1 Ο ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Β / ΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ « Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ » 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολικό έτος : 2014-2015.

Παρουσίαση με θέμα: "1 Ο ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Β / ΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ « Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ » 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολικό έτος : 2014-2015."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 1 Ο ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Β / ΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ « Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ » 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολικό έτος : 2014-2015

2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 28/02/2015-01/03/2015 ΤΑ ΕΝΤΟΙΧΙΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

3 ψηφιδωτά  Ψηφιδωτό είναι το σχέδιο ή η παράσταση που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση ποικιλόχρωμων ψηφίδων διαφόρων χρωμάτων και υλικών ενωμένων με ένα συνδετικό υλικό, με σκοπό τη διακόσμηση επιφανειών.

4 Τα εντοίχια ψηφιδωτά  Τα εντοίχια ψηφιδωτά είναι η πιο λαμπρή και εντυπωσιακή μορφή τέχνης της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής εποχής.

5  Στην εργασία μας θα ασχοληθούμε κυρίως με τα εντοίχια ψηφιδωτά της παλαιοχριστιανικής Θεσσαλονίκης (4 ου – 6 ου μ. Χ. αιώνα ), που διασώζονται στους ιερούς ναούς :  Ροτόντα ( Άγ. Γεώργιος ),  Άγιος Δημήτριος,  Όσιος Δαυίδ ( Μονή Λατόμου ) και  Παναγία Αχειροποίητος.

6 Μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς  Τα ψηφιδωτά αυτά είναι μοναδικά σε όλη την Ελλάδα, αποτελούν καλλιτεχνήματα ανυπέρβλητης αξίας και θεολογικής έκφρασης και δικαίως έχουν χαρακτηριστεί  ως αριστουργήματα και μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

7 Η ορθό δο ξη Παράδοση της Εκκλησίας μας είναι μ ί α πολύτιμη κληρονομιά ζωής  Καταδεικνύουν σε όλο τον κόσμο τη σπουδαιότητα της ορθόδοξης Παράδοσης της Εκκλησίας μας, που είναι μια πολύτιμη κληρονομιά ζωής για όλους τους ανθρώπους.

8 Τα εντοίχια ψηφιδωτά της παλαιοχριστιανικής Θεσσαλονίκης

9 Ροτόντα Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για τεράστιο, ογκώδες, περίκεντρο οικοδόμημα με δυνατή τοιχοδομία, που στεγάζεται με επιβλητικό θόλο.

10 Η Ροτόντα Θεσσαλονίκης από τον παραπλήσιο ναΐσκο του Αγίου Γεωργίου, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, ονομάσθηκε και Άγιος Γεώργιος. Από την ίδια εποχή σώζεται και ο μιναρές.

11 Τα εντοίχια ψηφιδωτά της Ροτόντας  Τα ψηφιδωτά του ναού είναι από τα καλύτερα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά που διατηρούνται.

12 Ροτόντα  Στην κατώτερη ζώνη των ψηφιδωτών του θόλου του ναού απεικονίζονται φανταστικά κτίρια με αψίδες και ημιθόλια.  Υπάρχουν επίσης αετώματα, καμάρες και κίονες με παραπετάσματα ανάμεσά τους καθώς και λυχνάρια ή παγώνια.  Μπροστά από τα κτίρια υπάρχουν άγιοι με υψωμένα τα χέρια σε στάση δέησης και δίπλα τους αναγράφεται το όνομά τους, ο μήνας καθώς και η ιδιότητά τους. Υπάρχουν κληρικοί άγιοι, στρατιωτικοί, γιατροί, ένας αυλητής και ένας υπηρέτης, κυρίως μάρτυρες.

13 Μορφές μαρτύρων  Από τους μάρτυρες, σύμφωνα με τις επιγραφές, αναγνωρίζονται οι ιερωμένοι Ρωμανός, Φίλιππος και Κύριλλος · οι στρατιωτικοί Ονησιφόρος, Ευκαρπίων, Βασιλίσκος, Πρίσκος, Θερινός και Λέων οι γιατροί Κοσμάς και Δαμιανός, οι Φιλήμων και Πορφύριος και άλλοι ανώνυμοι.

