ΜΑΘΗΜΑ υποχρεωτικό ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ.  ΛΕΞΕΙΣ ΜΕΧΡΙ 3000  ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ- ερευνητικό υλικό  ΠΕΝΤΕ ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΛΗΣ, ΧΩΡΙΟΥ  ΠΡΟΤΟΜΕΣ, ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ-ΑΓΑΛΜΑΤΑ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΜΑΘΗΜΑ υποχρεωτικό ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ.  ΛΕΞΕΙΣ ΜΕΧΡΙ 3000  ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ- ερευνητικό υλικό  ΠΕΝΤΕ ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΛΗΣ, ΧΩΡΙΟΥ  ΠΡΟΤΟΜΕΣ, ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ-ΑΓΑΛΜΑΤΑ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΜΑΘΗΜΑ υποχρεωτικό ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ

2  ΛΕΞΕΙΣ ΜΕΧΡΙ 3000  ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ- ερευνητικό υλικό  ΠΕΝΤΕ ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΛΗΣ, ΧΩΡΙΟΥ  ΠΡΟΤΟΜΕΣ, ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ-ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΟΛΟΣΩΜΑ, ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ-ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ, ΝΑΟΥΣ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 19ο αιώνα

3  ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ- ΜΑΡΜΑΡΟΓΛΥΠΤΩΝ  ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ= ΛΕΖΑΝΤΕΣ, ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ (ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΟ ΕΠΟΧΗΣ)  =ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΟΓΚΟΙ, ΧΡΩΜΑ, ΕΠΙΠΕΔΑ, ΠΡΟΣΩΠΑ ΣΕΝΑΡΙΟ, ΣΥΜΒΟΛΑ, ΦΥΛΟ, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΌΠΩΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ,..  ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΩΝ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ, ΓΙΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑ ΣΗΜΑΣΙΕΣ  ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ = ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑΣ; ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ; ΗΡΩΙΚΟΤΗΤΑΣ;  ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ- ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΩΣ ΠΡΟΣΛΑΜΒΑΝΕΤΕ ΕΣΕΙΣ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝ ΕΧΕΤΕ ΜΙΚΡΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΝΗΠΙΑ Ή ΓΙΑ ΠΟΛΙΤΕΣ ΓΗΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4  Τον Ιούλιο του 2004 εγκαινιάστηκαν τα δυο κτίρια των παλαιών βασιλικών στάβλων στο Άλσος Στρατού, Γουδή, που στεγάζουν πλέον την πρώτη Εθνική Γλυπτοθήκη της Ελλάδος, η οποία λειτουργεί ως παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης. Με δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» έγιναν οι μελέτες που επέτρεψαν στο έργο της ανακαίνισης να ενταχθεί στο Γ΄ Κ.Π.Σ. Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» επιχορήγησε και την παρουσίαση των μονίμων συλλογών ελληνικής γλυπτικής του 19ου και του 20ού αιώνα, που εκτίθενται στο ένα από τα δυο κτίρια και στον περιβάλλοντα χώρο των 6,5 στρεμμάτων. Οι μόνιμες συλλογές γλυπτικής της ΕΠΜΑΣ εγκαινιάστηκαν από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κύριο Κάρολο Παπούλια στις 27 Ιουνίου 2006. Στο δεύτερο κτίριο φιλοξενούνται περιοδικές εκθέσεις, κυρίως γλυπτικής.  http://www.nationalgallery.gr/site/ content.php?sel=693 http://www.nationalgallery.gr/site/ content.php?sel=693

5  Πρόκειται για δύο ιστορικά διατηρητέα κτίρια - είχαν ανοίξει για το κοινό στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας, με τις εκθέσεις γλυπτών του Χένρι Μουρ και του Χρήστου Καπράλου - που περιβάλλονται από έναν όμορφο χώρο πρασίνου.  Στο ένα κτίριο θα στεγασθούν μόνιμες συλλογές ελληνικής γλυπτικής· το ένα τρίτο της αίθουσας θα καταλαμβάνουν έργα του 19ου αιώνα, ενώ τα υπόλοιπα δύο τρίτα θα φιλοξενούν έργα του 20ού αιώνα.

