ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (BURNOUT SYNDROME) Ομιλήτρια: Ιατρέλλη Ιωάννα Διευθύντρια Αναισθησιολογικού Τμήματος του Τζανείου ΓΝ Πειραιά 1.

Παρουσίαση με θέμα: "ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (BURNOUT SYNDROME) Ομιλήτρια: Ιατρέλλη Ιωάννα Διευθύντρια Αναισθησιολογικού Τμήματος του Τζανείου ΓΝ Πειραιά 1."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (BURNOUT SYNDROME) Ομιλήτρια: Ιατρέλλη Ιωάννα Διευθύντρια Αναισθησιολογικού Τμήματος του Τζανείου ΓΝ Πειραιά 1

2 Ο όρος burnout χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1974 στις ΗΠΑ από τον ψυχίατρο Freudenberger Η ετυμολογία του όρου burnout στην αγγλική γλώσσα καταγράφεται ως « αναλώνομαι προοδευτικά εκ των ένδον μέχρι του σημείου της απανθράκωσης» (Maslach & Jackson, 1984). Πρόκειται για μια επαγγελματική παθολογία που εκδηλώνεται με μεγάλη συχνότητα σε όσους ασκούν κοινωνικό λειτούργημα ή παροχή υπηρεσίας σε άλλα άτομα (Helping professions) 2

3 Το σύνδρομο burnout ή σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης αποτελεί μια μακροπρόθεσμη αντίδραση στο επαγγελματικό stress Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι: γρήγορη κατανάλωση των ενεργειακών ψυχοσωματικών αποθεμάτων και η μείωση των επαγγελματικών επιδόσεων. Είναι μια πολυσύνθετη κατάσταση καθώς πέρα από τους ----αντικειμενικούς και ----υποκειμενικούς παράγοντες που συνθέτουν το χρόνιο εργασιακό stress, στη γένεση και εγκατάσταση του συμβάλλουν πολλοί άλλοι παράγοντες ----κοινωνικοί, ----μορφωτικοί και ---- ατομικοί οι οποίο συντελούν στο πέρασμα από το stress στο burnout. 3

4 Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης έχει μελετηθεί ιδιαίτερα σε άτομα που ασχολούνται στον χώρο της υγείας. Αυτό που κάνει τους επαγγελματίες υγείας περισσότερο επιρρεπείς είναι το γεγονός 1.ότι είναι υπεύθυνοι για ανθρώπινες ζωές, όχι για απρόσωπα αντικείμενα και οι πράξεις ή παραλήψεις τους έχουν σημαντικό ή και τραγικό αντίκτυπο στους ασθενείς. 2. Επιπλέον τα επαγγέλματα παροχής υπηρεσιών υγείας απαιτούν συναισθηματική επένδυση και αλτρουιστική διάθεση ενώ η ικανοποίηση πολλές φορές λείπει με αποτέλεσμα η απογοήτευση να είναι συχνή 4

5 Θεωρητικά μοντέλα επαγγελματικής εξουθένωσης Τα περισσότερα θεωρητικά μοντέλα επιχειρούν να ερμηνεύσουν το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης υπό το πρίσμα μίας δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και περιβάλλοντος (Vachon, 1987). Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η επαγγελματική εξουθένωση οφείλεται κυρίως σε στρεσογόνες και δυσμενείς επαγγελματικές συνθήκες, όπως το ιδιαίτερα φορτωμένο πρόγραμμα, η έλλειψη αυτονομίας και εξουσίας, η ανεπαρκής ψυχολογική υποστήριξη και η αυταρχική διοίκηση του οργανισμού (Pines, 1986). Άλλοι πάλι ερευνητές (Leiter & Maslach,1988˙ Dekker & Schaufeli, 1995˙ Antoniou, 1999) τονίζουν τη σημασία των ατομικών παραγόντων, υποστηρίζοντας, ότι η επαγγελματική εξουθένωση εξαρτάται από τις προσδοκίες που ο επαγγελματίας έχει από τον ίδιο του τον εαυτό αλλά και από το χώρο της υγείας στον οποίο εργάζεται (Firth-Cozens & Payne, 1999). Τα μοντέλα της Επαγγελματικής Εξουθένωσης που έχουν κατά καιρούς περιγραφεί είναι συνοπτικά τα παρακάτω. 5

