Η ανάπτυξη τουριστικής υποδομής, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 1.

Παρουσίαση με θέμα: "Η ανάπτυξη τουριστικής υποδομής, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 1."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Η ανάπτυξη τουριστικής υποδομής, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 1

2 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης τουριστικής υποδομής. Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς. Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης. 2

3 Η τουριστική υποδομή και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Χαρακτηριστικά των περιοχών που αποτελούν τους κυριότερους πόλους έλξης των τουριστών στη χώρα: α) Παραδοσιακοί πόλοι έλξης του οργανωμένου μαζικού τουρισμού διακοπών καλοκαιριού. β) Νεότεροι πόλοι έλξης που συνδυάζουν τον τουρισμό διακοπών καλοκαιριού (οργανωμένο ή αυτόνομο) με άλλους τύπους τουριστικής ανάπτυξης (παραθερισμό, κάμπινγκ). γ) Πόλοι έλξης που συνέδεσαν την ανάπτυξή τους με την ύπαρξη κάποιου σημαντικού ειδικού τουριστικού πόρου (κέντρα πολιτισμού, φυσικό περιβάλλον, παραδοσιακοί οικισμοί, υγεία, χιονοδρομικά κέντρα). δ) Αθήνα και Θεσσαλονίκη: πόλοι έλξης πολλών τύπων τουριστών. 3

4 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης τουριστικής υποδομής. Η δεκαετία του '50 βρίσκει την Ελλάδα να έχει μόλις εξέλθει από έναν εμφύλιο πόλεμο (1946-1949) που άφησε πολλά θύματα και πολλές πληγές, αναζητώντας τρόπους να αναπτυχθεί οικονομικά και κοινωνικά στο πλαίσιο ενός ιδιαίτερα ανταγωνιστικού διεθνούς περίγυρου. Η προσπάθεια στρέφεται κατ' αρχάς στον εκσυγχρονισμό του πρωτογενούς και παράλληλα στη σταδιακή ανάπτυξη του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα. 4

5 Οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης τουριστικής υποδομής. Αποτέλεσμα των οικονομικών προβλημάτων των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών16 είναι η μετανάστευση στο εξωτερικό και στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (κυρίως στην Αθήνα), που οδηγεί την ύπαιθρο σε ουσιαστική ερήμωση από παραγωγικές ηλικίες και γίνεται το κύριο αίτιο των περιφερειακών ανισοτήτων που χαρακτηρίζουν τη χώρα. Παρά το ζοφερό αυτό κλίμα, παρατηρείται μια συνεχής αύξηση της τουριστικής ζήτησης κατά την περίοδο 1950-1960:17 οι αλλοδαποί τουρίστες αυξάνονται από 33.333 το 1950 σε 315.805 το 1960, ενώ οι επιβάτες κρουαζιέρων από 4.154 το 1950 σε 55.525 το 1960. Το ίδιο σημαντική είναι και αύξηση του τουριστικού συναλλάγματος: από 4.734.000 δολάρια το 1950 φθάνει τα 49.260.000 δολάρια το 1960, γεγονός το οποίο στη δύσκολη οικονομική περίοδο που διανύει η χώρα είναι πολύ σημαντικό διότι το συνάλλαγμα είναι αναγκαίο για τη χρηματοδότηση των απολύτως αναγκαίων εισαγωγών. Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 5

6 Οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης τουριστικής υποδομής. Οι πρώτοι τουρίστες έρχονται στη χώρα αψηφώντας τις μεγάλες δυσκολίες πρόσβασης σε αυτήν: πολυήμερο ταξίδι με πλοίο μέχρι τον Πειραιά, σιδηροδρομικώς και οδικώς μέσω Γιουγκοσλαβίας και αεροπορικώς αποκλειστικά σχεδόν από το αεροδρόμιο του Ελληνικού (Αθήνα). Ας σημειωθεί ότι στην πρώτη αυτή δεκαετία το μεγαλύτερο ποσοστό των ταξιδιών γίνεται με σιδηρόδρομο και πλοίο ενώ τα ταξίδια με αυτοκίνητο είναι ελάχιστα (8% των αφίξεων το 1958) και τα ταξίδια με αεροπλάνο μαζικοποιούνται μόνο μετά το 1965 (53% των αφίξεων το 1966).18 Η πολιτική ηγεσία της εποχής και ορισμένοι πρωτοπόροι ιδιώτες επιχειρηματίες αναλαμβάνουν το δύσκολο έργο της ανάπτυξης της αναγκαίας υποδομής ώστε να μπορέσει η χώρα να επωφεληθεί από αυτή τη σύγχρονη προσοδοφόρα δραστηριότητα. Παρά το γεγονός ότι η χώρα διαθέτει αναμφίβολα συγκριτικά πλεονεκτήματα, θα αποδειχθεί ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα η συστηματική ανάπτυξη του τουριστικού τομέα.19 Θα χρειαστούν σημαντικές προσπάθειες από τους ιθύνοντες του ΕΟΤ ώστε να πειστούν οι επιχειρηματίες να επενδύσουν στον τουρισμό, ενώ καθοριστικός αποδεικνύεται και ο ρόλος του τότε πρωθυπουργού Κ. Καραμανλή, ο οποίος την περίοδο 1958-1963 έδωσε μεγάλη έμφαση στα έργα υποδομής τα οποία θα αποτελούσαν τη βάση της ανάπτυξης του τουρισμού στα χρόνια που ακολουθούν. 6

