Κονστρουξιονιστική και συστημική προσέγγιση της οικογένειας

Πώς οι οικογένειες κατασκευάζουν τη δική τους εκδοχή «οικογενειακής ζωής» Οι οικογένειες μεταφράζουν τις ιδεολογίες και τους λόγους περί οικογένειας σε δική τους «οικογενειακή κουλτούρα» μέσα από τις παραδόσεις τους και τη δυναμική τους. Μεταξύ κοινωνίας και ατόμου παρεμβάλλεται το σύστημα των πεποιθήσεων της οικογένειας (πεποιθήσεις, ερμηνείες, προσδοκίες)

Τα μέλη της οικογένειας κάνουν επιλογές αλλά όχι μόνο κάτω από συνθήκες που τα ίδια επιλέγουν. Η οικογένεια συνεχώς εξελίσσεται και τα προβλήματα έχουν σχέση με τις καθηλώσεις και με την αδυναμία να βρεθούν λύσεις στις μεταβατικές/κομβικές στιγμές Τα μέλη της οικογένειας συνεχώς επηρεάζουν και επηρεάζονται από τους άλλους

Δύο «αντικρουόμενες» πλευρές της οικογενειακής ζωής: Οι άνθρωποι παίρνουν αυτόνομες αποφάσεις για τη ζωή Η ζωή χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενα, προβλέψιμα μοτίβα δράσης Αυτό ερμηνεύεται από δύο ψυχολογικές θεωρίες: (α) Θεωρία των προσωπικών κατασκευών (Kelly) (β) Συστημική θεωρία

Θεωρία προσωπικών κατασκευών (personal constructs theory) Προέρχεται από την ανθρωπιστική και κονστρουξιονιστική ψυχολογία Τα ίδια τα άτομα δημιουργούν για τον εαυτό τους συστήματα νοήματος και πορείες δράσης

Συστημική θεωρία Επικεντρώνεται σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα και στις σχέσεις αλληλεξάρτησης μέσα σε κάθε δράση Αναγκαία σύνθεση πώς οι πεποιθήσεις των μελών της οικογένειας καθοδηγούν τις επιλογές και διαμορφώνουν τα μοτίβα

Η οικογένεια αντιμετωπίζει δοκιμασίες σε σχέση με τον αναπτυξιακό κύκλο Επιλογές σε τρία επίπεδα: (α) κοινωνικο-πολιτισμικό –ό,τι είναι επιθυμητό και αποδεκτό σε κάθε κοινωνία (β) οικογενειακό –διαπραγμάτευση μέσα στην οικογένεια (γ) προσωπικό –κάθε μέλος έχει μοναδικό σύνολο προσωπικών πεποιθήσεων

Η οικογενειακή ζωή προκύπτει από ένα ένα αμάλγμα διαπραγματεύσεων και επιλογών των μελών στη βάση των προσω- κών και συλλογικών πεποιθήσεων τους και της ιστορίας τους Διεργασία δημιουργική και μοναδική

Σχέσεις με τον έξω κόσμο Αλληλεπίδραση με εξωτερικά συστήματα (σχολείο, εργασία, συγγενείς, κοινότητα) Οι οικογένειες διαφέρουν στις πεποιθήσεις τους ως προς τα όρια (αυστηρή διαχωριστική γραμμή ή χαλαρότερα όρια)

Εσωτερικές σχέσεις • Εξουσία, οικειότητα, όρια εντός της οικογένειας • οι οικογένειες αναπτύσσουν πεποιθήσεις για το σχηματισμό κανόνων σε σχέση με τη λήψη αποφάσεων, τον προσωπικό χώρο, τις συναισθηματικές ανάγκες • Ρόλοι και καθήκοντα • Φύλο και διαπραγμάτευσή του