14 Μορφές μαρτύρων Το πρόγραμμα του ψηφιδωτού διακόσμου βασίζεται κυρίως στο αρχαίο Χριστιανικό εορτολόγιο και μαρτυρολόγιο. Οι μορφές των μαρτύρωνέχουν αδρά ελληνιστικά περιγράμματα και εκφραστικά χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στην αιωνιότητα.

15 Μορφές μαρτύρων ΘΕΡΙΝΟΣ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ

16 Μορφές μαρτύρων ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ

17 Μορφές μαρτύρων ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ, ΥΠΗΡΕΤΗΣ

18 Μορφές μαρτύρων ΒΑΣΙΛΙΣΚΟΣ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ

19 Μορφές μαρτύρων ΚΟΣΜΑΣ, ΙΑΤΡΟΣ

20 Μορφές μαρτύρων Πρίσκος στρατιωτικός λεπτομέρια από τη ζωοφόρο των μαρτύρων

21 Ροτόντα Το κλειδί του τρούλου

22 Τμήμα του κεντρικού μεταλλίου στην κορυφή του τρούλου με παράσταση της σφαίρας του Κόσμου : Χρώματα της ίριδας, φυλλοφόροι κλάδοι και καρποί

23 Ροτόντα Τρούλος Η ζωφόρος των «μαρτύρων»

24 Ροτόντα - Τρούλος

25 Στη μεγαλειώδη σύνθεση του τρούλου της Ροτόντας ( τέλη 4 ου αι.) είναι έκδηλη η επιβίωση της ελληνιστικής παράδοσης.

26

27 Τμήμα από το ψηφιδωτό της ουράνιας Ιερουσαλήμ

28 Ροτόντα νοτιοανατολική καμάρα Παραδείσια άνθη, πουλιά, καρποί

29 Ροτόντα νοτιοανατολική καμάρα ( λεπτομέρια ). Παραδείσια πτηνά

30 Άγιος Δημήτριος

31 Άγιος Δημήτριος – ιστορικά στοιχεία  Μία από τις αρχαιότερες και επιβλητικότερες παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Ανατολής.  Στις ανασκαφές που προηγήθηκαν της σημερινής του αναστήλωσης, ανακαλύφθηκε το εγκαίνιο με το φυαλίδιο με το λύθρο ( χώμα και αίμα του αγίου ).  Κάτω από το Ιερό, στην Κρύπτη, αποκαλύφθηκε ο χώρος τον μαρτυρίου του και επιβεβαιώθηκε η διαπίστωση ότι ο ναός του μεγαλομάρτυρος και μυροβλήτου Αγίου Δημητρίου είναι ένα από τα σπουδαιότερα Μ αρτύρια τον Χριστιανικού κόσμου.

32 Κρύπτη αγίου Δημητρίου

33 Εντοίχια ψηφιδωτά  Ο ναός του Αγίου Δημητρίου είναι στολισμένος με ψηφιδωτά διαφόρων εποχών.  Πρόκειται για παραστάσεις που έγιναν περιστασιακά και δεν συγκροτούν οργανωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα.

34 Η προσφορά παιδιών στον Άγιο Δημήτριο (5 ος αι.). Από τα ψηφιδωτά του δυτικού τοίχου ιδιαίτερης σημασίας είναι η παράσταση με τον Άγιο Δημήτριο δεόμενο σε υπαίθριο χώρο. Βρίσκεται πίσω ακριβώς, στη δυτική πλευρά του νοτίου κλίτους και παριστάνει τον Άγιο Δημήτριο μπροστά στο Κιβώρ ιό του με τα χέρια υψωμένα σε προσευχή. Δεξιά μια γυναίκα οδηγεί στον Μάρτυρα ένα παιδί κρατώντας το από τους ώμους, ενώ αυτό απλώνει τα χέρια του προς τον άγιο. Στην αριστερή μόλις διακρίνονται τα πόδια ενός άλλου παιδιού που πιθανότατα οδηγούσε η μητέρα του στον προστάτη άγιο. Είναι θαυμάσιο ψηφιδωτό του 5 ου αιώνα. Ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια ο Άγιος Δημήτριος είχε αναλάβει την υψηλή προστασία της μεγαλούπολης του Θερμαϊκού παράλληλα με την ιδιαίτερη φροντίδα του για τα παιδιά ως κατηχητής

35  Ο Άγιος Δημήτριος και ο άγγελος (5 ος αιώνας )  Στην ανατολική όψη του δυτικού τοίχου του νότιου κλίτους πίσω από το σημείο που βρίσκεται ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη, υπάρχει ψηφιδωτό όπου εικονίζεται άγγελος Κυρίου μέσα σε πολύχρωμο ουρανό ο οποίος σαλπίζει βλέποντας τον Άγιο Δημήτριο που στέκει κάτω όρθιος ντυμένος με υπατική χλαμύδα. Πλάι στον Άγιο διακρίνεται ορεινό τοπίο και δεξιότερα και πιο πάνω φτερά άλλων αγγέλων.

