1 ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΝΟΗΣΗ; ειδικότερα μάλιστα το βασικό της πυρήνα, δηλ. τη σκέψη;

2 Διάφορες προσεγγίσεις σημειωτικής σχετικότητας 1.Υπολογιστικές: Η γλώσσα και ο νους ως υπολογιστικά συστήματα χωρίς νόημα (Αναπαραστασιακή υπολογιστική θεωρία νου και γλωσσολογικός φορμαλισμός). 2.Κοινωνικές: γλώσσα και νους ως προϊόντα της κοινωνίας κυρίως (π.χ. Ψυχολογία Βυγκότσκι, κοινωνιοσημειωτική θεωρία γλώσσας) 3.Νοησιακές: γλώσσα με ρίζες στην προγλωσσική νοημοσύνη και όχι ανεξάρτητη από αυτή και αργότερα (π.χ. Πιαζέ, γνωσιακή γλωσσολογία) 4.Εμπειρικές μελέτες, κυρίως πειραματικές

3 1.ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η γλώσσα και ο νους υπολογιστικά συστήματα (δηλ. συστήματα χωρίς νόημα) κυρίως στο φορμαλισμό στη γλωσσολογία σε διαφορετικά ρεύματα γνωσιακής επιστήμης: – ΑΥΘΝ (η κυρίαρχη θεωρία νου) – Αναθεωρήσεις ΑΥΘΝ (η θεωρία της μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης) – Θεωρίες του νου ως ενσώματου και εκτεταμένου στο περιβάλλον

4 ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ τρεις διαφορετικές θέσεις: 1.Επικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα αγωγός ή ένδυμα προϋπάρχουσας σκέψης. 2.Υπερεπικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα υπερβαίνει τον επικοινωνιακό της ρόλο, λειτουργώντας ως εργαλείο ή σκαλωσιά που επεκτείνει τις δυνατότητες του νου. 3.Γνωσιακή θεώρηση: η γλώσσα ως μέσο ορισμένων τουλάχιστον μορφών σκέψης. Οδοστρωτήρας του νου που γεννά και αναμορφώνει ριζικά τη σκέψη.

5 1. Επικοινωνιακή θεώρηση Γλώσσα αγωγός ή ένδυμα προϋπάρχουσας σκέψης (Αν και δεν αποκλείεται πλέον να διευκολύνει και να δρομολογεί ορισμένες γνωσιακές διεργασίες)

6 2. Υπερεπικοινωνιακή θεώρηση Η γλώσσα ως εργαλείο ή εργαλειοθήκη ή ικρίωμα/σκαλωσιά Επαυξάνει/ενισχύει, ανυψώνει, δρομολογεί σκέψη

7 3. Γνωσιακή θεώρηση της γλώσσας Η γλώσσα ως οδοστρωτήρας του νου Το μέσο της σκέψης (έστω ορισμένων μόνο μορφών της) Σκεφτόμαστε μόνο ή κυρίως με λόγια Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (εν μέρει έστω)

8 1. Επικοινωνιακή θεώρηση γλώσσας Παραδοσιακή μεν θεώρηση, αλλά λαμβάνει ακραία μορφή ειδικά στην ΑΥΘΝ Η γλώσσα ως μετάφραση της έμφυτης σκέψης Σκέψη ιδιωτική σε κάθε ατομικό νου γιατί έμφυτη δημοσιοποιείται όταν μεταφράζεται στις ποικίλες φυσικές γλώσσες

9 Γλωσσική μετάφραση έμφυτης σκέψης δεν επηρεάζει καθόλου τη σκέψη γιατί αυτή βασίζεται σε έμφυτες έννοιες ‘Αλλωστε, στην ΑΥΘΝ Γλώσσα περιφερειακός υπομηχανισμός εισροής και εκροής πληροφοριών προς και από τη σκέψη Σκέψη ήδη «γλωσσικού» τύπου, δηλ. βασίζεται σε έννοιες και συνδυασμούς τους σε προτάσεις – Π.χ. Li & Gleitman (2002, 266): «οι γλωσσικές κατηγορίες και δομές χαρτογραφούν εν πολλοίς απευθείας τον προϋπάρχοντα, προγραμματισμένο από τη βιολογία μας, εννοιακό χώρο. Οι άνθρωποι εφευρίσκουν λέξεις ως ετικέτες των εννοιών τους.».