Ο κύκλος ζωής της οικογένειας Πρώτη συστηματική χαρτογράφηση της εσωτε- ρικής δυναμικής της οικογένειας έγινε με την οικογενειακή θεραπεία (1960) Δια βίου διεργασία κοινωνικοποίησης, προσ- αρμογής και μάθησης μέσα στην οικογένεια -αρχική περίοδος της σχέσης -πρώτα χρόνια γάμου -γέννηση παιδιών -μέση περίοδος στον γάμο -αποπαίδωση -σύνταξη και γερατειά

Εξελικτικές δοκιμασίες: εξωτερικές και εσωτερικές Επιχειρούμενες λύσεις: τρόποι αντιμετώπισης των δοκιμασιών, διευθέτηση απαιτήσεων αλλαγής Carter & McGoldrick

Κατακόρυφοι στρεσογόνοι παράγοντες (οικογενειακά σχήματα, μύθοι κλπ) Επίπεδα συστημάτων Οριζόντιοι στρεσογόνοι παράγοντες Εξελικτικοί, εξωτερικοί

Κατακόρυφη ροή: πρότυπα σχέσεων και λειτουργίας της οικογένειας δια μέσου των γενεών –δοσμένες πλευρές της ζωής. Τί κάνουμε με αυτές; Οριζόντια ροή: προβλέψιμοι εξελικτικοί στρεσογόνοι παράγοντες και απρόβλεπτοι •Κριτική απέναντι στο μοντέλο του κύκλου ζωής - κανονιστική οπτική - δύσκολα υπάρχει καθαρή μορφή οικογένειας - «κύκλοι ζωής» αντί «κύκλος ζωής»

Επιχειρούμενες λύσεις • παίρνουν σχήμα και μορφή από τις κυρίαρχες πεποιθήσεις των μελών της οικογένειας. Οικογενειακές παραδόσεις με ρίζες στο βαθύ παρελθόν Byng Hall «οικογενειακά σενάρια» • αλληλεπίδραση μεταξύ των αναπαρα- στάσεων της κοινωνίας και της ερμηνείας και εσωτερίκευσης των αναπαραστάσεων από την ίδια την οικογένεια

Τελετές και τελετουργίες • Σηματοδοτούν αλλαγές • Συμβολικά πολύ ισχυρές • Ισχυρή μορφή έμμεσης επικοινωνίας • Αποκαλύπτουν πως οι οικογένειες συνδέονται αναπόφευκτα με το ευρύτερο κοικωνικό πλαίσιο • Τελετές μύησης που θέτουν ένα είδος ιεράρχησης

Φύλο και μεταβαλόμενες σχέσεις εξουσίας Εξουσία με βάση τους πόρους που διαθέτει ο καθένας (εισόδημα, μόρφωση, επαγγελματική θέση) αλλά και άλλοι που κατασκευάζονται μέσα από τη σχέση (αγάπη, συντροφικότητα, έλξη, βαθύτερες ανάγκες κλπ) Ο ένας σύντροφος μπορεί να αποκτήσει σημαντική εξουσία διότι ο άλλος τον χρειάζεται.

• Το πώς οι πόροι γίνονται αντικείμενο δια- πραγμάτευσης έχει σχέση με κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους • Οι διαφορές των φύλων σε σχέση με τους πόρους καθορίζονται πολιτισμικά • Η κατανομή της εξουσίας μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής π.χ. επαγγελμα- τικές διαδρομές των δύο φύλων

Συστημική Θεωρία Ανάγκη για δύο ταυτόχρονες κινήσεις: (α) η οικογένεια πρέπει να προσαρμόζεται συνέχεια επιχειρώντας λύσεις στις εξελικτικές διαδικα- σίες που αντιμετωπίζουν, και (β) να αναπτύσ- σουν σταθερότητα και συνοχή απέναντι στη συνεχόμενη αλλαγή