7 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Το πρώτο πρόβλημα που έπρεπε να λυθεί ήταν οι τεράστιες ελλείψεις σε καταλύματα τα οποία να ανταποκρίνονται στα πρότυπα της διεθνούς πελατείας της εποχής. Τα ελάχιστα ξενοδοχεία υψηλών προδιαγραφών συγκεντρώνονται στη δεκαετία του '50 στην Αθήνα και λιγότερο στη Θεσσαλονίκη ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα η κατάσταση είναι εξαιρετικά προβληματική. Η προώθηση μιας πολιτικής κινήτρων για επενδύσεις στον τουρισμό δεν φέρνει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού πολλοί λίγοι ιδιώτες επιχειρηματίες αποφασίζουν να ριψοκινδυνέψουν σε αυτό τον ουσιαστικά άγνωστο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας μονάδες. 7

8 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Το κράτος τότε παίρνει μια ρηξικέλευθη απόφαση και αναλαμβάνει το ίδιο το ρόλο του ιδιώτη επιχειρηματία κατασκευάζοντας την ιστορική πλέον αλυσίδα ξενοδοχείων «Ξενία» στις κυριότερες πόλεις και τουριστικές περιοχές της χώρας. Η ίδρυση των «Ξενία» καθώς και οι πρώτες μεγάλες μονάδες που κατασκευάζονται αρχικά στην Αθήνα, την Κέρκυρα και τη Ρόδο αναστρέφουν το επενδυτικό κλίμα (ιδιαίτερα μετά το 1963) και οι ιδιώτες αρχίζουν να ανακαλύπτουν τα θετικά στοιχεία του τουρισμού. Η μεγάλη ανάπτυξη της ξενοδοχειακής υποδομής πάντως αρχίζει ουσιαστικά στο τέλος της δεκαετίας του '60 (1969-1973) με δάνεια που δίνει η δικτατορία χωρίς ορθολογικό, αναπτυξιακό και χωρικό σχεδιασμό και προγραμματισμό όσον αφορά την έκταση, τον όγκο που καταλαμβάνουν τα κτίρια, αλλά και τη θέση στην οποία κατασκευάζονται οι ξενοδοχειακές 8

9 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Εκτός όμως από τα καταλύματα, που αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη του συνόλου της υποδομής, μεγάλο πρόβλημα ήταν και η έλλειψη των οργανωμένων πρακτορείων. Τα πρώτα πρακτορεία που ασχολήθηκαν στη δεκαετία του '60 με τον εισερχόμενο αλλοδαπό τουρισμό άρχισαν τις δραστηριότητές τους είτε ως γραφεία που αντιπροσώπευαν αεροπορικές εταιρείες ή ξένα πρακτορεία στην Ελλάδα είτε ως πρακτορεία (γραφεία ταξιδίων) τα οποία διακινούσαν μετανάστες και Έλληνες που ζούσαν στο εξωτερικό. Σταδιακά, ορισμένα από τα μεγάλα πρακτορεία της εποχής συνεργάζονται με επιχειρήσεις που διακινούν τουρίστες και αποκτούν διασυνδέσεις στις αγορές των ΗΠΑ, της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Αγγλίας. 9

10 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Οι πρώτες οργανωμένες εκδρομές αρχίζουν στην πενταετία 1955-1960 με μικρά γκρουπ τα οποία φθάνουν στη χώρα σιδηροδρομικώς ή ατμοπλοϊκώς (συνήθως μέσω Μπρίντεζι ή Βενετίας). Την ίδια περίοδο αρχίζουν και οι πρώτες οργανωμένες περιηγήσεις στην Αθήνα ενώ στα επόμενα χρόνια αναπτύσσονται και οι εκδρομές προς τις σημαντικές τουριστικές περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον (Δελφοί, Αργολίδα, Ολυμπία). Οι περισσότερες από αυτές τις εκδρομές διαρκούσαν δύο έως τρεις ημέρες και συχνά το άσχημο οδικό δίκτυο και οι ανεπαρκείς υποδομές και υπηρεσίες (ξενοδοχεία, εστιατόρια, λεωφορεία, ξεναγήσεις) μετέτρεπαν αυτές τις εκδρομές σε «ταξίδια περιπέτειας» με πολλά απρόοπτα αλλά και παράπονα από την πλευρά των τουριστών. Τα παράπονα αυτά και οι προβληματικές υπηρεσίες ήταν πολύ περισσότερα στο χώρο της ακτοπλοΐας και των πλοίων που συνέδεαν τη χώρα με το Μπρίντεζι, τη Μασσαλία, τη Βενετία και την Αίγυπτο. Σταδιακά όμως και εδώ τα πράγματα βελτιώθηκαν με πλοία που πήρε το ελληνικό κράτος από τις ιταλικές πολεμικές επανορθώσεις και τα οποία δόθηκαν σε σημαντικούς εφοπλιστές της εποχής. Σημαντική ήταν επίσης η απόφαση της δρομολόγησης του κρουαζιερόπλοιου «Σεμίραμις», το οποίο έκανε τις πρώτες οργανωμένες κρουαζιέρες στο Αιγαίο ναυλωμένο από τον ΕΟΤ. Το «Σεμίραμις» ακολούθησαν και άλλα πλοία διαφόρων εταιρειών, με αποτέλεσμα η κρουαζιέρα να γίνει σύντομα αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής τουριστικής προσφοράς και να επεκταθεί τα επόμενα χρόνια και στα παράλια της Τουρκίας, στην Αίγυπτο, το Ισραήλ και την Ιταλία. 10

11 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν επίσης και το πρόβλημα των ελλείψεων σε ειδικευμένο προσωπικό τις πρώτες δεκαετίες. Σταδιακά οι ανάγκες καλύπτονται από τους πρώτους απόφοιτους των Σχολών Τουριστικών Επαγγελμάτων καθώς και έλληνες μετανάστες από την Αίγυπτο, οι οποίοι από τα τέλη της δεκαετίας του '50 και έως τις αρχές της δεκαετίας του '60 επιστρέφουν στη χώρα και λόγω της γλωσσομάθειάς τους στρέφονται στον τουρισμό. Είναι χαρακτηριστικός ο μεγάλος αριθμός όσων εργάζονται ήδη σε επιχειρήσεις εκτός του ξενοδοχειακού κλάδου (πρακτορεία, καταστήματα, λεωφορεία, ακτοπλοϊκά σκάφη κ.λπ.), δείγμα της μικρής σχετικά ξενοδοχειακής υποδομής αλλά και της «περιηγητικής» διάστασης που είχε εκείνη την περίοδο ο τουρισμός. 11