6 1) ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ Βάσει του κλασικού ορισμού της Maslach αναδεικνύονται τρεις κύριες διαστάσεις του συνδρόμου, που αντιπροσωπεύουν και διαφορετικές κατηγορίες συμπτωμάτων. Η πρώτη διάσταση ονομάζεται «συναισθηματική εξάντληση» και αποτελεί την αρχική απάντηση στο stress. Περιλαμβάνει αισθήματα ψυχικής και σωματικής κόπωσης, καθώς και απώλεια ενέργειας και διάθεσης. Για τη δεύτερη διάσταση της επαγγελματικής εξουθένωσης έχει επικρατήσει η χρήση του όρου «αποπροσωποποίηση», με τον οποίο περιγράφεται η απομάκρυνση και αποξένωση του εργαζόμενου από τους ασθενείς/πελάτες του και η εγκαθίδρυση απρόσωπων, επιθετικών και κυνικών σχέσεων με αυτούς. Η τρίτη διάσταση ονομάζεται «έλλειψη προσωπικής επίτευξης» και αναφέρεται στην αίσθηση που αποκτά ο εργαζόμενος ότι είναι ανίκανος να προσφέρει στον χώρο εργασίας του και στην συνεπαγόμενη μείωση της απόδοσής του (Leiter & Maslach, 2005). 6

7 2) ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΩΝ EDELWICH & BRODSKY (1980) Οι Edelwich & Brodsky (1980) περιέγραψαν μία σειρά από τέσσερα στάδια ανάπτυξης της επαγγελματικής εξουθένωσης, τα οποία ακολουθεί ο εργαζόμενος από την αρχή της καριέρας του, και συγκεκριμένα: Ενθουσιασμός. Ο εργαζόμενος ξεκινάει την καριέρα του με ενθουσιασμό. Μόλις έχει μπει στον επαγγελματικό στίβο και έχει υπερβολικά υψηλούς στόχους και συχνά μη ρεαλιστικές προσδοκίες. Στο στάδιο αυτό ο εργαζόμενος υπερεπενδύει στην εργασία του, αφιερώνοντας το χρόνο και την ψυχή του, ενώ επίσης υπερεπενδύει στις σχέσεις που αναπτύσσει με τους ασθενείς. Καθώς, όμως, διαπιστώνει ότι το έργο που παράγει δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του, απογοητεύεται. Αμφιβολία και αδράνεια. Τότε, λοιπόν, περνάει στο δεύτερο στάδιο, αυτό της αμφιβολίας και αδράνειας. Η εργασιακή καθημερινότητα διαψεύδει τις προσδοκίες του, με αποτέλεσμα να μην καλύπτονται οι ανάγκες του μέσα από την εργασία του. Ο εργαζόμενος κατηγορεί τον εαυτό του για την αποτυχία και προσπαθεί ακόμη περισσότερο να επενδύσει στο επάγγελμά του, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα. Έτσι, σταδιακά αποϊδανικοποιεί την εργασία του, μη έχοντας όμως ακόμα αναθεωρήσει τις προσδοκίες του. Απογοήτευση και ματαίωση. Την αμφιβολία και αδράνεια διαδέχονται η απογοήτευση και ματαίωση. Ο εργαζόμενος βλέπει ότι οι προσπάθειές του να ολοκληρωθεί μέσα από την εργασία του ματαιώνονται και οδηγείται στην αποθάρρυνση και την απογοήτευση. Για να ξεφύγει από το αδιέξοδο πρέπει είτε να αναθεωρήσει τελικά τις προσδοκίες του είτε να απομακρυνθεί από τον εργασιακό του χώρο, από την πηγή δηλαδή του στρες. Απάθεια. Στο τελευταίο στάδιο της επαγγελματικής εξουθένωσης, που περιγράφεται ως απάθεια, ο εργαζόμενος αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα απέναντι στους άλλους, ενώ προσπαθεί να καταπολεμήσει την απογοήτευση και τη ματαίωση που του προκαλεί το επάγγελμά του. Ουσιαστικά συνεχίζει να εργάζεται για βιοποριστικούς λόγους, ενώ επενδύει ελάχιστη ενέργεια στα καθήκοντά του και αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών/πελατών του, για να καλύψει την ανεπάρκεια που νιώθει απέναντί τους. 7

8 3) ΤΟ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ CHERNISS (1980) Σύμφωνα με τον C. Cherniss, η επαγγελματική εξουθένωση αποτελεί περισσότερο μία «διαδικασία» παρά ένα μεμονωμένο «συμβάν», και η οποία ακολουθεί τρία στάδια I. Στάδιο του «εργασιακού στρες»: το οποίο δημιουργείται όταν οι προσωπικοί στόχοι των εργαζομένων δεν μπορούν να υλοποιηθούν λόγω έλλειψης πόρων. Αυτή η διατάραξη της ισορροπίας μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε εργαζόμενο, χωρίς να οδηγήσει απαραίτητα σε επαγγελματική εξουθένωση Ακολουθεί το II. Στάδιο «εξάντλησης»: κατά το οποίο ο εργαζόμενος είναι υπό συνεχές στρες και έλλειψη ενδιαφέροντος και σταδιακά οδηγείται στο στάδιο III της «αμυντικής κατάληξης», όπου ο κυνισμός και η απάθεια αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα. 8