6  H γλυπτική, από την ίδια της τη φύση, εκπληρώνει την υψηλότερη φιλοδοξία της τέχνης από τότε που δημιουργήθηκε: την υπέρβαση της φθοράς και του θανάτου· την κατάκτηση της αιωνιότητας, τη διάρκεια. H γλυπτική υψώνει τη ζωή, την ιστορία, στη δύναμη της μνήμης.  Μνημειώνει ό,τι αξίζει να διασωθεί από τη λήθη. Μνήμα, μνημείον, μνημειακό είναι λέξεις που μαρτυρούν αυτή την ευγενή καταγωγή.

7  H γλυπτική, λόγω της αντοχής των υλικών της, προοριζόταν κυρίως για τον ανοιχτό, υπαίθριο χώρο.  αναδείχτηκε στην κατ' εξοχήν τέχνη του δήμου, της πολιτείας  οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αναγάγει τη γλυπτική σε παιδευτικό θεσμό της πόλεως. «Ουδαμού κινούνται μουσικής τρόποι άνευ πολιτικών νόμων των μεγίστων» διακήρυττε ο Πλάτων στην Πολιτεία (424 c).

8  H γλυπτική είχε δημιουργήσει στην αρχαία Ελλάδα μια δεύτερη κοινή γλώσσα, μετά τη μητρική λαλιά, την ελληνική.  Μια γλώσσα μορφών και συμβόλων που την καταλάβαιναν όλοι οι μετέχοντες της ελληνικής παιδείας. Τέσσερις ήταν οι θεσμοί που εξασφάλιζαν τη συνείδηση της κοινής καταγωγής στους Ελληνες της μητροπολιτικής Ελλάδας και των αποικιών: η γλώσσα, η θρησκεία, οι πανελλήνιοι αγώνες - ιδιαίτερα οι Ολυμπιακοί - και η γλυπτική.  H γλυπτική, δίνοντας μορφή στα κοινά ιδανικά των Ελλήνων, δημιούργησε μια νέα, υπερούσια, ιδεατή πατρίδα……….

9  Το ιστορικό χάσμα της μακραίωνης δουλείας δεν μας επέτρεψε να γνωρίσουμε και να συμμετάσχουμε στην αναβίωση της τέχνης της γλυπτικής, που συντελέστηκε στον καιρό της Αναγέννησης υπό τους οιωνούς της αρχαίας τέχνης.  H δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους, ύστερα από τον ηρωικό πόλεμο της Ανεξαρτησίας, ξανάδωσε στη γλυπτική τον θεσμικό της ρόλο. Γλυπτική παράδοση όμως δεν διέθετε η Ελλάδα, που έβγαινε άλλωστε καθημαγμένη από τον Αγώνα, εκτός βέβαια από τη λαϊκή τέχνη.  H δημιουργία του Σχολείου των Τεχνών τον Δεκέμβριο του 1836 ήρθε να εκπληρώσει αυτόν τον ρόλο: να μορφώσει τους καλλιτέχνες που θα έδιναν τη φυσιογνωμία της στη νεότερη Ελλάδα

10  το πρώτο Σχολείον των Τεχνών λειτούργησε αρχικά μόνο τις Κυριακές, για να δώσει τη δυνατότητα στους τεχνίτες που έχτιζαν τη νέα πρωτεύουσα να μετεκπαιδευτούν  οι λαϊκοί μαρμαρογλύπτες - Τήνιοι κατά κύριο λόγο -, μελετώντας τα αρχαία υποδείγματα, κατόρθωσαν σε λίγα χρόνια να μεταμορφωθούν στους έντεχνους γλύπτες που λάξεψαν τα υπέροχα μοτίβα τα οποία κοσμούν τα νεοκλασικά ανάκτορα της Αθήνας.  Παράλληλα, ξένοι γλύπτες μετακλήθηκαν για να διδάξουν την κατ' εξοχήν ελληνική τέχνη στους νεαρούς Ελληνε.  στην Ευρώπη κυριαρχούσε ο κλασικισμός  Ο κλασικισμός είχε προετοιμαστεί από τις ανακαλύψεις της Πομπηίας και του Ηρακλείου από τα μέσα του 18ου αιώνα.  Ο Διαφωτισμός βρήκε στον νεοκλασικισμό, σε μια τέχνη που υμνούσε τη λογική και αναζητούσε τα πρότυπά της στην αρχαιότητα, την ιδανική αισθητική του έκφραση.