12 Η τουριστική υποδομή, η εξέλιξη της τουριστικής προσφοράς και τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Την περίοδο μετά το 1970 αυτή η εικόνα θα αλλάξει πλήρως, με τη σημαντική αύξηση της απασχόλησης στα ξενοδοχειακά καταλύματα κάθε είδους, στα ενοικιαζόμενα δωμάτια και στα κάθε τύπου εμπορικά καταστήματα στις τουριστικές περιοχές. Η τουριστική υποδομή σταδιακά αυξάνεται, επεκτείνεται χωρικά σε όλη την Ελλάδα στις δεκαετίες του '70 και του '80 και εξειδικεύεται συστηματικά. 12

13 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Στην τουριστική προσφορά της χώρας στις δεκαετίες του '70 και του '80 κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι η εντυπωσιακή αύξηση των διαφόρων ξενοδοχειακών καταλυμάτων, τα οποία στην πλειονότητά τους είναι σχετικά μικρού μεγέθους (αναφορικά με τον αριθμό των δωματίων) και ανήκουν κυρίως στις μεσαίες κατηγορίες. Η αύξηση αυτή συνοδεύεται και από μια ταχύτατη χωρική μετατόπιση του κέντρου βάρους της ελληνικής ξενοδοχίας. Τα μεγάλα αστικά κέντρα στις τουριστικές περιοχές που έχουν τους υψηλότερους δείκτες αφίξεων τουριστών του οργανωμένου μαζικού τουρισμού, όπως η Κρήτη, η Κέρκυρα, τα νησιά του Αιγαίου (νομοί Κυκλάδων, Δωδεκανήσου, Σάμου, Χίου, Λέσβου) και η Χαλκιδική, συγκεντρώνουν το 1991 το 50,7% του ξενοδοχειακού δυναμικού της χώρας σε μονάδες, ενώ στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη συγκεντρώνεται το 13,4%. 13

14 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Το 1975 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 22,2% για τις παραπάνω τουριστικές περιοχές και 29,2% για την Αττική και τη Θεσσαλονίκη. Εάν εξετάσουμε τις ίδιες περιοχές μια ενδιάμεση χρονιά (1984), παρατηρούμε ότι το ποσοστό των τουριστών ανέρχεται σε 41,3% ενώ το ποσοστό της Αττικής και της Θεσσαλονίκης φθάνει το 19,5%.28 Υπάρχει, άρα, μια σταδιακή αλλά δυναμική πορεία ανάπτυξης των ξενοδοχείων του τουρισμού διακοπών στην περιφέρεια της χώρας, ενώ ταυτόχρονα στασιμότητα ή υποβάθμιση της ξενοδοχειακής υποδομής στις περιφέρειες της Αττικής και της Θεσσαλονίκης όπου βρίσκονται τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας και βασικοί πόλοι ανάπτυξης την περίοδο 1950-1970. Ί δια είναι τα συμπεράσματα αν εξετάσει κανείς αποκλειστικά τις περιοχές (Κρήτη, Ρόδο, Κέρκυρα) που δέχονται τον μεγαλύτερο αριθμό διεθνούς οργανωμένου τουρισμού: στην εικοσαετία 1971-1991 η αύξηση τόσο των μονάδων όσο και των κλινών ήταν αλματώδης, αντίθετα με την Αττική όπου οι ρυθμοί αύξησης ήταν μέτριοι. Παρόμοιες είναι οι τάσεις που παρατηρούνται και στην περίοδο 1990-2000 και καταγράφουν σταθερή αύξηση της υποδομής στις νησιωτικές και παραθαλάσσιες περιφέρειες και νομούς. 14

15 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Ο τρόπος καταγραφής και ταξινόμησης των ξενοδοχειακών καταλυμάτων άλλαξε στα τέλη της δεκαετίας του '90. Τα στοιχεία για το 2000 και το 2007 αφορούν συνολικά τα διαφόρων τύπων ξενοδοχειακά καταλύματα της χώρας και καταγράφουν μια σταθερά αυξητική τάση (επεξεργασία στοιχείων από ΞΕΕ, ΕΣΥΕ, ΕΟΤ). Η αύξηση του αριθμού των μονάδων αλλά κυρίως των δωματίων και των κλινών είναι εντυπωσιακή σε όλους τους τύπους ξενοδοχειακών καταλυμάτων. Αλματώδης όμως ήταν η αύξηση κυρίως στις μονάδες με επιπλωμένα διαμερίσματα, στους ξενώνες (απευθύνονται κυρίως στους νέους) και στις μονάδες με μπανγκαλόους, στην περίοδο 1961-1991, κατά τη διάρκεια της οποίας αυξάνεται ιδιαίτερα αυτή η υποδομή που ανταποκρίνεται περισσότερο στη ζήτηση μεσαίων εισοδημάτων και οικογενειών. Πρόκειται για μια σαφή ένδειξη της προσπάθειας να ανταποκριθεί η προσφορά στις απαιτήσεις της διεθνούς ζήτησης στη χώρα οι οποίες χαρακτηρίζονται: 15