36 Τα ψηφιδωτά αυτά του 5 ου αι. έχ ουν παρόμοια τεχνοτροπία με το ψηφιδωτό της Μονής Λατόμου

37 Ο Άγιος Δημήτριος με έναν διάκονο (7 ος αιώνας )  Βρίσκεται στον δεξιό πεσσό του ιερού βήματος από την πίσω πλευρά – ανατολικά. Παριστάνει τον Άγιο Δημήτριο με το δεξί χέρι πάνω στον ώμο του κληρικού, που πιθανόν είναι ο διάκονος του ναού, και το αριστερό σε στάση προσευχής. Η επιγραφή που βρίσκεται στο κάτω μέρος του ψηφιδωτού αναφέρει χαρακτηριστικά :  `` Πανόλβιε του Χριστού μάρτυς φιλόπολις φροντίδα τίθει και πολιτών και ξένων. `` ( Μακάριε Μάρτυρα του Χριστού, που αγαπάς την πόλη σου, φρόντιζε και τους πολίτες της και τους ξένους. )  κατά την επιγραφή φαίνεται ότι είναι αυτός που βοήθησε στην ανοικοδόμηση του ναού, ύστερα από την καταστροφή του 629-634

38 Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης. Πεσσοί του Ιερού Βήματος Ο Άγιος Δημήτριος ανάμεσα στον επίσκοπο και τον έπαρχο, που είναι οι ανακαινιστές του ναού. Ψηφιδωτό στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης τον 7 ου αιώνα. Η τέχνη αντλούσε τα θέματα της και από τις διηγήσεις για τα θαύματα τον Αγίου Δημητρίου παράλληλα με την ιστορία που χρησιμοποιεί τις διηγήσεις αυτές ως ιστορικές πηγές. Κάτω υπάρχει η επιγραφή :

39 Ο Άγιος Σέργιος (7 ος αι.) Ψηφιδωτό που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του Ν. Δ. πεσοού του ιερού βήματος του ναού του Αγίου Δημητρίου. Χαρακτηριστικά του : οι λεπτές αποχρώσεις και η συνθετική δομή της όλης παράστασης.

40 Αναθηματική ψηφιδωτή παράσταση του 7 ου αιώνα στο βορειοανατολικ ό πεσσό του ναού. Εικονίζεται ο άγιος Γεώργιος σε στάση χαιρετισμού και δέησης, προστατεύοντας δύο παιδιά.

41 ο άγιος Δημήτριος (ίσως ο άγιος Νέστωρ) δεόμενος (7 ος αιώνας ) Από την πίσω πλευρά του βόρειου πεσσού του ιερού βήματος, στο ψηφιδωτό παριστάνεται ο Άγιος Δημήτριος προσευχόμενος. Το κάτω μέρος του προσώπου και το επάνω του σώματος έχουν καταστραφεί. Κάτω υπάρχει η επιγραφή ‘’ Ύπερ ευχής ού οίδεν ο Θεός το όνομα ’’

42 Ο ΆΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΕ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΛΗΡΙΚΟΥΣ (5 ος - 7 ος ) Δίπλα στον μαρμάρινο τάφο του Λουκά Σπανδούνη βρίσκεται το ψηφιδωτό που εικονίζει τον Άγιο Δημήτριο ανάμεσα σε τέσσερις κληρικούς που κρατούν ευαγγέλια. Τα πρόσωπα του Αγίου και των δύο κληρικών που είναι πλησιέστερα σε αυτόν όπως και το κάτω μέρος όλων, έχουν καταστραφεί. Χρονολογείται μεταξύ 5 ου και 7 ου αιώνα.