10 Μοντέλο αμιγούς μετάφρασης της σκέψης (δηλ. καμιά επίδραση γλώσσας στη σκέψη) Π.χ. στην ψυχογλωσσολογία Pinker (1994): Γνωρίζω μια γλώσσα = μπορώ να μεταφράσω τις έμφυτες έννοιες σε λέξεις-προτάσεις αυτής της γλώσσας. Levelt (1989 ): Η ομιλία αντλεί έννοιες από έναν εννοιοποιητή ή μια παρακαταθήκη έμφυτων εννοιών Chomsky (1986): Ανάπτυξη λεξιλογίου στα παιδιά = μάθηση ετικετών για το εκτενές σύστημα έμφυτων εννοιών που προϋπάρχει της εμπειρίας.

11 Εντούτοις, στην επικοινωνιακή θεώρηση παραχωρείται ενίοτε πλέον και κάποια μεσολάβηση της γλώσσας σε γνωσιακές διεργασίες (αν και συνεχής μέριμνα να περιοριστεί) Π.χ. Η μεταφορά ιδεών μέσω της γλώσσας 1.Εμπλουτίζει τις σκέψεις 2.Δευκολύνει τη μνήμη 3.Δρομολογεί την αντίληψη και γενικότερα την προσοχή προς ορισμένες κατευθύνσεις 4.Καθιστά δυνατές σύνθετες αφηρημένες έννοιες Πιο αναλυτικά →

12 ‘Ολα τα ρεύματα συμφωνούν καταρχάς ότι: Λεκτική μεταφορά ιδεών από ένα νου σε άλλο εμπλουτίζει και αναδομεί ιδέες όχι μόνο σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο καθιστώντας απώτερα δυνατή τη συγκρότηση της κοινωνίας και του πολιτισμού. Bloom & Keil (2001, 354): « Σαφώς μεγάλο μέρους του περιεχομένου του νου προκύπτει από πληροφορίες που μεταδίδονται μέσω της γλώσσας. Χωρίς γλώσσα δεν θα υπήρχε κβαντική φυσική, συνταγματική δημοκρατία και επαγγελματικός αθλητισμός».

13 Ωστόσο, πάντα μέριμνα να αποκλειστούν πρόσθετοι ρόλοι : Στο ίδιο κείμενο των Bloom & Keil (2001, ): «Ασκεί η γλώσσα δραματικές επιδράσεις στη σκέψη με τρόπο άλλο από αυτόν της επικοινωνίας; Μάλλον όχι. Υποστηρίζεται συχνά ότι η γλώσσα που μαθαίνουμε μας καθιστά ικανούς για αφηρημένους συμπερασμούς... και μας βοηθά να κατατέμνουμε τον κόσμο σε διακριτές κατηγορίες … Τέτοιες προτάσεις... αντικρούονται από αξιοσημείωτα δεδομένα.... →→

14 Παρά τη μέριμνα να περιορίσει ρόλο γλώσσας, η επικοινωνιακή θέωρηση εξαναγκάστηκε σταδιακά σε ορισμένες παραχωρήσεις ως προς αυτό (π.χ. Gleitman & Papafragou 2005 και Wolff & Malt 2010). ‘Αλλωστε, ακόμη και ο Fodor (1975) δεν την είχε αποκλείσει Εντέλει, έστω μέσω αντιφάσεων, αναγνώρισε άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο, ότι η γλώσσα όχι μόνο εμπλουτίζει ιδέες αλλά καθορίζει και άλλες νοητικές διεργασίες Π.χ. →

15 Π.χ. Μεσολάβηση γλώσσας στη μνήμη 1.Λειτουργεί ως κώδικας ή τρόπος μνήμης: Βασική άλλωστε παραδοχή γνωσιακής ψυχολογίας ότι σε ένα είδος μνήμης, τη σημασιολογική, πληροφορίες κωδικοποιούνται σε λέξεις, προτάσεις και κείμενα (ή έννοιες και συνδυασμούς τους). Ωστόσο, στο επικοινωνιακό ρεύμα η σημασιολογική μνήμη ένας μόνο από τους τρόπους μνημονικής εγγραφής και όχι ο κυρίαρχος όπως σε άλλα ρεύματα (βλ. αργότερα).