16 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς από την αναζήτηση αυτονομίας στη διάρκεια της διαμονής στη χώρα (μπανγκαλόους και επιπλωμένα διαμερίσματα), από τη σταδιακή εγκατάλειψη των κλασικού τύπου ξενοδοχειακών υποδομών και την αναζήτηση περισσότερο σύνθετων υπηρεσιών και υποδομών (μπανγκαλόους και επιπλωμένα διαμερίσματα), από τη συνεχή αύξηση της ζήτησης από νέους και οικογένειες, γεγονός που επιβάλλει στροφή σε σχετικά φθηνές και οικογενειακού τύπου υποδομές οι οποίες στηρίζονται στην αυτοεξυπηρέτηση (self-catering). 16

17 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Αν εξετάσουμε τη σχέση κύριων και συμπληρωματικών καταλυμάτων στην ίδια καθοριστική περίοδο, παρατηρούμε ότι το 1961 τα συμπληρωματικά καταλύματα αποτελούν το 15,4% του συνόλου των ξενοδοχειακών μονάδων και το 6,7% του συνόλου των ξενοδοχειακών κλινών, ενώ αντίστοιχα το 1991 τα καταλύματα αυτά αποτελούν το 30% του συνόλου των ξενοδοχειακών μονάδων και το 14,4% του συνόλου των ξενοδοχειακών κλινών. Εάν μάλιστα ληφθεί υπόψη και η σημαντική αύξηση των «οικονομικότερων» ξενοδοχειακών καταλυμάτων Β΄ και Γ΄ τάξης στην ίδια περίοδο (από το 24,5% των μονάδων και το 35,2% των κλινών το 1961, φθάνουν το 1991 στο 40,3% των μονάδων και στο 49,6% των κλινών), η τάση αυτή ισχυροποιείται και εδραιώνεται αποτελώντας πλέον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό 17

18 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Η αύξηση των συμπληρωματικών καταλυμάτων στο σύνολο της προσφερόμενης υποδομής απηχεί ουσιαστικά τη σταδιακή «προσαρμογή» της προσφοράς στη ζήτηση την περίοδο 1961-1991. Πρόκειται επιπλέον και για τον τύπο των καταλυμάτων στον οποίο παρουσιάζεται και το προβληματικό φαινόμενο της «παραξενοδοχίας» κυρίως στην περίοδο 1975-1990 και λιγότερο στη δεκαετία 1990- 2005. Η Ελλάδα, ακολουθώντας και τις γενικότερες τάσεις των μεσογειακών χωρών —οι οποίες είχαν αρχίσει να διαφαίνονται από τη δεκαετία του '60—, στρέφεται στη μαζική πελατεία της διευρυμένης και αυξημένης μεσαίας τάξης της Ευρώπης, η οποία αναζητά φθηνές καλοκαιρινές διακοπές. 18

19 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Αυτό δεν σημαίνει ότι υποτιμήθηκαν πλήρως οι τουρίστες των υψηλών εισοδημάτων αλλά η ζήτησή τους παραμένει ουσιαστικά στα επίπεδα της δεκαετίας του '60, γεγονός που αναδεικνύεται και από την περιορισμένη αύξηση των κλινών και τη μικρή μείωση των μονάδων Α΄ τάξης και Λουξ στην περίοδο 1961-1991. Η εικόνα αυτή όμως βελτιώνεται την επόμενη δεκαετία (1990-2000), οπότε και αυξάνεται ο αριθμός των μονάδων Α΄ Τάξης και Λουξ. Αυτές οι εξελίξεις συνοδεύονται και από την παράλληλη διαμόρφωση στις διεθνείς αγορές μιας «εικόνας» της Ελλάδας η οποία την κατατάσσει στις χώρες που προσφέρουν «ήλιο και θάλασσα» σε σχετικά ικανοποιητική και ανταγωνιστική τιμή. Η εξέλιξη όμως που επηρέασε καθοριστικά τη σύνθεση των χαρακτηριστικών της προσφερόμενης υποδομής στην Ελλάδα ήταν η αλματώδης ανάπτυξη του αριθμού των επιχειρήσεων με βοηθητικά καταλύματα (ενοικιαζόμενα δωμάτια). 19

20 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Με αφετηρία ουσιαστικά τη δεκαετία του '70, η δεκαετία του '80 μπορεί να χαρακτηριστεί ως «η δεκαετία των ενοικιαζόμενων δωματίων». Τα καταλύματα αυτά κατασκευάζονται με δάνεια που δίνει το κράτος ώστε να ενισχύσει την περιφερειακή ανάπτυξη στην ελληνική ύπαιθρο. Την πολιτική αυτή έμμεσα ενίσχυσαν και οι tour operators υπογράφοντας συμβόλαια35 που εξασφάλιζαν πελάτες στους ιδιοκτήτες. Το αποτέλεσμα όμως ήταν να δημιουργηθεί μια τεράστια υποδομή η οποία λειτούργησε παράλληλα, και συχνά ανταγωνιστικά, προς τα ξενοδοχειακά καταλύματα. Η περίοδος λειτουργίας τους είναι άλλωστε κοινή (Απρίλιος- Οκτώβριος) αλλά για ένα μεγάλο ποσοστό αυτής της υποδομής η ποιότητα της προσφοράς δεν είναι ικανοποιητική λόγω της μη τήρησης των αναγκαίων προδιαγραφών στην κατασκευή αλλά και στο προσωπικό τους, το οποίο συνήθως είναι ανειδίκευτο. Επιπλέον, ένα τεράστιο ποσοστό αυτών των επιχειρήσεων λειτουργούσε παράνομα, με αποτέλεσμα να υπάρχει πλήρης αδυναμία ελέγχου της λειτουργίας τους ιδιαίτερα έως τη δεκαετία του '90. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζεται η αύξηση αριθμού των δωματίων και των κλινών αυτών των επιχειρήσεων κατά την περίοδο 1980-1991. 20

