Η Ψυχολογία στην υπηρεσία της Παιδαγωγικής ΑΡΓΥΡΙΟΥ Β. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ - ΕΛΕΝΗΣ Α. ΜΟΥΣΤΡΟΥΦΗ Η Ψυχολογία στην υπηρεσία της Παιδαγωγικής ή… «Παιδαγωγική» χωρίς «παιδαγωγούς» ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ-ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ (Υ) Καθηγητής: κ. Μάριος Κουκουνάρας-Λιάγκης

E. Erikson D. Winnicot L. Kohlberg J. Fowler Να παραμείνω ζωντανός Να παραμένω καλά Να παραμείνω ξύπνιος Στοχεύω στο να είμαι ο εαυτός μου και να συμπεριφέρομαι αναλόγως" L. Kohlberg J. Fowler Στο ανώτερο στάδιο πίστης έχουμε το φωτισμό του ανθρώπου και τη συμμετοχή του στο θείο. Και πάλι όμως «ολίγοι οι εκλεκτοί…» Στη μετασυμβατική ή αυτόνομη ηθική ελάχιστοι κατορθώνουν να φτάσουν

Τέσσερεις ψυχολόγοι περιγράφουν διαδικασίες ανάπτυξης της αληθινής «Παιδείας» του ανθρώπου E. Erikson 1902 - 1994 Το στίγμα της φιλοσοφίας τους

Διαφοροποίηση της θεωρίας του Erikson από του Freud

Τα ψυχοκοινωνικά σταδία ανάπτυξης (κύκλοι ζωής) κατά τον Erik Erikson Βρεφική ηλικία Στάδιο 1 (0-1) Ψυχοκοινωνική Δύναμη Ελπίδα Ψυχοκοινωνική Κρίση Εμπιστοσύνη Vs δυσπιστία Περιβαλλοντική Επίδραση Μητρική Πρώιμη παιδική ηλικία Στάδιο 2 (2-3) Δύναμη της θέλησης Αυτονομία Vs ντροπή και αμφιβολία Γονείς -αντικαταστάτες τους Προσχολική ηλικία Στάδιο 3 (4-5) Σκοπός Πρωτοβουλία Vs ενοχή Γονείς, οικογένεια, φίλοι

Τα ψυχοκοινωνικά σταδία ανάπτυξης (κύκλοι ζωής) κατά τον Erik Erikson Μέση παιδική ηλικία Στάδιο 4 (6-11) Ψυχοκοινωνική Κρίση Φιλοπονία Vs κατωτερότητα Ψυχοκοινωνική Δύναμη Επάρκεια Περιβαλλοντική Επίδραση Σχολείο Στάδιο 5 Εφηβεία (12-18) Ταυτότητα Vs σύγχυση ταυτότητας Πιστότητα Συνομήλικοι Νεαρή ενήλικη ζωή Στάδιο 6 (18-35) Οικειότητα Vs απομόνωση Αγάπη Σύντροφος

Τα ψυχοκοινωνικά σταδία ανάπτυξης (κύκλοι ζωής) κατά τον Erik Erikson Στάδιο 7 Μέση ηλικία (35-65) Ψυχοκοινωνική Κρίση Παραγωγικότητα Vs στασιμότητα Ψυχοκοινωνική Δύναμη Φροντίδα Περιβαλλοντική Επίδραση Οικογένεια, κοινωνία (άνω των 65) Τρίτη ηλικία Στάδιο 8 Πληρότητα Vs απελπισία Σοφία Όλοι οι άνθρωποι

D. Winnicot 1896 -1971 Να παραμείνω ζωντανός Να παραμένω καλά Να παραμείνω ξύπνιος Στοχεύω στο να είμαι ο εαυτός μου και να συμπεριφέρομαι αναλόγως.

Θεωρίες ανάπτυξης του παιδιού «Αν θέλει κάποιος να εκτιμήσει τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο αντιμετωπίζει τους συνανθρώπους του και συγκροτεί την προσωπικότητα και τη ζωή του, δεν μπορεί να αγνοήσει το τι συμβαίνει στα πρώτα χρόνια, τους πρώτους μήνες, ακόμα και τις πρώτες μέρες της ζωής του».