16 2.Διευκολύνει τη μνήμη (βλ. μακρά παράδοση πειραματικής ψυχολογίας και φιλοσοφίας). Γιατί; ▼ Υλικοποιεί τη σκέψη δηλ. την καθιστά ήχο στην ομιλία ή οπτική εικόνα στη γραφή

17 Κλασική επικοινωνιακή θεώρηση: Η γλώσσα μανδύας/φάκελος/περιτύλιγμα/όχημα άυλης σκέψης ▼ Αντικειμενοποιεί τις έννοιες (τις εμφανίζει δηλ. ως φυσικά αντικείμενα ηχητικά ή οπτικά σύνολα) ▼ Διευκολύνοντας τη χρήση τους Πιο αναλυτικά, π.χ. →

Αντικειμενοποίηση/υλικοποίηση σκέψης διευκολύνει π.χ. Μνημονική καταχώρηση και ανάκληση (βλ. και Fodor 1975 για τις λέξεις ως εργαλεία μνήμης για έμφυτες έννοιες). Συλλογισμούς (π.χ. Εάν δεν προλάβει αύριο, θα αναγκαστούμε να ακυρώσουμε τις εξετάσεις) όπου μπορούμε να εστιάσουμε σε μέρη του ή να αλλάξουμε τη θέση και το είδος των εννοιών κλπ. 18

19 Κατεξοχήν παράδειγμα του πώς η υλικοποίηση σκέψης ενισχύει τη μνήμη: ειδικότερα τη βραχυπρόθεσμη μνήμη με τις περιορισμένες της δυνατότητες Βασικό πόρισμα γνωσιακής ψυχολογίας : Δεν μπορούμε να θυμηθούμε περισσότερες από 5 περίπου πληροφορίες χωρίς να τις επεξεργαστούμε με κάποιο τρόπο ή να τις καταγράψουμε κάπου. Ωστόσο, Λεκτική επανάληψη πληροφοριών (π.χ. τηλεφ. αριθμού) διατηρεί πληροφορίες που μόλις ακούσαμε λίγο περισσότερο (έως τις γράψουμε κάπου).

20 Εκτός όμως επικοινωνιακής θεώρησης Λέξεις όχι ηχητικές ετικέτες εννοιών αλλά έννοιες με ηχητική διάσταση, δηλ. αφηρημένη οργάνωση πληροφοριών. Οπότε διευκόλυνση μνήμης πιο ουσιαστική, γιατί επιτρέπει να θυμόμαστε αφηρημένες ιδέες π.χ. αχρείαστος, ποινικοποίηση. Ακόμη και πιο απτές όπως το χρώμα πράσινο, που υπάρχει ως έννοια σε κάποιες γλώσσες, αλλά δεν αντιστοιχεί σε κάτι διακριτό στο συνεχές κυμάτων φωτός. Αντίθετα, το «πράσινο» μόνο μια κατασκευή του νου μας...

21 Ενίσχυση ανάκλησης και αναγνώρισης φαινομένων απτών όταν ονομάζονται και συνεπώς συσκευάζονται με τη μορφή εννοιών. Παράδειγμα πειραματικής έρευνας ( Βrown & Lenneberg 1954) Αναγνώριση χρωμάτων ενισχυμένη όταν ονομάζονται σε μια γλώσσα και συνεπώς διακρίνονται από άλλα (επιπλέον εάν ονομάστηκαν από συμμετέχοντες σε πείραμα που βλέπουν χρώματα και μετά χρειάζεται να αναγνωρίσουν εάν τα ξαναείδαν).

22 Carmichael, Hogan & Walter (1932) Κλασική έρευνα για το πώς η ονομασία αντικειμένων διευκολύνει ανάκληση σχημάτων αλλά και την δρομολογεί με κάποιο τρόπο. Πώς αυτό που βλέπουμε καθορίζεται από την εμπειρία (μεταξύ άλλων τη γλώσσα) με βάση κλασικό έργο ψυχολόγου Bartlett (1932) για το πώς οργανώνουμε τα ερεθίσματα στη μνήμη με βάση σχήματα που προσθέτουν ή αναδομούν πληροφορίες στο τί πράγματι είδαμε Επομένως, η γλώσσα αναγκαστικά μεσολαβεί στη μνήμη

23 Πείραμα Carmichael, Hogan & Walter (1932) 1.‘Εδειξαν εικόνες/σχήματα αντικειμένων: 2.Ονόμασαν όμως στους μισούς συμμετέχοντες τα αντικείμενα και στους άλλους μισούς όχι. 3.Τα ονόμασαν όμως με διαφορετικό τρόπο: π.χ. Άλλοτε ως γυαλιά και άλλοτε ως βαράκια. 4.Μετά ζήτησαν αναπαραγωγή σχημάτων: – ‘Οσοι άκουσαν όνομα σχήματος, το αναπαρήγαγαν πιο επιτυχώς (74% vs. μόνο 45% όταν όχι). – Τα θυμήθηκαν όμως διαφορετικά ανάλογα με το πώς είχε ονομαστεί, τροποποιώντας το σχήμα τους προς π.χ. την έννοια «γυαλιά» ή «βαράκια».