11  το 1844-1845 το Σχολείον των Τεχνών αριθμούσε 635 σπουδαστές. Τον ίδιο χρόνο στην εφημερίδα Αιών διαβάζουμε: «Οπόσην έχει η Ελλάς ανάγκη καλλιτεχνίας! Οπόσους τω όντι το πολυτεχνικόν κατάστημα υπόσχεται καρπούς μεγαλυτέρους!». Ο κλασικιστικός προσανατολισμός της τέχνης στο ελεύθερο ελληνικό κράτος ευνοήθηκε από πολλούς παράγοντες. Από την ίδια την επιλογή του πρώτου βασιλέα των Ελλήνων, του νεαρού Οθωνα, γιου του παθιασμένου αρχαιόφιλου και φιλέλληνα Λουδοβίκου A΄, που είχε μεταβάλει την πρωτεύουσα της Βαυαρίας, το Μόναχο, σε «Αθήνα επί του Ισαρος». Φιλέλληνες και περιηγητές αναζητούσαν τον ίδιο καιρό στην Ελλάδα την κοιτίδα του κλασικού πνεύματος και της τέχνης.

12  Ο 20ός αιώνας χαρακτηρίζεται από τη στροφή των ελλήνων γλυπτών από το Μόναχο στο Παρίσι, όπου κυριαρχεί η δυναμική προσωπικότητα του Ροντέν και οι ελληνοκεντρικές αναζητήσεις του Μπουρντέλ, του Μαγιόλ, του Ντεσπιό.  Οι έλληνες γλύπτες θα δεχτούν και θα αξιοποιήσουν το δίδαγμα αυτών των δημιουργών. Αλλά οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα απαυγάζονται από τη δεύτερη έκλαμψη, τη λεγόμενη «μεταλογική», της ιδιοφυΐας του Γιαννούλη Χαλεπά. H Αναπαυομένη (1931) είναι ένα απόλυτο αριστούργημα απ' αυτή τη δεύτερη περίοδο. Έργο με πυκνή, απλοποιημένη απόδοση των όγκων και εκρηκτική ένταση στην έκφραση.

13  Το 1847, εισάγεται το μάθημα της γλυπτικής στο Πολυτεχνείο με δάσκαλο τον Κρίστιαν Ζίγκελ (Christian Siegel), ενώ είχε ήδη αρχίσει να διδάσκεται από το 1837 όταν το Πολυτεχνείο λειτουργούσε ως Κυριακάτικον Σχολείον. Οι Έλληνες γλύπτες εξοικειώθηκαν γρήγορα με τη τεχνική και τα εκφραστικά μέσα του κλασικισμού. Η σύνδεση της νεοελληνικής τέχνης με την Ακαδημία του Μονάχου, ήρθε ως φυσικό επακόλουθο της κυριαρχίας του κλασικισμού στη βαυαρική πρωτεύουσα και της πρόσληψής του στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Η αρχή της τέχνης ως «μίμησης της φύσης», που έχει της βάσεις της στην τέχνη της Αναγέννησης, έβρισκε την περίοδο αυτή στη γλυπτική περισσότερο από ότι στη ζωγραφική την εφαρμογή της.

14  Ο τρισδιάστατος χαρακτήρας της, η ενσωμάτωσή της στον πραγματικό χώρο και η δυνατότητα άμεσης εποπτείας από τον θεατή έδιναν στη γλυπτική το προβάδισμα, περιορίζοντας όμως την ελευθερία της.  Πρότυπα των καλλιτεχνών της περιόδου ήταν ο Κανόβα και o Τορβάλτσεν (B. Thorvaldsen).  Η τάση εξιδανίκευσης και ωραιοποίησης, που παρατηρείται στα γλυπτά της περιόδου είναι αποτέλεσμα της παραδοσιακής τεχνικής και του φορμαλισμού. Η ανθρώπινη μορφή εξακολουθεί να έχει κυρίαρχη θέση στη θεματογραφία, αλλά χωρίς την κίνηση και το πάθος των έργων του ρομαντισμού και του ρεαλισμού.