Το παιδί και το παιχνίδι Στη διαμόρφωση της θεωρίας του για την συναισθηματική ανάπτυξη και τη θεραπευτική πρακτική, μια κεντρική έννοια που κυριαρχεί είναι αυτή του παιχνιδιού που συμβάλλει συγχρόνως στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας.

L. Kohlberg 1926 - 1986 Ο χαρακτήρας μας είναι αυτό που κάνουμε όταν κανείς δεν μας βλέπει.

Η θεωρία της ηθικής ανάπτυξης του L.Kolhberg 4- 10 χρονών Προσυμβατικό Πρώτο επίπεδο Υπακοή για αποφυγή τιμωρίας Πρώτο στάδιο Υπακοή λόγω συμφέροντος και για ικανοποίηση των αναγκών τους Δεύτερο στάδιο Δεύτερο επίπεδο 10 – 13 χρονών Συμβατικό Ανάγκη αποδοχής. Έντονη επιθυμία να τα αποκαλούν «καλά παιδιά» Τρίτο στάδιο Προσπαθούν να κάνουν το καθήκον τους και να είναι σωστοί. Τέταρτο στάδιο Τρίτο επίπεδο Μετασυμβατικό 13 - … Τήρηση των νόμων αλλά και αμφισβήτησή τους εάν συγκρούονται με τις ανθρώπινες ανάγκες Πέμπτο στάδιο Ο φόβος της τιμωρίας ή της απόρριψης δίνουν τη θέση τους σε μια συνείδηση ισχυρή και ικανή να υπηρετήσει υψηλές αξίες με κάθε τίμημα. Έκτο στάδιο

Heinz’s Dilemma

Με τη μέθοδο των ηθικών διλημμάτων ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να αναπτύξει την ενσυναίσθηση. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση είναι να έχει καλλιεργηθεί προηγουμένως μια σχέση εμπιστοσύνης στην τάξη ώστε οι μαθητές να αισθάνονται ελεύθεροι να εκφραστούν χωρίς το φόβο της επίκρισης. Έτσι βοηθούνται να μεταβούν από το ένα στάδιο στο άλλο.

J. Fowler 1940 - … Στο ανώτερο στάδιο πίστης έχουμε το φωτισμό του ανθρώπου και τη συμμετοχή του στο θείο.

H θεωρία ανάπτυξης της πίστης του J. W. Fowler Στάδιο 0 (0 – 2 χρόνων) Πρώιμη ή αδιαφοροποίητη πίστη. Αν το παιδί εισπράξει ασφάλεια κι εμπιστοσύνη, θα αναπτύξει πίστη προς τον κόσμο και προς το θείο, ενώ σε αντίθετη περίπτωση, δυσπιστία. Στάδιο 1 (3 – 7 χρόνων) Διαισθητική ή προβολική πίστη. Το παιδί έρχεται σε επαφή με τη θρησκεία μέσα από εικόνες, ή ιστορίες των μεγαλυτέρων, με έναν «μαγικό» τρόπο. Στάδιο 2 ( 8 – 12 χρόνων) Μυθική ή κυριολεκτική πίστη. Το παιδί αναπτύσσει αίσθημα εμπιστοσύνης προς τον κόσμο, τη δικαιοσύνη και το θείο, το οποίο είναι σχεδόν πάντα ανθρωπομορφικό.

H θεωρία ανάπτυξης της πίστης του J. W. Fowler Στάδιο 3 (12 – 25 χρόνων) Συνθετική ή Συμβατική πίστη. Ο έφηβος συμμορφώνεται με τη θρησκευτική εξουσία. Αποφεύγονται συγκρούσεις με το ανώτερο θείο, ή αγνοούνται λόγω του φόβου των συνεπειών. Στάδιο 4 (25 – 35 χρόνων) Εξατομικευμένη ή Αναστοχαστική πίστη. Ο άνθρωπος αρχίζει να αμφισβητεί και να αναλαμβάνει τις ευθύνες του για τις εσωτερικές του συγκρούσεις και για την πίστη του. Στάδιο 5 (35 – 45 χρόνων) Συνενωτική πίστη. Ο άνθρωπος αρχίζει να βλέπει στο πρόσωπο του άλλου το Θεό, και να συνενώνεται με ό,τι πριν ήταν διαχωρισμένος.