24 Τη μεσαία στήλη είδαν αρχικά οι συμμετέχοντες. Στήλες αριστερά και δεξιά δείχνουν πως αναπαρήγαγαν τα σχήματα ανάλογα με το πώς είχαν ακούσει να ονομάζονται.

25 Επιβεβαίωση πειράματος και αργότερα π.χ. Κunen & Duncan (1983) Σχήμα αναπαράγεται αρκετά διαφορετικά, ανάλογα με το πώς είχε ονομαστεί π.χ. Σκάλα ή Α

26 Πείραμα για μνήμη πιο αφηρημένων φαινομένων Χαρακτηριστικά προσωπικότητας Ηoffman et al. (1986)

27 Πείραμα για μνήμη πιο αφηρημένων φαινομένων χαρακτηριστικά προσωπικότητας Ηoffman et al. (1986) ‘Εδειξαν πρόσωπα με κάποια χαρακτηριστικά

Στις μισές περιπτώσεις χαρακτήρισαν τα πρόσωπα και στις άλλες μισές όχι. Με λέξη συνηθισμένη στα αγγλικά ή στα κινεζικά που σηματοδοτούσε ένα στερεότυπο χαρακτηριστικό προσωπικότητας Συμμετέχοντες στο πείραμα: 1.αγγλόφωνοι μονόγλωσσοι 2. δίγλωσσοι στα αγγλικά και κινεζικά. 28

29 Λέξεις κλειδιά για στερεότυπα προσωπικότητας: Αγγλικά: 1.Artistic = καλλιτεχνικός 2.Liberal = αριστερός/προοδευτικός Κινέζικα: 1.shi gu = Πολυταξιδεμένος και με πολλές εμπειρίες δουλειάς, Οικογενειάρχης, ‘Ανετος κοινωνικά 2.shen cang bu lou = βαθύς γνώστης διαφόρων ζητημάτων, απρόθυμος να επιδείξει αυτές τις γνώσεις εκτός εάν εντελώς απαραίτητο, περνά απαρατήρητος.

30 1.Αφηγήθηκαν εκτενείς ιστορίες για διάφορα άτομα με τρόπο που αντανακλούσε στερεότυπους χαρακτηρισμούς προσωπικότητας σε κάθε γλώσσα/πολιτισμό (δηλ. με εκφράσεις όπως καλλιτεχνικός τύπος = απρόβλεπτος συναισθηματικά, διόλου οικογενειάρχης κλπ.): 1.Μετά ζήτησαν από συμμετέχοντες διάφορα, π.χ. – Να γράψουν λίστα από εντυπώσεις γι αυτό το χαρακτήρα – Να θυμηθούν εάν είχαν ακούσει κάποιους χαρακτηρισμούς τους (π.χ. καλλιτεχνικός)

Αποτελέσματα: Μονόγλωσσοι στα αγγλικά αλλά και δίγλωσσοι που άκουσαν ιστορίες στα αγγλικά ανακάλεσαν ή και εμπλούτισαν περιγραφές ηρώων εάν είχαν ακούσει στερεότυπο όρο αγγλικής γι’ αυτόν. Το ίδιο και οι δίγλωσσοι που άκουσαν ιστορίες στα κινέζικα εάν είχαν ακούσει στερεότυπο όρο κινεζικής. Συμπέρασμα: Λεκτικές ετικέτες αφηρημένων φαινομένων (στερεότυπα προσωπικότητας) διευκολύνουν μνήμη και σκέψη. 31

32 Γλώσσα και αντίληψη ΑΥΘΝ αποκλείει μεσολάβηση γλώσσας Ωστόσο, Δεν μπορεί να απορρίψει μεσολάβηση γλώσσας στην ακουστική αντίληψη ομιλίας (βλ. μάθημα Ανάπτυξη του Λόγου) Η μάθηση μιας γλώσσας περιορίζει την ακουστική αντίληψη, «κλαδεύοντας» ορισμένες ηχητικές διακρίσεις. Μαθαίνουμε να «ακούμε» μόνο διακρίσεις που η γλώσσα μας χρησιμοποιεί για να διαφοροποιήσει λέξεις, παρότι ως βρέφη αντιλαμβανόμαστε μεγαλύτερο φάσμα τους.