15  Στο χώρο της πλαστικής κατά την οθωνική περίοδο, εκτελούνται για πρώτη φορά εργασίες μεγάλης κλίμακας. Στην Ελλάδα πάντα υπήρχαν λιθοξόοι.  Οι πρώτοι μαρμαρογλύπτες, που αναφέρονται στην Αθήνα την εποχή εκείνη, ήταν οι αδελφοί Ιάκωβος και Φραγκίσκος Μαλακατές, που ήδη το 1835 είχαν στήσει το πρώτο ερμογλυφείο της πρωτεύουσας, δίνοντας έργα στο πνεύμα του κλασικισμού, επηρεασμένα από τα έργα του Κανόβα.  Ανδριαντοποιείο ονόμαζαν το εργαστήριο γλυπτικής οι αδελφοί Φυτάλη από την Τήνο, που είχαν πρότυπο τους τον Κανόβα και τον Τορβάλντσεν

16  Το 1851, πραγματοποιείται η Παγκόσμια Έκθεση του Λονδίνου όπου στέλνονται δύο ανάγλυφα αντίγραφα παραστάσεων από τη ζωφόρου του Παρθενώνα, σε παρισινό και πεντελικό μάρμαρο, τα οποία εκτελούν ο Λάζαρος και Γεώργιος Φυτάλης.  Το 1855, στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού, η Ελλάδα εκπροσωπείται από εννέα γλύπτες με δεκατέσσερα έργα.  Στην Παγκόσμια Έκθεση του Λονδίνου το 1862, η παρουσία της ελληνικής γλυπτικής ήταν πλούσια, με τριάντα πέντε γλυπτά, ενώ τα ζωγραφικά έργα ήταν μόλις πέντε πίνακες

17  Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της γλυπτικής έπαιξαν ο Δημήτριος και Ιωάννης Κόσσος προσδίδοντάς της ιστορικό νόημα, δημόσιο χαρακτήρα και λειτουργική αξία.  Ο Δημήτριος, παραμένει προσκολλημένος στις φορμαλιστικές απαιτήσεις του κλασικισμού, ενώ ο Ιωάννης, ξεχωρίζει για την καλλιτεχνική του συνέπεια, τη λιτότητα στο πλάσιμο των μορφών, την τεχνική αρτιότητα και την ανάπτυξη μιας γλυπτικής χωρίς διακοσμητικές υπερβολές

18  Ο τελευταίος εκφραστής του κλασικισμού, και ίσως ο πιο γνήσιος, με επιρροές από την αρχαιότητα και το έργο του Κανόβα, ήταν ο Λεωνίδας Δρόσης, που μαθήτευσε κοντά στον Κρίστιαν Ζίγκελ στην Αθήνα και στον Μαξ Βίντμαν (M. Widmann) στο Μόναχο. Από το εργαστήριό του βγήκαν καλλιτέχνες όπως: ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Γεώργιος Μπονάνος, ο Λάζαρος Σώχος, ο Γεώργιος Ιακωβίδης κ.α. Είχε την ικανότητα να συνδυάζει το μνημειώδες με το λειτουργικό και να δίνει έργα επιβλητικά στο σύνολό τους, χωρίς να χαλαρώνεται η δύναμη και η ακρίβεια της εκτέλεσής τους στις μικρές γλυφές του μαρμάρου

19  Μετά τον Όθωνα, βρισκόμαστε σε μια εποχή, όπου η παγιωμένη έως τότε σχέση των Νεοελλήνων με την αρχαιότητα, αρχίζει να διαταράσσεται και γλύπτες, όπως ο Γεώργιος Βιτάλης, ο Γεώργιος Βρούτος, ο Δημήτριος Φιλιππότης και Ιωάννης Βιτσάρης, εισάγουν νεωτερισμούς αντιδρώντας στον κλασικισμό, προτιμώντας τον ρεαλισμό και τα θέματα της καθημερινής ζωής.