21 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Η νόμιμη υποδομή σε βοηθητικά καταλύματα φτάνει το 1991 σε ποσοστό μεγαλύτερο από το 67% του συνόλου των κλινών σε ξενοδοχειακά καταλύματα (κύρια και συμπληρωματικά) που λειτουργούν στη χώρα. Με αυτό τον τρόπο προστίθεται στην ξενοδοχειακή υποδομή μια «παράλληλη» υποδομή που απευθύνεται και πάλι στα μικρά και μεσαία εισοδήματα του αλλοδαπού και ημεδαπού τουριστικού πλήθους. Θα μπορούσε αυτή η εξέλιξη να θεωρηθεί ως μια άλλη, συμπληρωματική παράμετρος στην ενίσχυση της τάσης προσαρμογής της προσφοράς στη ζήτηση. Έτσι, δύο καινούργιες παράμετροι έρχονται να επηρεάσουν αυτή την τάση: από τη μια πλευρά υπάρχει η περιφερειακή κατανομή των ενοικιαζόμενων δωματίων και από την άλλη η τεράστια αύξηση των παράνομων ενοικιαζόμενων δωματίων. 21

22 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Ο αριθμός των παράνομων ενοικιαζόμενων κλινών, ο οποίος εκτιμάται σε 200.000 - 250.000 στις αρχές της δεκαετίας του '80, φτάνει στα 1.060.000 το 1991, σύμφωνα με εκτιμήσεις ειδικής επιτροπής που συστάθηκε από τον ΕΟΤ. Ο αριθμός αυτός ξεπερνά κατά πολύ τον αριθμό των νόμιμων — κάθε είδους— ξενοδοχειακών κλινών της χώρας ενώ είναι σχεδόν πενταπλάσιος από τον αριθμό των νόμιμων κλινών σε ενοικιαζόμενα δωμάτια στην ίδια περίοδο. Το 2003 οι εκτιμήσεις του Υπουργείου Ανάπτυξης δείχνουν βελτίωση, η οποία συνεχίζεται και στα επόμενα χρόνια και οφείλεται σε μέτρα νομιμοποίησης «τάξης» και ένταξης αυτών των επιχειρήσεων σε σύστημα όπως και τα ξενοδοχεία (Α, Β τάξης κ.λπ.). Οι εκτιμήσεις αναφέρονται σε 500.000 κλίνες, οι οποίες εντοπίζονται κυρίως σε καταλύματα με μορφή διαμερισμάτων self-catering. Εκτός από την παραοικονομική διάσταση, αυτό που έχει σημασία για την προσφερόμενη υποδομή είναι ότι συνήθως οι κλίνες αυτές είναι χαμηλής ποιότητας και προστίθενται στις ήδη κορεσμένες τουριστικές περιοχές υποβαθμίζοντας τη γενικότερη «εικόνα» της χώρας στις διεθνείς τουριστικές αγορές. 22

23 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Τη μάλλον ζοφερή αυτή εικόνα της προσφοράς βελτιώνει η συνεχής εξειδίκευσή της, αλλά και η ανάπτυξη τουριστικών υποδομών σε συγκεκριμένους τομείς στους οποίους η χώρα διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήματα: κάμπινγκ, κρουαζιέρες, γιότινγκ, συνέδρια. Σταδιακά η Ελλάδα —με αφετηρία— τη δεκαετία του '70 καταγράφεται ως μια από τις πιο σημαντικές αγορές της Ευρώπης στον τουριστικό κλάδο. Υπό αυτό το πρίσμα, υπάρχει ως επακόλουθο η αυξημένη ζήτηση από τουρίστες μεσαίων ή υψηλών εισοδημάτων και ειδικών ενδιαφερόντων από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Χαρακτηριστικά είναι ορισμένα στοιχεία γι' αυτά τα ειδικά «προϊόντα» της ελληνικής τουριστικής υποδομής: 23

24 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Τα κάμπινγκ, από 44 μονάδες το 1967 με 14.570 θέσεις για άτομα, φθάνουν τις 173 μονάδες με 51.112 θέσεις το 1982, τις 327 μονάδες με θέσεις για 88.445 άτομα το 1992,41 τις 329 μονάδες με θέσεις για 95.953 άτομα το 1999 και τις 321 μονάδες με θέσεις για 88.572 άτομα το 2008. Το σημαντικό στην ανάπτυξη των κάμπινγκ είναι η συστηματική τους εξάπλωση —ιδιαίτερα μετά το 1980— σε όλες σχεδόν τις τουριστικές περιοχές της χώρας. 24

25 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Οι κρουαζιέρες —παρά τις μεγάλες ανακατατάξεις και τα προβλήματα που γνώρισε ο κλάδος στη δεκαετία του '80 αλλά και πρόσφατα στην περίοδο μετά το 2000— υπήρξαν ένα από τα δημοφιλή τουριστικά προϊόντα της χώρας ήδη από τη δεκαετία του '60. Από 55.525 επιβάτες κρουαζιέρων το 1960, φθάνουμε στους 424.652 το 199242 και στα 812.100 άτομα το 2004 (αύξηση 1960 - 2004: 1462,6%), αλλά αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι «ποιοτικές» αλλαγές στον κλάδο: προσφέρονται κρουαζιέρες διαφορετικής χρονικής διάρκειας και τιμής, πληθαίνουν τα συνέδρια, σεμινάρια και άλλες δραστηριότητες με παράλληλη διενέργεια κρουαζιέρας και, τέλος, η χώρα συνδέεται με πολλές μεσογειακές χώρες, όπως την Ιταλία, τη Γαλλία, την Τουρκία, το Ισραήλ, την Αίγυπτο και την Κύπρο. 25

