυαλό που σκέφτεται μέσω της γλώσσας που έχει μάθει. Το νόημα δεν περιέχεται μέσα στα πράγματα. Κλασικό παράδειγμα είναι η επιλογή ανάμεσα σε εναλλακτικές διατυπώσεις, όπως «τρομοκράτης» ή «αντάρτης», «κοινοτικά τέλη» ή «χαράτσι».

19 Τέταρτο:Langue και parole (σύστημα γλώσσας και ομιλία).
Η γλώσσα είναι ένα σύστημα κανόνων που τους κατέχουν οι ομιλητές. Χρησιμοποιούν τους κανόνες αυτούς για να παράγουν λόγο και ομιλία. Οι δομιστές κριτικοί της λογοτεχνίας θεωρούν ότι, κατά αναλογία με τις δομές της γραμματικής και του συντακτικού, υπάρχουν κανόνες ή συμβάσεις για τη λογοτεχνική παραγωγή. Τα λογοτεχνικά είδη είναι δομές που διέπονται από κανόνες. Ο κάθε συγγραφέας χρησιμοποιεί αυτούς τους κανόνες και δημιουργεί τη δική του εκδοχή. Μελετώντας πολλά κείμενα που ανήκουν σε ένα λογοτεχνικό είδος είναι δυνατόν να απομονωθούν οι δομές και οι κανόνες: π.χ. τα λαϊκά παραμύθια χωρίζονται σε λίγες κατηγορίες με παρόμοιες δομές πλοκής και αφήγησης (ο ήρωας φεύγει από το σπίτι του, αντιμετωπίζει μια σειρά περιπέτειες, δικαιώνεται στο τέλος, κλπ.).

20 Οι ανθρωπολόγοι μελετητές των μύθων και οι δομιστές φιλόλογοι έχουν παρατηρήσει ότι η γλώσσα παράγει νόημα (συμβατικό, κοινωνικό, ιστορικό) με βάση τα λεγόμενα αντιθετικά δίπολα: τέχνη/ζωή, άντρας/γυναίκα, συγγενής/ξένος, πολιτισμός/φύση, κ.ά. Αργότερα ο μεγάλος δομιστής Ρολάν Μπαρτ θα εντάξει αυτά τα δίπολα στον λεγόμενο «συμβολικό κώδικα». Αυτές οι δομές αντιτιθέμενων στοιχείων θεωρούνται από τους δομιστές ως θεμελιώδεις για τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Η λογοτεχνία και η λογοτεχνική κριτική συχνά προσπαθεί να τορπιλίσει και να ανατρέψει αυτά τα δίπολα.

21 Σημειωτική ή σημειολογία
Ένας γενικότερος όρος που χρησιμοποιείται συχνά και είναι συγγενής του δομισμού είναι το σύστημα σημείων. Τα λογοτεχνικά κείμενα είναι συστήματα σημείων. Αλλά τα σημεία δεν είναι μόνο γλωσσικά. Όλες οι εκφάνσεις του πολιτισμού είναι συστήματα σημείων. Σκεφτείτε τη μόδα: δεν λειτουργούν ως συστήματα σημείων οι επιλογές στο ντύσιμο; Δεν ερμηνεύουμε τον τρόπο που ντύνεται κάποιος όπως ερμηνεύουμε ένα κείμενο; Η σημειωτική μελετάει τα συστήματα σημείων.

22 Τα συστήματα σημείων ονομάζονται και «κώδικες» οι οποίοι μπορεί να «αποκωδικοποιηθούν».
Ας σκεφτούμε λίγο περισσότερα για τους κώδικες του ντυσίματος: τί μηνύματα μπορούμε να περάσουμε ή να διαβάσουμε παρατηρώντας το ντύσιμο;