Για να αποφευχθεί ωστόσο το ανεπιθύμητο για την ΑΥΘΝ συμπέρασμα ότι η γλώσσα διαπλάθει όλες τις μορφές αντίληψης οι Gleitman & Papafragou (2005) επιμένουν ότι αυτό ισχύει μόνο για αντίληψη ομιλίας. Ωστόσο, το συμπέρασμά τους αντικρούεται από ευρήματα για την οπτική αντίληψη (π.χ. για τα χρώματα αργότερα που δείχνουν ότι «βλέπουμε» ό,τι ονομάζει η γλώσσα μας) 33

34 Μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη; πιο απειλητικό ενδεχόμενο για την ΑΥΘΝ. Ωστόσο, ακόμη και ο Φόντορ, δηλ. αυτός που πρότεινε την ΑΥΘΝ είχε υποθέσει ότι διευκολύνει τη χρήση των έμφυτων εννοιών, καθιστώντας δυνατή την εστίαση σε διαφορετικά σημεία συλλογισμών.

Η επικοινωνιακή θεώρηση τείνει πάντως να παραγκωνίζει ευρήματα γνωσιακής ψυχολογίας για μεσολάβηση γλώσσας σε διεργασίες σκέψης όπως η επίλυση προβλημάτων. 35

36 Μεγαλύτερη αντίσταση ΑΥΘΝ στη μεσολάβηση γλώσσας στην κατάκτηση εννοιών (γιατί θεωρούνται έμφυτες) Επειδή ωστόσο δύσκολα αντικρούεται ότι οι πιο αφηρημένες έννοιες κατακτώνται μέσω της ομιλίας (ειδικά οι επιστημονικές μέσω της εκπαίδευσης), το ενδεχόμενο υποβαθμίζεται σε ανάξιο λόγου, π.χ. – «Ο μόνος τρόπος που η γλώσσα....εμφανώς επηρεάζει τη σκέψη αποδεικνύεται μάλλον κοινότοπος: (...) μας παρέχει τις περισσότερες έννοιες». Φιλόσοφοι Devitt & Sterelny (1987)

37 Ολοένα και πιο αμφιθυμική στάση της επικοινωνιακής θεώρησης ως προς το ρόλο της γλώσσας στη σκέψη Βλ. Wolff & Holmes (2010, 1): «Ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η γλώσσα καθορίζει τις βασικές κατηγορίες της σκέψης...καθιστά ορισμένες διακρίσεις δύσκολο να παρακαμφθούν... επαυξάνει ορισμένους τύπους σκέψης... Αν και η βιβλιογραφία για τη γλωσσική σχετικότητα παραμένει αμφιλεγόμενη, υποστηρίζεται όλο και συχνότερα ότι η γλώσσα επηρεάζει βαθύτατα τη σκέψη

38 2.H υπερεπικοινωνιακή θεώρηση της γλώσσας Η γλώσσα επαυξάνει τις δυνατότητες του νου (κυρίως της σκέψης) χωρίς όμως να μεταμορφώνει και να εκτοπίζει τον οντογενετικά και φυλογενετικά προγενέστερο τρόπο λειτουργίας του. Αφήνει δηλ. ανέπαφο τον προγλωσσικό νου

39 Η γλώσσα ως εργαλείο Παρέχει ικριώματα ή σκαλωσιές για πιο απαιτητικές γνωσιακές διεργασίες που παράγουν σκέψεις αδύνατες χωρίς την υποστήριξη της γλώσσας, Αντιθέτως, επικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα αναδεικνύει απλώς προϋπάρχουσες σκέψεις. γνωσιακή θεώρηση: η γλώσσα συνιστά μέσο σκέψης ή τη συγκροτεί

40 Υπερεπικοινωνιακές θεωρήσεις 1.Πρόδρομος η θέση του γλωσσολόγου Jackendoff στις αρχές της δεκαετίας του ’90, αιρετικής μορφής στο πλαίσιο της ΑΥΘΝ. 2. Κυρίως όμως οι κριτικές στην ΑΥΘΝ θέσεις (π.χ. στην τεχνητή νοημοσύνη) που υιοθετούν τη λογική του ενσώματου και κοινωνικού νου (μεταξύ άλλων με βάση θεωρίες κοινωνικής οικοδόμησης του νου όπως του Βυγκότσκι).