Έχει τις ρίζες της στη βιολογία και τη μηχανική (β’ νόμο της θερμοδυναμικής: η εντροπία (αταξία) ενός συστήματος έχει την τάση να αυξάνεται. Περιγράφει και εξηγεί τις δυναμικές ιδιότητες των συστημάτων Σύστημα ένα σύνολο αλληλοσυνδεόμενων συστατικών που βρίσκονται σε συνεχή και αμοιβαία αλληλεπίδραση. Η αλλαγή στο ένα μέρος προκαλεί αλλαγή στα υπόλοιπα μέρη και στο σύστημα συνολικά. Συνεκτικό και αδιαχώριστο όλο. Gestalt

Η οικογένεια λειτουργεί σύμφωνα με κανόνες και αρχές που διέπουν όλα τα συστήματα Gregory Bateson, Don Jackson • κυκλική αιτιότητα • μη-αθροιστικότητα • ισοτέλεια • επικοινωνία • οικογενειακοί κανόνες • ομοιόσταση/μορφογένεση

Γραμμική και κυκλική αιτιότητα Κάθε δράση ταυτόχρονα και αντίδραση και η αντίδραση επίσης δράση. Το σημείο εκκίνησης είναι αυθαίρετο Paul Watzlawick «κυκλικότητες» τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα αλληλεπίδρασης «Η Γλώσσα της Αλλαγής», P. Watzlawick «Pragmatics of Human Communication» Watzlawick, Beavin & Jackson

θυμώνει Μαρία απολογείται Γιώργος εκνευρίζεται

κυνηγάει Γιώργος απειλείται φεύγει Μαρία

R.D. Laings “Knots” -H Jill θυμώνει με τον Jack διότι ο Jack δεν κάνει τίποτα (είναι αδρανής) -Θυμώνει με τον Jack διότι δεν κάνει τίποτα διότι δεν τη φοβίζει -Δεν τη φοβίζει διότι δεν κάνει τίποτα, είναι άχρηστος -Αισθάνεται ασφάλεια μαζί του και γι’ αυτό τον περιφρονεί

-Γραπώνεται από αυτόν διότι δεν τη φοβίζει -τον περιφρονεί διότι γραπώνεται από αυτόν επειδή δεν τη φοβίζει -Η Jill ξέρει ότι είναι κατώτερη και γι’ αυτό είναι ανώτερη από οποιονδήποτε νομίζει ότι είναι ανώτερη από αυτόν

• Ο κύκλος συντηρείται και συχνά διαμορφώνεται από τους κυρίαρχους πολιτισμικούς ρόλους • Αν και φαίνεται να κλιμακώνεται υπάρχει μια επαναληψιμότητα και προβλεψιμότητα. Είναι σαν η οικογένεια να ακολουθεί μια σειρά από κανόνες που είναι απαραίτητοι για να συντηρείται η ισορροπία ομοιόσταση •Οικογενειακοί κανόνες (D. Jackson) –ως παρατηρητές τους βλέπουμε ενώ ως συμμε- τέχοντες δεν τους καταλαβαίνουμε

Ανατροφοδότηση και αναστοχαστικότητα Ανατροφοδότηση: η ικανότητα του συστήματος να προσαρμόζει τη λειτουργία του με βάση πληροφορίες σχετικές με τα αποτελέσματα των ενεργειών του Οι σχέσεις είναι αναστοχαστικά συστήματα που βασίζονται σε 2 είδη ανατροφοδότησης: ανοικτά συστήματα όπου η ανατροφοδότη- ση οδηγεί στην κλιμάκωση (π.χ. ένας καβγάς) και κλειστά συστήματα που χρησι- μοποιούν την ανατροφοδότηση για να διορθώσουν παρεκκλίσεις από ένα πρότυπο

Τα κλειστά συστήματα ενισχύουν τη σταθερό- τητα και τη διατήρηση των γνωστών μοτίβων. Ένα άκαμπτα κλειστό σύστημα είναι ανίκανο να προσαρμοστεί σε νέες απαιτήσεις και περιβαλλοντικές αλλαγές. • Το ανοικτό σύστημα επιτρέπει την αλλαγή και την προσαρμογή σε μεταβολές εντός και εκτός του συστήματος • Για να λειτουργήσει μια σχέση χρειάζεται και τα δυο είδη ανατροφοδότησης—τόσο εντός όσο και εκτός