9 4) ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ PINES Η επαγγελματική εξουθένωση σύμφωνα με το μοντέλο της Pines εμφανίζεται ύστερα από μακροχρόνια έκθεση του εργαζομένου σε εξαντλητικές εργασιακές απαιτήσεις και επηρεάζει όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης προσωπικότητας, συναισθηματική, ψυχική και σωματική. 9

10 Όποιο από τα ανωτέρω μοντέλα περιγραφής του συνδρόμου και να αποδεχθούμε, η επαγγελματική εξουθένωση υποδηλώνει την απώλεια του ενδιαφέροντος του εργαζόμενου για την φύση και το χώρο της εργασίας, η οποία καταλήγει σε διαταραχή των σχέσεων με τους ασθενείς και γενικότερα το περιβάλλον. αντιμετωπίζει την επαγγελματική εξουθένωση ως μονοδιάστατη έννοια που αξιολογείται από μία μόνο κλίμακα που δίνει μια συνολική βαθμολογία. 10

11 Συμπτώματα της Επαγγελματικής Εξουθένωσης +++ Σωματικά ΨυχολογικάΣυμπεριφορικά Σωματική εξάντληση/ Κούραση Κατάθλιψη Αϋπνία ή υπερβολικός Ύπνος Πονοκέφαλοι Γαστρεντερικά προβλήματα/έλκος Παρατεταμένη ασθένεια/συχνές ασθένειες/κρυολογήματα Αύξηση ή μείωση Βάρους Αναπνευστικά Προβλήματα Υπερένταση Αυξημένα επίπεδα Χοληστερόλης Στεφανιαία νόσος Διαταραχές ομιλίας Σεξουαλική δυσλειτουργία Δυσκαμψία στις αλλαγές/ έλλειψη ελαστικότητας Έλλειψη ενδιαφέροντος και συναισθημάτων/ απάθεια Κυνισμός/αρνητική διάθεση Συναισθηματική εξάντληση/έλλειψη συναισθηματικού ελέγχου Χαμηλό «ηθικό»/ αίσθηση ματαιότητας Έλλειψη υπομονής/ Ευερεθιστικότητα Αδυναμία αντιμετώπισης ανεπιθύμητων καταστάσεων Στρες Ανία Μειωμένη αυτοπεποίθηση Αποπροσωποποίηση ασθενών Εκνευρισμός Αδυναμία λήψης αποφάσεων Αισθήματα αδυναμίας Καχυποψία Αισθήματα ενοχής/αποτυχίας Κατάθλιψη Αποξένωση Αυξημένη ανησυχία Υπερβολική αυτοπεποίθηση/λήψη ασυνήθιστα υψηλών ρίσκων Αποτελμάτωση Χαμηλή εργασιακή απόδοση/ Χαμηλή εργασιακή ικανοποίηση Μειωμένη επικοινωνία/παραίτηση Υψηλά επίπεδα Παραίτησης Αυξημένα επίπεδα Απουσιασμού Έλλειψη ενθουσιασμού για την εργασία Αυξημένη χρήση φαρμάκων Αυξημένες οικογενειακές Συγκρούσεις Υπερβολική χρήση Αλκοόλ Αδυναμία συγκέντρωσης/αδυναμία καθορισμού στόχων και προτεραιοτήτων Ροπή σε ατυχήματα Αυξημένα παράπονα για την εργασία Εργασιομανία 11

12 Κατάλογο Επαγγελματικής Εξουθένωσης ( Maslach Burnout Inventory MBI)(1986). Το MBI αποτελεί μια ευρέως χρησιμοποιούμενη κλίμακα που αξιολογεί 3 στοιχεία: α) το βαθμό συναισθηματικής εξάντλησης, β)τα επίπεδα αποπροσωποποίησης και γ) την αίσθηση μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων και αυτοεκτίμησης. 12