41 1.Η αιρετική για την ΑΥΘΝ θεωρία του Τζάκεντοφ Κάποια αποστασιοποίηση από ΑΥΘΝ γιατί τόλμησε να συστηματοποιήσει ιδέες για το ρόλο της γλώσσας στις γνωσιακές διεργασίες. Τρεις τρόποι επαύξησης της σκέψης από τη γλώσσα: Αφαιρετικοποίηση σκέψης Συνειδητοποίηση σκέψης Αναστοχασμός σκέψης

42 1.Αφαιρετικοποίηση σκέψης Μ εταφορά ιδεών εμπλουτίζει/τροποποιεί σκέψεις (όπως στην επικοινωνιακή θεώρηση). Λόγω της δυνατότητας της γλώσσας για χωροχρονική μετάθεση, δηλ. για αναφορά στο μη απτό (παρελθόν κλπ.) (βλ. και αναπτυξιακές θεωρίες όπως του Πιαζέ που αποδίδουν μεγάλη σημασία σε αυτή τη δυνατότητα της γλώσσας).

Η αφαιρετικοποίηση αρχίζει όταν μιλάμε για κάτι που ζήσαμε, αλλά επαυξάνεται όταν μιλάμε για κάτι που δεν βιώσαμε άμεσα αλλά μας μετέφεραν άλλοι Μακροπρόσθεσμα, αδιάκοπη μεταφορά ιδεών επιφέρει κοινωνικοπολιτισμικό επίτευγμα επιστημονικής σκέψης, η οποία καθορίζει δραστικά τον τρόπο που ο ατομικός νους συλλαμβάνει τον κόσμο. 43

44 2.Συνειδητοποίηση της σκέψης Ενώ στην ΑΥΘΝ η σκέψη ασυνείδητη, κατά τον Jackendoff συνειδητοποιείται εάν λεκτικοποιηθεί Συνειδητοποίηση καθιστά δυνατή στη συνέχεια εστίαση της προσοχής σε συγκεκριμένες σκέψεις, επιτρέποντας αναλυτική εξέταση ενός κατά τ’ άλλα φευγαλέου συλλογισμού.

45 3.Αναστοχασμός σκέψης Η εστίαση της προσοχής ανοίγει δυνατότητες για διεργασίες ακόμη ανώτερου επιπέδου, ή αναστοχαστικές, δηλ. Αξιολόγηση/επανεξέταση σκέψεων Μεταγνώση, δηλ. επίγνωση του πώς λειτουργούμε νοητικά (μεταξύ άλλων επιστημονική κατανόηση νου). ‘Ολο και μεγαλύτερος έλεγχος του πώς λειτουργούμε νοητικά.

46 2. Οι θεωρίες του ενσώματου και εκτεταμένου στο περιβάλλον νου Αφετηρία ο κλάδος της τεχνητής νοημοσύνης στη γνωσιακή επιστήμη Αμφισβητούν κομβικές παραδοχές της ΑΥΘΝ: Βλέπουν το νου ως ενσώματο και οικοδομημένο σε σύζευξη με το φυσικό-κοινωνικό περιβάλλον.

Εκλαμβάνουν μεν το νου ως υπολογιστή αλλά νέου τύπου: με τη μορφή νευρωνικών δικτύων και όχι ψηφιακό Υποθέτουν, πιο συγκεκριμένα, ότι ο νους επεξεργάζεται πληροφορίες παράλληλα (όπως ο εγκέφαλος) και όχι διαδοχικά (όπως οι ψηφιακοί υπολογιστές), με στόχο να ανακαλύψει σχήματα σε αυτές, τα οποία συσχετίζει, αναδιοργανώνει και μετασχηματίζει. 47

48 Ο πιο χαρακτηριστικός τους εκπρόσωπος, Α. Clark Μαθηματικός και φιλόσοφος τεχνητής νοημοσύνης Η γλώσσα επιπρόσθετη αίσθηση που «υπερμεγεθύνει» το νου Αντλεί από θεωρία Βυγκότσκι, δηλ. μια διόλου υπολογιστική προσέγγιση του νου, όπου η γλώσσα κοινωνικοπολιτισμικό εργαλείο που χρησιμεύει ποικιλοτρόπως.

49 Α. Clark πιο ισχυρή γνωσιακά θέση από Jackendoff ‘Οπως Βυγκότσκι: η χρήση εργαλείων ενισχύει νου, και η γλώσσα «το απόλυτο εργαλείο»: «...τόσο πανταχού παρούσα που είναι σχεδόν αόρατη...ο βιολογικός νους ενδυναμώνεται από μερικά από τα πιο παράξενα πρόσφατα [ιστορικά] δημιουργήματα: λέξεις στον αέρα, σύμβολα στην έντυπη σελίδα».