26 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Το γιότινγκ αποτελεί έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους κλάδους της χώρας λόγω της θάλασσας αλλά και των πολλών νησιών της. Στην περίοδο 1978-1992 τα επαγγελματικά σκάφη αυξήθηκαν από 800 σε 3.000 και το 2003 έφτασαν τα 4.500 (αύξηση 1978-2003: 562,5%), ενώ τα ναυλοσύμφωνα σχεδόν τριπλασιάστηκαν την ίδια περίοδο (από 5.000 το 1978, σε 16.000 το 1992), για να φτάσουν τα 41.900 περίπου το 2004 (αύξηση 1978-2004: 838%). Στον μεσογειακό χώρο η Ελλάδα μαζί με τη Γαλλία και την Τουρκία αποτελούν πολύ σημαντικές αγορές ενώ στη διάρκεια της καλοκαιρινής περιόδου πολλά είναι και τα σκάφη που επισκέπτονται τα ελληνικά λιμάνια με προέλευση κυρίως την Ευρώπη. Ιδιαίτερης σημασίας για μια χώρα με τους ανταγωνιστικούς πόρους που διαθέτει η Ελλάδα και στις δύο προαναφερθείσες ειδικές μορφές τουρισμού είναι οι πολύ σημαντικές θετικές οικονομικές επιπτώσεις που προκαλούνται κυρίως στην εθνική αλλά και στην τοπική οικονομία, τόσο από τις επιχειρήσεις που ασχολούνται με κρουαζιέρες και γιότινγκ όσο και από την κατανάλωση των τουριστών. 26

27 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Από τις δεκαετίες του '60 και του '70, οπότε η χώρα διέθετε ελάχιστες αίθουσες συνεδρίων και αυτοδύναμα συνεδριακά κέντρα, φτάνουμε στην τελευταία δεκαετία κατά την οποία ο αριθμός των ξενοδοχείων που διαθέτουν αίθουσες συνεδρίων υψηλών προδιαγραφών αλλά και τα μικρά και μεγάλα αυτοδύναμα συνεδριακά κέντρα αυξάνονται αλματωδώς σε όλη τη χώρα ενώ παράλληλα αυξάνεται και η ζήτηση για συνέδρια διαφόρων τύπων.45 Συγκεκριμένα, το 2007 λειτουργούσαν στη χώρα εβδομήντα τέσσερα συνεδριακά κέντρα με 246 αίθουσες και 419 ξενοδοχεία με 1324 αίθουσες. 27

28 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Τα παγκόσμια συνέδρια διεθνούς εμβέλειας υπερδιπλασιάστηκαν στη δεκαετία 1996-2005 (από σαράντα τέσσερα έγιναν ενενήντα τέσσερα ), αλλά και πάλι η Ελλάδα βρίσκεται στην 22η θέση της παγκόσμιας κατάταξης. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αιθουσών βρίσκεται στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) και στις περισσότερο ανεπτυγμένες τουριστικές περιοχές (Ρόδος, Κέρκυρα, Χαλκιδική), κυρίως νησιωτικές και παραθαλάσσιες, της χώρας. Ιδιαίτερα θετική είναι η συμβολή των συνεδρίων στην άμβλυνση των προβλημάτων εποχικότητας που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό τουρισμό. Σε κάθε περίπτωση, ο συνεδριακός τουρισμός, παρά την προνομιακή θέση της χώρας μας ως προορισμού διεθνούς εμβέλειας, έχει ακόμα προβλήματα θεσμικού πλαισίου και υποδομών46 (λείπουν μεγάλα αυτοδύναμα συνεδριακά κέντρα), τα οποία αποτελούν τροχοπέδη στην περαιτέρω ανάπτυξη ενός κλάδου με πολυδύναμες αναπτυξιακές και οικονομικές προοπτικές για τη χώρα. 28

29 Η εξέλιξη και η σύνθεση της τουριστικής προσφοράς Σημαντική, επίσης, είναι η ανάπτυξη σε αριθμούς και σε ποικιλία υπηρεσιών των τουριστικών επιχειρήσεων που εξυπηρετούν σε όλη τη χώρα τη διακίνηση των τουριστών, ιδιαίτερα των αλλοδαπών — δηλαδή των πρακτορείων, των εταιρειών ενοικιαζόμενων αυτοκινήτων και των εταιρειών που διαθέτουν τουριστικά λεωφορεία. 29

30 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Η μεταπολεμική τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδας οδήγησε τελικά την προσφερόμενη τουριστική υποδομή της χώρας σε μια σταδιακή εξειδίκευση. Η εξειδίκευση αυτή ήταν το αποτέλεσμα της σύνθετης επενέργειας πολλών παραγόντων της τουριστικής ζήτησης και οδήγησε τελικά σε μια συνολικότερη αλλαγή στα χαρακτηριστικά της τουριστικής ανάπτυξης της χώρας. Την τελευταία εικοσαετία ιδιαίτερα αρχίζουν με αυτό τον τρόπο να παγιώνονται ορισμένα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης τα οποία αποτελούν ουσιαστικά τη σύνθεση των διαφορετικών τύπων προσφοράς και ζήτησης που ενεργοποιήθηκαν μεταπολεμικά στον ελλαδικό χώρο. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα πρότυπα αυτά αποτέλεσαν την απάντηση της προσφοράς σ' έναν τύπο ζήτησης ο οποίος προέκυψε από τον διεθνή κυρίως τουρισμό αλλά και από τον ημεδαπό. Σε πολλές τουριστικές περιοχές υπήρξε μια παράλληλη ανάπτυξη διαφορετικών προτύπων με χαρακτηριστικά, από άποψη προσφοράς και ζήτησης, πολύ διαφοροποιημένα. Η διερεύνησή48 μας θα προσεγγίσει τα πρότυπα ανάπτυξης ανά ομάδες με βάση ορισμένα ομοειδή χαρακτηριστικά τους που συνδέονται τόσο με τη ζήτηση των τουριστών όσο και με την υποδομή και τους τουριστικούς πόρους της προσφοράς. 30