13 ΑΙΤΙΑ Όσο αφορά την διερεύνηση των αιτιών που οδηγούν στο σύνδρομο, διάφορα θεωρητικά μοντέλα ψάχνουν τις εξηγήσεις στην δυναμική επίδραση ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον του. Ορισμένοι μελετητές εστιάζουν στις συνθήκες εργασίας, ενώ άλλοι θεωρούν πιο σημαντικούς παράγοντες τα στοιχεία της προσωπικότητας που ήδη υπάρχουν. Οι ερευνητές τονίζουν ότι το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης αφορά όχι την μεμονωμένη απάντηση στο stress αλλά περισσότερο την ικανότητα του ατόμου να συνεργάζεται και να διαχειρίζεται τις δυσκολίες στον εργασιακό χώρο. 13

14 Ο Freudenberger περιέγραψε τρεις τύπους περισσότερο ευάλωτους στην εμφάνιση του συνδρόμου: τον «αφοσιωμένο εργαζόμενο» dedicated ο οποίος αναλαμβάνει υπερβολικά πολλή δουλειά, τον «υπερδεσμευμένο εργαζόμενο» overcommitted του οποίου η ζωή δεν δίνει ικανοποίηση και τον «αυταρχικό εργαζόμενο» authoritarian ο οποίος νιώθει ότι κανείς άλλος εκτός από αυτόν δε μπορεί να κάνει τη δουλειά με την ίδια αποτελεσματικότητα. 14

15 Η αυξημένη γραφειοκρατία και η επιτακτική ανάγκη συνεχούς επαγρύπνησης, αποτελούν επιπλέον παράγοντες δυσαρέσκειας από την δουλειά, όπως επίσης και οι αλλαγές στην ίδια την φύση της ιατρικής. Σκληρός ανταγωνισμός, ασφαλιστικές εταιρείες που καθυστερούν να πληρώσουν, μικρότερη απόδοση από μέρους των ασθενών, αυξημένες διοικητικές αρμοδιότητες, προκαλούν ιδιαίτερο άγχος και πίεση στους γιατρούς.. 15

16 Σε ερωτηματολόγιο της Ιατρικής Ένωσης Ιατρών του Καναδά διαπιστώθηκε έκπτωση του ηθικού ανάμεσα στους γιατρούς με κυριότερες αιτίες τον όγκο δουλειάς, τη διδασκαλία και το ερευνητικό έργο, την πιθανότητα δικαστικών διεκδικήσεων και τις αυξημένες απαιτήσεις του κόσμου. Οι αλλαγές που είχαν εφαρμοστεί στο σύστημα υγείας του Καναδά με περικοπές δαπανών και προσωπικού, αυστηρό έλεγχο εξόδων και περισσότερη γραφειοκρατική δουλειά για τους γιατρούς, δημιούργησε έντονη ανασφάλεια και συχνότερο σύνδρομο εξάντλησης στους γιατρούς του συστήματος 16

17 Ο αυξημένος φόρτος ημερήσιας αλλά και εβδομαδιαίας εργασίας, η έλλειψη ελέγχου και του ρυθμού εργασίας, οι χαμηλές οικονομικές απολαβές, η έλλειψη υποστήριξης από το εργασιακό περιβάλλον, η δυσκολία να είναι συνεπείς στις οικογενειακές υποχρεώσεις και η ανακολουθία των υψηλών προσδοκιών και της πραγματικότητας που βιώνουν οι αναισθησιολόγοι στην άσκηση του επαγγέλματος τους, αποτελούν κάποιους από τους επιβαρυντικούς παράγοντες για την εμφάνιση του συνδρόμου όπως φαίνεται από την βιβλιογραφία. Αν σε όλα αυτά τα στοιχεία προσθέσουμε το γεγονός της ελάχιστης συναισθηματικής ανταπόδοσης και της μικρής αναγνωρησιμότητας που βιώνει αυτή η ειδικότητα εκ μέρους των ασθενών μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι αναισθησιολόγοι ανήκουν στην ομάδα ιατρών με αυξημένο κίνδυνο για burnout. 17

18 Σε μεταανάλυση 15 δημοσιευμένων μελετών σχετικά με την εμφάνιση του συνδρόμου σε γιατρούς στην ειδικότητα ( γενική ιατρική, χειρουργική,αναισθησιολογία), τα στοιχεία είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά καθώς το σύνδρομο συναντάται πολύ συχνά και σε μεγάλη ένταση στους ειδικευόμενους. Κυριότερες αιτίες ήταν η έλλειψη ελέγχου του χρόνου δουλειάς. 18