50 Ταυτόχρονα όμως στο ευρύτερο αυτό ρεύμα Ο ρόλος της γλώσσας περιορίζεται Πιο συγκεκριμένα: Χαρακτηρίζεται προσάρτημα μόνο σε αντιληπτικές-γνωσιακές διεργασίες που προηγούνται. Η γλώσσα τις συμπληρώνει, χωρίς όμως να τις μεταμορφώνε ι ή περιθωριοποιεί [βλ. αντιθέτως αργότερα την παρόμοια μεν αλλά πιο ισχυρή γνωσιακά θέση του φιλόσοφου Ντένετ)

51 Υποστηρίζεται μερικές φορές έως και η πρωτοκαθεδρία της προγλωσσικής σκέψης, ακόμη και αργά στην ανάπτυξη Π.χ. Smith 2000: Η γλώσσα και η εννοιακή σκέψη... συνιστούν μια ικανότητα που στον άνθρωπο έχει επιβληθεί σε ένα πολύ διαφορετικό τρόπο γνώσης και επίγνωσης. Σε αυτό το δεύτερο τρόπο βασιζόμαστε, πολύ περισσότερο από τον πρώτο, για να δράσουμε και να συλλογιστούμε για το φυσικό μας περιβάλλον… η γλώσσα...είναι πρόσφατη [ιστορικά] και γι’ αυτό... «ελαφρό» και «εύθραστο» προσάρτημα

52 Υποδεικνύονται μερικές φορές και μειονεκτήματα του γλωσσικού, ή εννοιακού-προτασιακού, τρόπου σκέψης, ειδικότερα η απώλεια εμπειρίας που επιφέρει. Smith (2000, 132): οι κατηγορίες και τα περιγράμματα που μας παρέχει η γλώσσα είναι πλέον αρκετά πλούσιες για να μας επιτρέψουν να πλέξουμε έναν καμβά αυτού που βιώνουμε. Αλλά δεν θα πρέπει να ξεγελιόμαστε ότι έχουμε συλλάβει την ουσία του....

53 Παρότι δεν προσδίδεται στη γλώσσα σαρωτικός ρόλος στο νου, υποδεικνύονται στην εκτενή εργογραφία του Clark ποικίλα γνωσιακά της πλεονεκτήματα μέσα από εύστοχες συχνά μεταφορές π.χ. ψαλίδι, αποθήκη, άγκυρα, πάγκος επεξεργασίας...

Μεταφορές για το γνωσιακό ρόλο γλώσσας στο πνεύμα του Vygotsky, π.χ. Νοητικό ψαλίδι: Η γλώσσα, παρότι εξωτερικό αρχικά φαινόμενο (δηλ. κοινωνικά οικοδομημένα σύμβολα που χρησιμοποιούν οι άλλοι), εσωτερικεύεται (γίνεται κτήμα κάθε ανθρώπου) με συνέπειες στη μνήμη, στην επεξεργασία πληροφοριών, στην αφαιρετικοποίηση, στον αναστοχασμό ιδεών κλπ. Αποθηκευτικός χώρος: Η γλώσσα λειτουργεί σαν εξωτερικός σκληρός δίσκος στον εγκέφαλο τεχνολογία που καταχωρεί ιδέες(σε γραπτά κείμενα σε βιβλία, διαδίκτυο...). 54

55 Οι συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους η γλώσσα ενισχύει γνωσιακές διεργασίες εξαρτώνται από το πώς ακριβώς χρησιμοποιείται Ποικίλες χρήσεις: (στο πνεύμα Βυγκότσκι) 1.Επικοινωνιακές: προφορικές και γραπτές (κοινωνικός λόγος, βλ. μάθημα Ανάπτυξη Λόγου ) 2.Προσωπικές, δηλ. μονόλογους προς τον εαυτό – φωναχτούς και κυρίως σιωπηλούς που ο Vygotsky αποκάλεσε «ενδιάθετο λόγο» (προσωπικός λόγος). {Αρκετοί του αποδίδουν κρίσιμο ρόλο, βλ. άλλες θεωρίες αργότερα}

56 Πιο αναλυτικά, πλεονεκτήματα γλώσσας, π.χ. 1. Αντικειμενοποίηση σκέψεων που επιφέρουν οι λέξεις (μέσω του ήχου οι έννοιες καθίστανται απτές) Λέξεις = υλικά εν μέρει εργαλεία κατανόησης και διαχείρισης του περιβάλλοντος Λεκτική ετικετοποίηση ιδεών = «ψήσιμο» της σκέψης σε «πλίνθους» «άγκυρες στη θάλασσα της σκέψης».