31 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Α) Ομάδα Προτύπων Οργανωμένου Μαζικού Τουρισμού Διακοπών 1. Πρότυπο βιομηχανοποιημένου μαζικού οργανωμένου τουρισμού σε ξενοδοχεία 31

32 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Πρόκειται για πρότυπο το οποίο αναπτύσσεται με βάση τα οργανωμένα πακέτα διακοπών καλοκαιριού. Στηρίζεται στην ανάπτυξη συστηματικής υποδομής διαφόρων τύπων και κατηγοριών ξενοδοχειακών καταλυμάτων που είναι ικανά να εξυπηρετήσουν τις διαφορετικές ομάδες πελατών αυτού του τουρισμού. Το μεγάλο ποσοστό των τουριστών σε αυτό το πρότυπο είναι αλλοδαποί που προέρχονται κυρίως από την ευρωπαϊκή αγορά και έχει μεσαία εισοδήματα. Ο ρόλος των οργανωμένων υποδομών της περιοχής ή του ξενοδοχείου στο εν λόγω πρότυπο είναι καθοριστικός διότι οι τουρίστες το επιλέγουν ακριβώς επειδή τους επιτρέπει να κάνουν διακοπές χωρίς να ασχολούνται με οποιαδήποτε εργασία απαιτεί οργάνωση. Η επιλογή αυτού του προτύπου, τόσο σε επίπεδο προσφοράς όσο και σε επίπεδο ζήτησης, συνδέεται με την προβολή στην περίοδο ιδιαίτερα 1960-1980 μιας διαφημιστικής εικόνας της Ελλάδας ως «χώρας διακοπών», με έμφαση στους περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς πόρους. 32

33 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Το πρότυπο αυτό θεωρήθηκε κυρίως υπεύθυνο για μια σχέση εξάρτησης από τους αλλοδαπούς tour operators, καθώς και για τις περίπλοκες και συχνά δυσμενείς και αμφιλεγόμενες επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στην κοινωνία, το περιβάλλον, τον πολιτισμό και την οικονομία τουριστικών περιοχών της χώρας. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη και εξειδίκευση αυτού του προτύπου είναι το σύστημα all inclusive, το οποίο έχει ως βασικό στόχο τη συνεχή συμπίεση του κόστους των προσφερόμενων υπηρεσιών με αποτέλεσμα τη μείωση των τιμών, αλλά και την υποβάθμιση συχνά της ουσιαστικής ταξιδιωτικής εμπειρίας, εφόσον ο τουρίστας περιορίζεται αποκλειστικά σχεδόν στο ξενοδοχείο. Παρότι το πρότυπο αυτό είναι πολύ ισχυρό στην ελληνική αγορά, παρουσιάζονται τάσεις ανάσχεσης της ανάπτυξης, οι οποίες ενισχύονται και από τις νέες διεθνείς τάσεις αυτονόμησης των πελατών, όπως αυτή της χρήσης του Διαδικτύου. Παραδείγματα περιοχών όπου κυρίως ενεργοποιείται αυτό το πρότυπο είναι η Κέρκυρα, η Ρόδος, η Κως, η Κρήτη, η Χαλκιδική. 33

34 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 2. Πρότυπο (αυτόνομο ή μεικτό) μαζικού οργανωμένου τουρισμού. Στο πρότυπο αυτό ο τουρίστας ακολουθεί πάντοτε ορισμένα από τα οργανωτικά χαρακτηριστικά του βιομηχανοποιημένου προτύπου αλλά παράλληλα διατηρεί και ένα υψηλό ποσοστό αυτονομίας σε πολλές από τις επιλογές του στην τουριστική περιοχή που επισκέπτεται. Το γεγονός αυτό αυξάνει τις υπηρεσίες που παρέχουν μικρού μεγέθους συνήθως τουριστικές επιχειρήσεις σε κλάδους όπως η πρακτόρευση (εκδρομές, ξεναγήσεις κ.ά.), η ενοικίαση αυτοκινήτων ή μοτοσικλετών, η εστίαση και αναψυχή (εστιατόρια, μπαρ, αθλητισμός κ.ά.) και οι υπηρεσίες εκδρομών ή δραστηριοτήτων εναλλακτικού τουρισμού. Το πρότυπο αυτό εμφανίζει αυξητικές τάσεις στην ελληνική αγορά ενισχυόμενο και από την ευρωπαϊκή τάση αλλαγής των κινήτρων προς περισσότερο αυτόνομες τουριστικές επιλογές. 34

35 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για μια ποιοτική αναβάθμιση και εξειδίκευση του βιομηχανοποιημένου προτύπου, η οποία όμως δεν αναιρεί το ρόλο που παίζει και αυτό το πρότυπο στη διαμόρφωση ενός τύπου ανάπτυξης με δυσμενείς επιπτώσεις σε πολλά επίπεδα στις τουριστικές περιοχές της χώρας. Σημαντικό ποσοστό των πελατών του προτύπου είναι αλλοδαποί αλλά παρουσιάζεται μια αυξητική τάση στη ζήτηση και από Έλληνες που κάνουν οργανωμένες διακοπές στη χώρα κυρίως στις περιόδους των εορτών. Οι περιοχές που κατά κύριο λόγο ανέπτυξαν αυτό το πρότυπο ανήκουν στην πλειονότητά τους σε εκείνες οι οποίες αναπτύχθηκαν τουριστικά μετά το 1980 με θεαματικό τρόπο, ενώ αρκετά παραδείγματα έχουμε και σε περιοχές του πρώτου προτύπου (βιομηχανοποιημένο). Ορισμένα παραδείγματα τέτοιων περιοχών είναι η Σάμος, η Λέσβος, η Λήμνος, η Λευκάδα, η Ζάκυνθος, η Κεφαλονιά, η Σκιάθος, η Θάσος και η Πιερία. 35