19 Η δυνατότητα ελέγχου του εργασιακού χρόνου και ο προγραμματισμός της εργασίας (ενδιαφέρουσες περιπτώσεις, εξάσκηση των δεξιοτήτων) ασκούν θετική επίδραση στην μειωμένη εμφάνιση του συνδρόμου όπως φαίνεται και σε μελέτη σε εργαζομένους σε νοσοκομείο της Αυστραλίας για την επιδραση των συνθηκών εργασίας στο επίπεδο ικανοποίησης από την δουλειά, ενώ ο όγκος και η δυσκολία της δουλειάς δεν συμμετείχαν σημαντικά. Αντίθετα χαμηλές οικονομικές απολαβές, μικρες προοπτικές για εξέλιξη και κακή οργάνωση χρόνου ήταν οι κυριότεροι παράγοντες χαμηλής ικανοποίησης. 19

20 Η αναγνώριση του προβλήματος και η εύρεση τρόπων αντιμετώπισης είναι ουσιώδους σημασίας. Η καλή υγεία των γιατρών διαφυλάσσει την καλή υγεία των ασθενών και προστατεύει όλο το σύστημα υγείας. Μελέτη σε ειδικευόμενους ιατρούς στη Mayo Clinic για τα λάθη που παρατήρησαν στον εαυτό τους στην άσκηση της ιατρικής πρακτικής, έδειξε ότι όσο υψηλότερο σκορ εμφάνιζαν στο ερωτηματολόγιο για επαγγελματική εξουθένωση τόσο περισσότερα ήταν τα ιατρικά λάθη τα οποία ανέφεραν. 20

21 Πως αντιμετωπίζεται θεραπευτικά το σύνδρομο Burn Out Στη σύγχρονη εποχή η διαχείριση του εργασιακού stress αντιμετωπίζεται πολύ σοβαρά από μεγάλες επιχειρήσεις απορροφώντας μεγάλο μέρος του οικονομικού προγραμματισμού Πολύ μεγάλη σημασία έχει η πρόληψη του συνδρόμου Έλεγχος του χρόνου και του προγράμματος της δουλειάς (βελτίωση του χώρου, ελάττωση των ωρών εργασίας, πιο σωστή διοίκηση ), επανεξετάζοντας τις αμοιβές των εργαζομένων σε κάθε επίπεδο οικονομικό, συναισθηματικό, ηθικό και βέβαια εκπαιδεύοντας, ενημερώνοντας και επιβραβεύοντας συνεχώς τους εργαζομένους μπορεί να μειώσει την επίπτωση του συνδρόμου Η συνεργασία και συμμετοχή όλων στην λήψη αποφάσεων που αφορούν το χώρο τους, η συνεργασία σε επιστημονικό επίπεδο για την αναγνώριση και αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων και η χρήση ακόμη και προσομοιωτή για την εκπαίδευση στη διαχείριση κρίσεων, είναι κάποια από τα μέτρα που μπορούν να βοηθήσουν σε οργανωτικό επίπεδο 21

22 Σε ατομικό επίπεδο η καλή φυσική κατάσταση και ψυχική υγεία υποστηρίζεται από υγιές οικογενειακό περιβάλλον, σύντροφο με κατανόηση, καλούς φίλους, εκδρομές και υιοθέτηση μεθόδων ελέγχου του stress ( συχνή άσκηση, πνευματικές ενασχολήσεις, βιβλία, μουσική) όπως και νέων στόχων στην εργασία. Είναι απαραίτητο να προσδιοριστούν νέοι στόχοι στην εκπαίδευση, για σωστό προσανατολισμό και κατεύθυνση των νέων γιατρών, ώστε να γνωρίζουν τις συνθήκες δουλειάς και να μην έχουν μεγάλες προσδοκίες. Ο διαχωρισμός ρόλων θα βοηθήσει στον έλεγχο του χρόνου και του χώρου δουλειάς τους. Ιατρική βοήθεια είναι απαραίτητη σε άτομα τα οποία την ζητήσουν αν και συνήθως τότε είναι αργά. Η φαρμακευτική αγωγή και η ψυχιατρική υποστήριξη είναι οι πιο συχνές θεραπευτικές προσεγγίσεις, όμως τα τελευταία χρόνια ο ιατρικός βελονισμός κερδίζει έδαφος είτε ως μονοθεραπεία ή σε συνδυασμό με όλες τις άλλες. 22

23 Η ιατρική είναι η επιστήμη που διαφυλάσσει την απόλυτη αξία της ζωής, την ίδια την ζωή. Να μη ξεχνάμε όμως ότι όσο αυτό ισχύει για τους ασθενείς μας, ισχύει και για εμάς τους ίδιους. Για να επιτύχουμε ως γιατροί που φροντίζουν τους άλλους, είναι απαραίτητο να μάθουμε να φροντίζουμε τους ίδιους τους εαυτούς μας σωστά και αποτελεσματικά. 23