Αναστοχαστικότητα: ένα σύστημα έχει την ικανότητα να ελέγχει και να αναστοχάζεται τις δικές του ενέργειες. Προσαρμοζόμαστε ώστε να ανταποκριθούμε στις ανάγκες. Στην παθολογία οι ανάγκες είναι η αναπαραγωγή του προβλήματος, η διατήρηση της ισορρο- πίας και όχι η αλλαγή κλειστά συστήματα

Σχήματα πεποιθήσεων Ενώ οι οικογένειες μοιράζονται κοινά μοτίβα με το κοινωνικό σύνολο, αναπτύσσουν και δικά τους μοναδικά σχήματα πεποιθήσεων και συμπεριφοράς. Κάθε μέλος της οικογένειας μοιράζεται με τα υπόλοιπα έναν συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης της πραγματικότητας –μια ιδεολογία. • Συμμερίζονται κάποιες πεποιθήσεις (συχνά άρρητες) για το ποιά πράγματα αξίζει να συμφωνούν ή να διαφωνούν κεντρικά ζητήματα-κλειδιά

Επικοινωνία Συστημική θεωρία είναι θεωρία της επικοινω- νίας σε συνειδητό ή και σε ασυνείδητο επίπεδο Αντίθετα από την ψυχανάλυση επικεντρώνεται στο εδώ και τώρα και όχι στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας –επικοινωνιακές διεργασίες που διαμορφώνουν τις σκέψεις, τα συναισθή- ματα, τις δράσεις. • Συνεχής και αναπόφευκτη. Έχει περιεχόμενο (γεγονότα, πληροφορίες, γνώμες, συνσισθήματα) αλλά είναι και σχέση. Κάθε συμπεριφορά είναι δυνητική επικοινωνία.

Watzlawick, Beavin & Jackson (1967)Pragmatics of Human Communication η αδράνεια, η σιωπή, οι λέξεις είναι όλα μηνύματα • Για κάθε επικοινωνία χειάζεται πομπός και δέκτης. Όχι μονο η προδιάθεση αλλά και η μεταξύ τους αλληλεπίδραση. • Μεταεπικοινωνία  επικοινωνία σχετικά με την επικοινωνία • Επικοινωνία ροή χωρίς τέλος ή αρχή • Λεκτική και μη λεκτική (πιο ισχυρή)

Στίξη Η ροή της επικοινωνίας διαιρείται σε μονάδες με ιδιαίτερο νόημα Στίξη Η ροή της επικοινωνίας διαιρείται σε μονάδες με ιδιαίτερο νόημα. Στίξηο τρόπος με τον οποίον αναπτύσσουμε ένα σύνολο αυτοεκπληρούμενων αντιλήψεων ή πεποιθήσεων για τις σχέσεις που τις συναρμολογούμε σαν κομμάτια ενός παζλ για να δημιουργήσουμε επαναλαμβανόμενα μοτίβα. • Ενα πλέγμα αμοιβαίων προβλέψεων που διαιω- νίζουν σκέψεις και συμπεριφορές Δράση και κατασκευές είναι αλληλένδετες (Kelly)

Αυτοεπικυρωτικός κύκλος και έχει σημασία που ο καθένας βάζει τη στίξη. Αντιδράσες απέναντι στη λανθασμένη υπόθεση για τη στίξη του άλλου Μαρία Κώστας Κατασκευή αδιάφορος/ γκρινιάρα και σπαστική αποσύρεται Δράση παραπονιέται/ θυμώνει/αποσύρεται φοβάται