36 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 3. Πρότυπο οργανωμένου ή αυτόνομου μαζικού τουρισμού σε συμπληρωματικά καταλύματα (κυρίως ενοικιαζόμενα δωμάτια και διαμερίσματα). Ένα μέρος των υπηρεσιών μπορούν να οργανωθούν ή να πληρωθούν από τον τουρίστα, το κύριο χαρακτηριστικό όμως είναι το υψηλό ποσοστό αυτονομίας που υπάρχει τόσο όσον αφορά το κατάλυμα όσο και στο ζήτημα της εστίασης, της αναψυχής και της διακίνησής του. Το πρότυπο αυτό στηρίχτηκε, σε επίπεδο προσφοράς, στα συμπληρωματικά ξενοδοχειακά καταλύματα καθώς και στα ενοικιαζόμενα δωμάτια και διαμερίσματα που σταδιακά προσέφεραν υποδομές αυτοεξυπηρέτησης (self-catering) σε μια πελατεία μικρών ή μεσαίων εισοδημάτων και συχνά οικογενειακού τύπου. Οι περισσότεροι τουρίστες είναι αλλοδαποί αλλά και η παρουσία Ελλήνων εδώ είναι ενισχυμένη κυρίως τα τελευταία χρόνια. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η συμβολή αυτού του προτύπου στη μεγάλη αύξηση των οικογενειακού τύπου τουριστικών επιχειρήσεων (εστιατορίων, επιχειρήσεων ενοικιαζόμενων δωματίων, εμπορικών καταστημάτων, μπαρ-καφετεριών κ.ά.). 36

37 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Πρόκειται για ένα εξαιρετικά μαζικό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης, το οποίο οδήγησε σε υπερεπαγγελματισμό και χαμηλά κέρδη (ιδιαίτερα μετά το 1990) ενώ παράλληλα συνέβαλε και αυτό σε πολλά από τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στις τουριστικές περιοχές ιδιαίτερα στο περιβάλλον (χωροταξία) και στην τοπική κοινωνία. Παραδείγματα περιοχών όπου αναπτύχθηκε αυτό το πρότυπο είναι οι Κυκλάδες, η Χίος, η Κέρκυρα, η Πρέβεζα, η Πάργα, η Σκόπελος, η Καβάλα-Θάσος, η Ζάκυνθος, η Λευκάδα. Παράλληλα, βέβαια, υπάρχουν και παραδείγματα σε περιοχές του πρώτου (βιομηχανοποιημένο) και του δεύτερου προτύπου (αυτόνομο ή μικτό). 37

38 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Β) Ομάδα Προτύπων Ειδικών και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού Πρόκειται για πρότυπα που συνδέονται σε υψηλό βαθμό με κάποια κίνητρα ταξιδιών τα οποία σχετίζονται με τις ειδικές νέες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Τα ταξίδια αυτής της ομάδας είναι συχνά οργανωμένα αλλά και ανεξάρτητα, ενώ πολλές φορές συνδυάζονται και με ένα ταξίδι το οποίο κατατάσσεται στην ομάδα των προτύπων οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Οι πελάτες είναι τόσο αλλοδαποί όσο και Έλληνες και πολλά από αυτά τα πρότυπα αναπτύσσονται πρόσφατα στον ελληνικό χώρο με συστηματικό τρόπο (ιδιαίτερα μετά το 1985). Η τμηματοποίηση των προτύπων που επιχειρούμε, με βάση τις ομάδες κινήτρων που συνθέτουν το τουριστικό ταξίδι αλλά επηρεάζουν και τα χαρακτηριστικά υποδομών, επιδιώκει να καταγράψει τα κυριότερα από αυτά καθώς και τις κεντρικές τάσεις στην ανάπτυξή τους, όπως αυτές προκύπτουν από τη μελέτη της ζήτησης και της προσφοράς τις τελευταίες δεκαετίες. 38

39 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Υπάρχουν αναμφίβολα και άλλα πρότυπα σε αυτή την ομάδα, τα οποία ενεργοποιούνται σταδιακά τα τελευταία χρόνια συνθέτοντας νέα δεδομένα στην τουριστική προσφορά στον ελλαδικό χώρο. Αναφορικά με τις περιοχές όπου αυτά αναπτύσσονται, επισημαίνεται ότι, εκτός από τις περιπτώσεις στις οποίες παρατηρείται μια αυτοδύναμη (μικρή ή μεγαλύτερη) ζήτηση και ανάπτυξη, είναι σημαντικός ο αριθμός των περιπτώσεων που αναπτύσσονται σε ομάδες (π.χ. πρότυπο 1 και 3), ή αναπτύσσονται σε περιοχές των προτύπων της ομάδας Α (Ομάδα Προτύπων Οργανωμένου Μαζικού Τουρισμού Διακοπών) και της ομάδας Γ (Ομάδα Προτύπων με Ειδικά Χαρακτηριστικά). 39

40 Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 1. Πρότυπο τουρισμού της ομάδας κινήτρων: «Ύπαιθρος — Αθλητισμός — Περιβάλλον». 2. Πρότυπο τουρισμού της ομάδας κινήτρων: «Πολιτισμός — Εκπαίδευση — Επιστήμη». 3. Πρότυπο τουρισμού της ομάδας κινήτρων: «Ευεξία — Υγεία — Κοινωνική Πολιτική». 4. Πρότυπο τουρισμού της ομάδας κινήτρων: «Επαγγελματικά ταξίδια — Συνέδρια — Incentives — Εκθέσεις». 5. Πρότυπο τουρισμού της ομάδας κινήτρων: «Θάλασσα — Αθλητισμός — Περιήγηση». 40