43 Όσιος Δαυίδ (Μονή Λατόμου)  Στην Άνω πόλη στο αδιέξοδο της οδού Αγίας Σοφίας βρίσκεται ο μικρός ναός, άλλοτε καθολικό της μονής του Χριστού Σωτήρα του Λατόμου ή των Λατόμων, προσωνυμία που οφείλεται στην ύπαρξη λατομείων πέτρας στην περιοχή.  Ο ναός κτίστηκε στα τέλη του 5 ο αι. στον τύπο του εγγεγραμμένου σε τετράγωνο σταυρού με κόγχη στα ανατολικά.

44 Η μονή Λατόμου ( Οσίου Δαβίδ )

45 Μονή Οσίου Δαυίδ ( Λατόμου ) Το εσωτερικό του ι, ναούΗ είσοδος του ι. ναού

46 Σήμερα σώζεται το ανατολικό ήμισυ της αρχικής κάτοψης.

47 Εσωτερική άποψη του ναού

48 Το αριστουργηματικό ψηφιδωτό  Στο ψηφιδωτό της κόγχης του ναού φιλοξενείται μια, μοναδική στον κόσμο, παράσταση.  Πρόκειται για όραμα του Ιεζεκιήλ, με τον Χριστό ως Εμμανουήλ, νεαρό δηλαδή, εν μέσω ουράνιου τόξου. Στη σύνθεση απεικονίζονται, ακόμα, ο ίδιος ο Ιεζεκιήλ, καθώς και ο Προφήτης Αβ β ακούμ.

49 Η θαυμαστή διάσωση και αποκάλυψη του ψηφιδωτού  Κατά την εικονομαχία το ψηφιδωτό αυτό, που ανάγεται στον 5 ο αιώνα, σκεπάστηκε με δέρμα και αποκαλύφθηκε με θαυμαστό τρόπο στον όσιο Σενούφιο, που ήρθε δύο φορές από την Αίγυπτο, διότι είχε πληροφορία άνωθεν ότι η μορφή του Κυρίου κατά τη Δευτέρα Παρουσία θα είναι όπως εικονίζεται στη Μονή Λατόμου της Θεσσαλονίκης.

50  Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί και η παράσταση σκεπάστηκε με κονίαμα, για να αποκαλυφθεί οριστικά το 1921.

51 Η κόγχη του ιερού κοσμείται με την περίφημη παράσταση του Οράματος του Ιεζεκιήλ, με τον Χριστό Εμμανουήλ ( νεαρό ) μέσα σε θεϊκή δόξα.

52 Μονή Λατόμου. Λεπτομέρεια της απεικόνισης του Χριστού από την παράσταση της Θεοφάνειας. Ο Χριστός, μορφή νεανική και φιλική, με πλούσια μακριά μαλλιά και σταυροφόρο φωτοστέφανο αποπνέει ήρεμο μεγαλείο. Τη νεανική μορφή το Χριστού διαπνέει βαθύτατα ο έρωτας του Θείου.

53 Ο Ιεζεκιήλ αριστερά στο ψηφιδωτό της Μονής Λατόμου παρουσιάζεται εκστατικός με υψωμένα τα χέρια ανοιχτές τις παλάμες και έχοντας κυρτωμένο μπροστά το σώμα του. Ατενίζει με δέος και θείο φόβο την « δόξα » του Κυρίου όπως του αποκαλύφθηκε. Πίσω ακριβώς από τον προφήτη Ιεζεκιήλ υπάρχει ένα βραχώδες τοπίο σε πράσινο χρώμα με πλατύφυλλα δένδρα καθώς επίσης διακρίνονται οικήματα πόλης. Κάτω από την παράσταση περνά ο ποταμός Ιορδάνης ή κατά μία άλλη άποψη ο ποταμός Χοβάρ.

54 κάτω αριστερά. Μόσχος ή ταύρος, σύμβολο του ευαγγελιστή Λουκά

55 Αχειροποίητος Σώζεται σήμερα στην ίδια μορφή που κατασκευάστηκε τον 5 ο αιώνα γεγονός που την καθιστά μοναδική στην ανατολική Μεσόγειο και όχι μόνο. Μεσόγειο

56 Αχειροποίητος Τρίκλιτη Βασιλική με ξύλινη σαμαρωτή οροφή, ο ναός αποτελεί ένα πολύ όμορφο δείγμα παλαιοχριστιανικής ναοδομίας.  Καθώς η εσωτερική διακόσμηση του ναού ήταν εξαιρετικά πλούσια και λεπτομερής, έχουν διασωθεί σημαντικά τμήματα της τα οποία περιλαμβάνουν αξιόλογα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες που ανάγονται στον 5 ο αιώνα μΧ. και 13 ο αντίστοιχα. Συνιστούν έναν πραγματικό θησαυρό της ιερής τέχνης.