20  Η γλυπτική ήταν συντηρητικότερη από τη ζωγραφική σε ότι αφορά τη σχέση της με τα μοντέρνα καλλιτεχνικά κινήματα. Σε μια περίοδο που ο κλασικισμός άρχισε να χάνει έδαφος προς όφελος του ρομαντισμού και η δύναμη του ακαδημαϊσμού είχε μειωθεί, ο συμβολισμός άρχισε να επηρεάζει τη γλυπτική μετά το 1900, όπως φαίνεται και μέσα από το έργο του Θωμά Θωμόπουλου.  Ο καλλιτέχνης, όμως, που πραγματικά έκανε πρωτοπορία, ήταν ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ένας γλύπτης που άλλοτε έλκεται από το ρομαντισμό και το ρεαλισμό και άλλοτε τον ενδιαφέρει η αφαίρεση.

21  Γιοφύλλης, Φώτος. Ιστορία της νεοελληνικής τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακοσμητικής) 1821- 1941, τόμος Α΄-Β΄, Αθήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1962. Ευαγγελίδης, Δημήτριος Ε. Η ελληνική τέχνη, επιμέλεια Α. Α. Θεοδώρου, Αθήνα, χ.ε., 1969. Κομίνη-Διαλέτη, Δ. (συντονισμός έκδοσης), Ματθιόπουλος, Ε. (επιστημονική επιμέλεια). Λεξικό Ελλήνων καλλιτεχνών. Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, τόμοι 1-4, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 2000. Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα. (επιστημονική επιμέλεια–εισαγωγικά κείμενα ενοτήτων). Εθνική Πινακοθήκη 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελληνικής ζωγραφικής από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, 2001 (α΄ έκδοση: Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Δεκέμβριος 1999).

22  Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα – Γιαννουδάκη, Τώνια (επιμέλεια). Εθνική Γλυπτοθήκη. Μόνιμη Συλλογή, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, 2006. Λυδάκης, Στέλιος. Οι Έλληνες γλύπτες. Η νεοελληνική γλυπτική. Ιστορία–τυπολογία. Λεξικό γλυπτών, τόμος πέμπτος Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 1981. Μυκονιάτης, Ηλίας. Ελληνική τέχνη. Νεοελληνική γλυπτική, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Ξύδης, Αλέξανδρος. Προτάσεις για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, Α-B-Γ, Αθήνα, Ολκός, 1976. Ο Καλλιτέχνης, έτος Α΄, τχ.2, Μάιος 1910, σ.53-55. Ο Καλλιτέχνης, τχ.4, Ιούλιος 1911, σ.95-102. Παναθήναια, έτος Β΄, 31 Δεκεμβρίου 1901, σ.175.

23  Παπανικολάου, Μιλτιάδης Μ. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. Ζωγραφική και γλυπτική του 20ού αιώνα, τόμος 1, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 1999. Παπανικολάου, Μιλτιάδης. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. 18ος και 19ος αιώνας, τόμος 2, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 2002. Παυλόπουλος, Δημήτρης. (επιμέλεια). Νεοελληνική τέχνη, τόμος ΝΑ΄, από τη σειρά Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Αθήνα, Η Καθημερινή, 2002. Πινακοθήκη, έτος Η΄, τχ.87, Μάιος 1908, σ.66-68. Πινακοθήκη, έτος Α΄, τχ.11, Ιανουάριος 1902, σ.251-255. Πινακοθήκη, έτος Η΄, τχ.87, Μάιος 1908, σ.66-68.

24  Προκοπίου, Άγγελος. Νεοελληνική τέχνη, Αθήνα, Μέλισσα, 1936. Προκοπίου, Άγγελος. Ιστορία της τέχνης 1750-1950, τόμος Α΄, Β΄, Γ΄ Αθήνα, Μ. Πεχλιβανίδης, 1967. Σπητέρης, Τώνης. Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967, τόμος α΄,β΄,γ, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1979. Στεφανίδης, Μάνος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική από την αρχαιότητα ως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1984. Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές 1900-1922, τόμος Α΄, μέρος 2ο, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2003. Χρήστου, Χρύσανθος–Κουμβακάλη-Αναστασιάδη, Μυρτώ. Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940, Αθήνα, Έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1982. Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1881 ως το 1913, τόμος ΙΔ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977.