Πεποιθήσεις και τριαδικές δράσεις Από τη δυάδα η έμφαση μετατοπίστηκε στην τριάδα. Minuchin, Haley η σύγκρουση των γονιών μεταφέρεται στα παιδιά (αποδιο- πομπαίος τράγος). Τα συμπτώματα λειτουργούν παρελκυστικά για να αποτρέψουν τη σύγκρουση των γονιών ένα τρίτο πρόσωπο σύρεται στις συγκρούσεις της δυάδαςτριγωνοποίησητα συμπτώματα του παιδιού λειτουργούν ευεργετικά • ταυτοποιημένος ασθενής: το υγιέστερο μέλος • μεταβαλλόμενες συμμαχίες

Η κατασκευή του νοήματος Ο τρόπος που οι οικογένειες συνδημιουρ- γούν τόσο εκδοχές της πραγματικότητας με τις οποίες νοηματοδοτούν τις ενέργειές τους και τη συμβίωσή τους όσο και κάποιες διαστρεβλώσεις, μύθοι ή φανταστικές πραγματικότητες.

Διαπραγμάτευση του νοήματος: Συμφωνία και ενσυναίσθηση Kelley Δύο βασικές διεργασίες που ρυθμί- ζουν τις σχέσεις: η αναγνώριση της ομοιότητας όταν ο καθένας εκτιμάει ότι και οι δύο βλέπουν τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο, και η κοινωνικότητα --ο βαθμός στον οποίον ο κάθε ένας κατανοεί πώς ο άλλος βλέπει τον κόσμο πρόβλεψη του τρόπου με τον οποίον ο άλλος θα χρησιμοποιήσει τις κατασκευές του.

Διαπραγμάτευση κοινών κατασκευών Στο ζευγάρι ο καθένας έχει για τον άλλον δυό σημαντικές πηγές πληροφόρησης: αυτό που κατανοεί ως κατασκευές του άλλου και αυτό που αντιλαμβάνεται ως πεποιθήσεις που ισχύουν στην οικογένεια καταγωγής του άλλου μοτίβα κατασκευών με όρους ομοιότητας- ανομοιότητας

Κατασκευές του μη πραγματικού: Μύθοι και άμυνες Οι οικογένειες εκτός από την οικοδόμηση μιας αμοιβαίας πραγματικότητας, κτίζουν και κατασκευές που διαστρεβλώνουν την πραγματκότητα: άρνηση που για τους άλλους είναι ολοφάνερη αλήθεια, προβολές συναισθη- μάτων, κατασκευή μύθων. Ψυχανάλυση μπαίνουν σε λειτουργία αμυντι- κοί μηχανισμοί. Δεν αντέχουμε την αλήθεια και την παραποιούμε.

Οικογενειακοί μύθοι Ferreira κάποιες ασυνείδητες φαντασιώσεις λειτουργούν όχι μονο στο επίπεδο του ατόμου αλλά και το συλλογικό φαντασιακό σαν οικογενειακοί μύθοι. Σκοπός τους η διατήρηση της οικογενειακής σταθερότητας/ομοιόστασης για να αποτραπεί η αποδιοργάνωση της οικογ. Ο οικογενειακός μύθος για την οικογένεια είναι ό,τι ένας αμυντικός μηχανισμός για το άτομο. Δεν υπάρχει επίγνωση της παραποίησης.

Κατασκευασμένη κοινή πραγματικότητα (1877) folie a deux Ferreira συνδέει τη θεωρία των συστημάτων με την ψυχανάλυση Στα μεταβατικά στάδια του κύκλου ζωής η οικο- γένεια μπορεί να επιχειρήσει να διατηρήσει μια εκδοχή της πραγματικότητας που ταίριαζε σε ένα προηγούμενο στάδιο

Η προσέγγιση αυτή σηματοδοτεί στροφή από τη βιολογική ψυχιατρική στις κοινωνικές επιστήμες όπως ο Freud έκανε στροφή από την ιατρική στην ψυχολογία