57 Τα ψηφιδωτά κοσμούν τα εσωρράχια των καμαρών των δύο τοξοστοιχιών του ναού στο κεντρικό κλίτος καθώς και του τριβήλου που οδηγεί από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό. Η θεματολογία τους κυμαίνεται από γεωμετρικά θέματα έως εκφυόμενα άνθη αλλά και θρησκευτικά σύμβολα. Επιπλέον, η περίτεχνη διακόσμηση με την παραδοσιακή και τόσο αγαπητή στους Βυζαντινούς « Άκανθο » με την χαρακτηριστική διαμόρφωση της, είναι και εδώ παρούσα ομορφαίνοντας τους μαρμάρινους Κορινθιακούς κίονες στις 2 κεντρικές κιονοστοιχίες που χωρίζουν τα πλαϊνά κλίτη από το κεντρικό.

58 . Λεπτομέρειες από τα άκρα του εσωρραχίου του μεσαίου και του βόρειου τόξου του τριβήλου.

59 Ψηφιδωτό σε εσωράχιο της κιονοστοιχίας του βόρειου κλίτους, με εκφυόμενα άνθη που περιβάλλουν σταυρό

60 Αχειροποίητος Τρίβηλο Ψηφιδωτό

61 Αχειροποίητος Ψηφιδωτό στην κιονοστ ο ιχία του νότιου υπερώου

62 Βιβλιογραφία  Αδαμαντίου, Αδαμάντιος. Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη : ιστορία, κοινωνικός βίος, τέχνη. Αθήναι : Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1914. [949.56 ΑΔΑ ]  Βούλτος, Ιωάννης Δ. Η Θεσσαλονίκη την εποχή των Παλαιολόγων. Αθήνα : Σταύρος Πανέλης, 1999. [ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 930.105 COR – τεύχ. 1 ( Ιαν. 1999)]  Επτά Ημέρες. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. [ Αθήνα ]: [ Θ. Α. Αλαφούζος ], 2002. [ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 949.5005 ΕΠΤ – 04/05/02]  Ζαφείρης Χρίστος, Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον, Εξάντας, Αθήνα 1997

63 Βιβλιογραφία  Καζαμία – Τσέρνου Μ., Μνημειακή Τοπογραφία της Χριστιανικής Θεσσαλονίκης, οι Ναοί 4 ος – 8 ος αι., Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2009.  Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ευτυχία, Τούρα, Α. Περίπατοι στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Αθήνα : Καπόν, 1997. [914.9565 ΚΟΥ ]  Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ευτυχία. Ναός του Σωτήρος Χριστού : Θεσσαλονίκη. Αθήνα : Καπόν, 2008. [726.50949565 ΚΟΥ ]  Μαρκή Ε., Η απεικόνιση των οπωρών στην παλαιοχριστιανική τέχνη. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τόμος ΚΣΤ ' (2005), Αθήνα, Σελ. 85-92  Μαυροπούλου - Τσιούμη Χ., Μπακιρτζής Χαράλαμπος, Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης. 4 ος -14 ος αιώνας, Καπόν, Αθήνα, 2012  Μπακιρτζή Χ, Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη, 1986

64 Βιβλιογραφία  Πάλλα Δ.. Ψηφιδωτά, Αθήναι 1968  Παπαζώτος Θ., Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1997  Ξυγγόπουλος, Ανδρέας. Τα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη : [ Τυπ. Έμμ. Σφακιανάκη ], 1969.  Μαυροπούλου - Τσιούμη Χρ. Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1992 [ εκδ. Ρέκος ]  Τούρτα Α., Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ε., Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 1997  Σβορώνου, Ελένη. Θεσσαλονίκη. Αθήνα : Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού Ερευνητές, 2006.  Χατζηδάκη, Ν., Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1996