H θεωρία ανάπτυξης της πίστης του J. W. Fowler (μέση ηλικία & γήρας) Στάδιο 6 Γενικευμένη πίστη. Εδώ έχουμε τον φωτισμό του ανθρώπου που απορρέει από τη συμμετοχή του στο θείο. Σε αυτό το στάδιο (όπως επίσης και στο τελευταίο στάδιο της θεωρίας του Kohlberg) πολύ λίγοι φθάνουν.

Κριτική προσέγγιση στις θεωρίες ανάπτυξης Η περιεκτική θεωρία του Erikson για την ψυχοκοινωνική κατάσταση του ατόμου, προσφέρεται και «ως οδηγός στη χριστιανική αγωγή».

Κριτική προσέγγιση στις θεωρίες ανάπτυξης Πρότεινε να ληφθεί ως σημαντική παράμετρος στο εκπαιδευτικό σύστημα η εισαγωγή της μεθόδου των διαγνωστικών τεστ. Θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η ιατρική διάγνωση, κάτι όμως που καθιστά δύσκολη την ενσωμάτωσή της στην ελληνική πραγματικότητα.

Κριτική προσέγγιση στις θεωρίες ανάπτυξης Παρόλη την αδιαμφισβήτητη συμβολή τους στην εκπαίδευση οι θεωρίες ανάπτυξης δέχθηκαν κριτικές για τον τρόπο με τον οποίο προκαθορίζουν κάποια αμετάβλητα στάδια και παραβλέπουν τη σχετικότητα τέτοιων διαχωρισμών. Παραβλέπονται συναισθηματικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας, της ηθικής και της πίστης. Οι ορθόδοξοι πατέρες, διαβλέπουν πάντα τον κίνδυνο, μέσα από τέτοιες θεωρίες ανάπτυξης να παρεκτραπούν οι έννοιες της δικαιοσύνης ή της ηθικής και να οδηγήσουν σε «νομικισμό» και «φαρισαϊσμό».

Συμπεράσματα Έθεσε σημαντικά θεμέλια των διαδικασιών εκείνων, που καθορίζουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ταυτότητας του ατόμου, περιγράφοντας τον αντίκτυπο των κοινωνικών εμπειριών κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής του ατόμου.

Συμπεράσματα Καθήκον του παιδαγωγού είναι να προσαρμόζει τη διδασκαλία του με τους ρυθμούς και τις ανάγκες του παιδιού, καλλιεργώντας μια σχέση αλληλεπίδρασης, σ’ ένα συγκεκριμένο όμως πλαίσιο, όπου θα διατηρείται συγχρόνως η αντικειμενικότητά του.

Συμπεράσματα Και στις τέσσερις θεωρίες που αναπτύχθηκαν λοιπόν, θα μπορούσε να ανιχνευθεί μια συγγένεια των σταδίων ανάπτυξης προς την «οδό» που καλείται ο χριστιανός να βαδίσει. Ίσως μια «πορεία προς Εμμαούς» που στο τέλος της ο Χριστός αποκαλύπτει τον Εαυτό του στους απελπισμένους μαθητές του.

Ίσως μια «στενή πύλη» και μια «τεθλιμμένη οδός», που στο τέλος της όμως εκβάλλει στην όντως ζωή. Εξάλλου, και οι τέσσερεις ψυχολόγοι, ο καθένας από την πλευρά του, τόνισαν τη δυσκολία να φτάσει κανείς στο τελευταίο στάδιο ανάπτυξης, εφόσον αυτό προϋποθέτει τη δύσκολη επιλογή της ενδοσκόπησης και της αυτογνωσίας.