23 Ένας μεγάλος δομιστής και μεταδομιστής: Ο Ρολάν Μπαρτ
Οι κώδικες ή συστήματα σημείων με τους οποίους, κατά τον Μπαρτ, μπορούμε να διαβάσουμε τα λογοτεχνικά κείμενα είναι: 1. Ο προαιρετικός κώδικας ή κώδικας των πράξεων: ό,τι σημειώνει ενδείξεις δράσης («το πλοίο σάλπαρε τα μεσάνυχτα», «ξεκίνησαν ξανά», κλπ.) Ονομάζεται και προαιρετικός, γιατί οι πράξεις θεωρούνται, γενικά, προαιρετικές. 2. Ο ερμηνευτικός κώδικας. Θέτει αινίγματα ή ερωτήματα που προκαλούν αγωνία (σασπένς). 3. Ο πολιτισμικός κώδικας. Ανακαλεί στο νου του αναγνώστη μία προϋπάρχουσα εικόνα ή στερεότυπο για το είδος του ανθρώπου στο οποίο ανήκει ένας λογοτεχνικός ήρωας ή κατάσταση. 4. Ο σημικός ή συνδηλωτικός κώδικας. Συνδέεται και πάλι με το θέμα και τους ήρωες. Είναι τα γλωσσικά σημεία που δημιουργούν τους μυθοπλαστικούς «χαρακτήρες». Παράδειγμα σελ. 81

24 5. Ο συμβολικός κώδικας. Συνδέεται με το θέμα και τους ήρωες, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα. Είναι ο κώδικας στον οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, που αποτελείται από βασικά δίπολα (καλό-κακό, αρσενικό-θηλυκό, πολιτισμός-φύση, κλπ.) Βεβαίως ο «συνδηλωτικός» και ο «συμβολικός» κώδικας συνδέονται.

25 Ο δομιστής κριτικός Ο δομιστής αναγνώστης δεν πάει κατευθείαν στο θεματικό περιεχόμενο. Φτιάχνει διαγράμματα με βάση τις αντιθέσεις, τους παραλληλισμούς, τις αντηχήσεις, αντανακλάσεις, επαναλήψεις, ή άλλα σχήματα που εντοπίζει στο κείμενο και τα οποία διακρίνει στη πλοκή, τη δομή, τους χαρακτήρες και τα κίνητρά τους, τις καταστάσεις, τη γλώσσα και την εικονοποιία.

26 Αφηγηματολογία Επίσης, ο δομιστής προσέχει τα είδη της αφήγησης (η αφηγηματολογία έχει προκύψει από τον δομισμό). Πάντα ρωτάμε «ποιος μιλάει» και «ποιος ‘βλέπει’».

27 Εντοπίζουμε τον «συμβολικό κώδικα» στο «Οβάλ πορτραίτο»
1. Δυαδική δομή (δομή ζευγαρωτών αντιθέτων): η αφήγηση πλαισίωσης και η εγκιβωτισμένη αφήγηση, η ιστορία μέσα στην ιστορία. 2. Συγκρίνουμε τα δύο μισά. Διαφέρει ο αφηγηματικός ρυθμός; Ο τόνος της αφήγησης; Η λειτουργία του κάστρου είναι η ίδια στα δύο μισά; Ποιοί είναι οι κύριοι δράστες στα δύο μισά; Τί σχέσεις ανθρώπων έχουμε στα δύο μισά και πώς συγκρίνονται;

28 Αντιθέσεις και παραλληλισμοί στο εσωτερικό του καθενός μέρους
Αντιθέσεις ανάμεσα στους ήρωες και τους χαρακτήρες τους. Αντιθέσεις εσωτερικές στους χαρακτήρες. (Ο ζωγράφος είναι ερωτευμένος μάλλον με την τέχνη του και όχι με τη γυναίκα του.) ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΝΑ ΠΑΜΕ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ Η αντιθέσεις έρωτα-λατρεία για την τέχνη και γυναίκας-πορταίτου αναγονται στη ευρύτερη αντίθεση ζωή-τέχνη. Η σχέση καλλιτέχνη-μοντέλου ίσως αναχθεί στη σχέση άντρα-γυναίκας (πώς αντλεί και «θρέφεται» ένας άντρας από τη γυναίκα του με τρόπο καταστροφικό για την τελευταία).

29 Κάθε προσέγγιση έχει κάτι να μας δώσει και να προσφέρει στην ανάγνωση του λογοτεχνικού κειμένου.
Σίγουρα μπορούμε να συνδυάσουμε την παραδοσιακή-φιλολογική με τη δομιστική. Αλλά δεν συνδυάζοντα πάντα οι προσεγγίσεις, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.