65 ιστότοποι  www.livepedia.gr www.livepedia.gr  www.holidayshop.gr www.holidayshop.gr  www.it.uom.gr www.it.uom.gr  www.livepedia.gr www.livepedia.gr  www.auth.gr www.auth.gr  http://el.wikipedia.org/ http://el.wikipedia.org/

66 ιστότοποι  http://anemourion.blogspot.gr/2014/05/blog-post_13.html http://anemourion.blogspot.gr/2014/05/blog-post_13.html  http://www.imth.gr/default.aspx?lang=el- GR&loc=1&&page=178&item=1282 http://www.imth.gr/default.aspx?lang=el- GR&loc=1&&page=178&item=1282  http://www.inthessaloniki.com/el/naos-panagias-axeiropoiitou- thessalonikis#prettyPhoto#ixzz3NJzL9t2E http://www.inthessaloniki.com/el/naos-panagias-axeiropoiitou- thessalonikis#prettyPhoto#ixzz3NJzL9t2E  http://www.visitgreece.gr/el/religion/churches/paleochristian_and _byzantine_thessaloniki http://www.visitgreece.gr/el/religion/churches/paleochristian_and _byzantine_thessaloniki  http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=monument&la ng=gr&id=6&sub=637&sub2=129&template=accessible http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=monument&la ng=gr&id=6&sub=637&sub2=129&template=accessible  http://www.haef.gr/el/Library/VivliothikiKollegiouAthinon/Books/B ook14#sthash.58Sn6bV6.dpuf http://www.haef.gr/el/Library/VivliothikiKollegiouAthinon/Books/B ook14#sthash.58Sn6bV6.dpuf  http://galaxy.hua.gr/~hp228304/MOSAICS/mosaic1.htm http://galaxy.hua.gr/~hp228304/MOSAICS/mosaic1.htm

67 Την κα Μαρία Καζαμία - Τσέρνου Αν. Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α. Π. Θ. για την πολύτιμη συνεργασία και επίβλεψη της εργασίας μας. Ευχαριστούμε θερμά

68 βιολί  Τσακαλίδου Χριστίνα

69 Τεχνική υποστήριξη  Χότζα Λεονάρντο  Χατζηευθυμίου Παναγιώτης

70 Η πολιτιστική μας ομάδα  Αϊβάζη Σοφία  Γραμπόβα Λάζη  Ζελελίδης Νικόλαος  Ζελελίδου Μαρία  Θεοδωράκη Αλεξάνδρα  Καραλή Αναστασία  Κελεμένη Εύα  Ιωανίδου Φωτεινή  Κωνσταντινίδης Μιχαήλ  Γκότση Ελένη  Λουμπόνια Σόνια

71  Μερκενίδης Γεώργιος  Μίλλο Πολυξένη  Μιχαλάρη Γιάννα  Μούτσιανου Νίκη  Μπαλίκα Αλεξάνδρα  Μπαλίκα Κωνσταντίνα  Μπαλτατζής Βασίλειος  Μποδιτσόπουλος Ευάγγελος  Μπούση Ελένη  Νακελλάρη Χριστίνα

72  Νιζάμης Δημήτριος  Παπαδόπουλος Χρήστος  Παπαδοπούλου Μαρία του ΙωάννηΠαπαδοπούλου Μαρία του Παναγιώτη  Παπαϊωαννίδης Γεώργιος  Πατεράκη Μυρτώ  Πέρρου Ανδρομάχη  Πογιάνι Ρομπέρτο  Ρουσίτ Ειρήνη Κλαούντια  Σενγκέργκη Λένα  Σέρου Χρυσάνθη  Σιωζοπούλου Ιωάννα

73  Σταμπουλή Όλγα  Τίμπι-Μόνγκα  Λούσι Μιτάνο  Τσαβδάρη Ελένη  Τσακαλίδου Χριστίνα  Τσατινίδης Αρκάδιος Νικόλαος  Τσαούσι Άντζελα  Τσούκα Άλκη

74  Φελεκίδης Ιωσήφ  Χαραλαμπίδου Αναστασία  Χαριτίδης Ιωάννης  Χασιώτη Αικατερίνη  Χατζηευθυμίου Παναγιώτης  Χότζα Λεονάρντο

75 Ζιώγα Μαρία, Θεολόγος Σουρίδη Λουκία, Φιλόλογος Επιμέλεια Παρουσίασης Συντονισμός

76  ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ !!!

77 ΤΕΛΟΣ