Η ορθοδοξία πάντα θα προσπαθεί να αποφύγει τον «φαρισαϊσμό» του στείρου ηθικισμού, και πάντα θα θυσιάζει την ανθρώπινη δικαιοσύνη για χάρη της ταπείνωσης, της αγάπης και της θυσίας για τον αγαπώμενο. Ο Απ. Παύλος προειδοποιεί όσους δίνουν προτεραιότητα στην τήρηση του νόμου και κατακτούν «υψηλά επίπεδα» ηθικής…

Και ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος, επιμένει πως η δικαιοσύνη του Θεού εξαφανίζεται σαν μια χούφτα άμμου στο πέλαγος του ελέους Του. Και έλεος και δικαιοκρισία δεν μπορούν να συγκατοικούν σε μια ψυχή.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Elliott, S. N., Kratochwill, T. R., Littlefield Cook, J., & Travers, J. (2008). Εκπαιδευτική ψυχολογία-Αποτελεσματική διδασκαλία-Αποτελεσματική Μάθηση. (Α. Λεονταρή, Ε. Συγκολλίτου, Επιμ., φ. Καλύβα, & Μ. Σόλμαν, Μεταφρ.) Αθήνα: GUTENBERG. Erikson, E. H. (1975). Η παιδική ηλικία και η κοινωνία. (Μ. Κουτρουμπάκη, Μεταφρ.) Αθήνα: Καστανιώτη. Salkind, N. J. (2004). Εισαγωγή στις θεωρίες της ανθρώπινης ανάπτυξης. (Δ. Μαρκούλης, Μεταφρ.) Αθήνα: ΠAΤAΚΗ. Shaffer, D. R. (2004). Εξελικτική ψυχολογία ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΕΙΑ. (Ε. Μακρή-Μπότσαρη, Επιμ., & Μ. Αντωνοπούλου, Μεταφρ.) Αθήνα: Εκδοτικός Όμιλος ίων ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝ. Waller, B. (2005). Consider Ethics: Theory, Readings, and Contemporary Issues. New Jersey, U.S.: Pearson Education. Winnicot, D. (1976). Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος. (Θ. Παραδέλλης, Μεταφρ.) Αθήνα: Καστανιώτη. Winnicot, D. (1989). Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα. (Γ. Κωστόπουλος, Μεταφρ.) Αθήνα: Καστανιώτη. Βασιλόπουλος, Χ. Κ. (1996). Διδακτική του μαθήματος των θρησκευτικών. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη. Γκίνη, Σ. (2011). Η θρησκευτική ανάπτυξη του παιδιού κατά τον Erik Erikson-Ορθόδοξη θεολογική και θρησκειοπαιδαγωγική προσέγγιση. Αθήνα: Τομέας Συστηματικής Θεολογίας. Δεμαρτινού, Ε. Α. (2012, Μάϊος). Η Συμβολή της Πνευματικότητας και του Συναισθήματος στην Παιδαγωγική Σχέση και στο Συμβουλευτικό Ρόλο των Εκπαιδευτικών. Μία έρευνα σε γυναίκες εκπαιδευτικούς. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ. ΠΑΤΡΑ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ . Κουκουνάρας Λιάγκης, Μ. (2013, Μάρτιος). Η ανάπτυξη της θρησκευτικότητας και πίστης του παιδιού και του εφήβου. Μια συμβολή στην αγωγή και την εκπαίδευση με την αρωγή των λόγων του οσίου Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου. ΘΕΟΛΟΓΙΑ , σσ. 167-213. Πανταζής, Β. (2008). Παιδεία για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Περσελής, Ε. Π. (2007). Θεωρίες θρησκευτικής ανάπτυξης και αγωγής (Erik Erikson και Jean Piaget). Αθήνα: Γρηγόρη. Περσελής, Ε. Π. (2005). Πίστη και χριστιανική αγωγή. Αθήνα: Γρηγόρη.

Ευχαριστούμε για την προσοχή σας!