57 Με άλλα λόγια, Ονομασία αφηρημένων ιδεών ισχυρό εργαλείο γιατί τις υλικοποιεί: από πιο απλό επίπεδο, π.χ. – «Γωνίες ενός κτιρίου»: δεν τις βλέπουμε ταυτόχρονα παρά μόνο νοητικά εάν ονομαστούν – «Πλατεία»: Ξεχωρίζει μέρος του περιβάλλοντος από άλλα μέρη του στο πιο αφηρημένο επίπεδο, έννοιες όπως «ομοιότητα» και «διαφορά», «ονοματοποίηση», κοινωνικοποίηση», «μορφολογία» κλπ.

58 Βλ. π.χ. Πειραματικά δεδομένα από ζώα και παιδιά: Πειράματα Premack (1983) με χιμπατζήδες εκπαίδευση στο να αναγνωρίζουν ομοιότητες και διαφορές

59 Χιμπατζήδες σε πειράματα Premack (1983) A A B AA BB CD Εύκολα εντοπίζουν διαφορά-ομοιότητα απτή, δηλ. να δουν τα δύο Α εδώ Όχι όμως αφηρημένη, δηλ. ΔΕΝ μπορούν να σκεφτούν αναλογικά, εδώ να δούν ομοιότητα ΑΑ με ΒΒ

60 X X  Y Z  ‘Οταν όμως οι χιμπατζήδες διδάχτηκαν πλαστικά σύμβολα για τις αφηρημένες έννοιες «ίδιο», «διαφορετικό Εντόπισαν εύκολα πιο αφηρημένες διαφορές και ομοιότητες. Μπόρεσαν δηλ. να εμπλακούν σε αφηρημένη αναλογική σκέψη (βλ. αργότερα πειράματα Gentner με παιδιά )

61 Με τον όρο «γλώσσα» πάντως ο Clark εννοεί συχνά τα γραπτά κείμενα. Στο πνεύμα μιας μακράς άλλωστε παρόδοσης (π.χ. Ong 1962, Goody 1968, Vygotsky 1978), Διατείνεται ότι μέσω του πολιτισμικού αυτού επιτεύγματος τα γνωσιακά πλεονεκτήματα προφορικού λόγου επαυξάνονται δραστικά.

62 Πώς επαυξάνονται πλεονεκτήματα στη γραφή: 1.Σκέψεις αντικειμενοποιούνται περαιτέρω, γιατί δεν εμφανίζονται πλέον μέσω πρόσκαιρου ήχου αλλά μόνιμα προσβάσιμων οπτικών σχημάτων. 2.Ενισχύεται ο αναστοχασμός σκέψεων γιατί μόνιμα προσβάσιμες. Μπορούμε να επανέλθουμε, αξιολογήσουμε, αναθεωρήσουμε και εμπλουτίσουμε σκέψεις ανά πάσα στιγμή. 3.Φορτία μνήμης «ξεφορτώνονται» εξωτερικά π.χ. σε τηλεφ. καταλόγους, νομικούς κώδικες, ληξιαρχεία, επιστημονικά βιβλία, διαδίκτυο κλπ. απελευθερώνοντας χώρο στο νου για πιο απαιτητικές διεργασίες.

Εν ολίγοις, Γραπτά κείμενα λειτουργούν ως: 1.Εξωτερικός «σκληρός δίσκος» αποθήκευσης ιδεών (με σημερινά κριτήρια ως cloud computing όπου κάθε υπολογιστής αποφορτίζεται γιατί κάπου αλλού μια κοινή μνήμη) 2.«Πάγκος επεξεργασίας» ιδεών 63

64 Επιπλέον, πλεονεκτήματα γραφής διαφέρουν ανάλογα με την τεχνολογία γραφής τις χρήσεις και το περιεχόμενο κειμένων Π.χ. Ηλεκτρονικές τεχνολογίες γραφής (από προγράμματα επεξεργασίας κειμένου έως υπερκείμενα διαδικτύου), επαυξάνουν δραστικά δυνατότητες καταχώρησης, επεξεργασίας και αναστοχασμού σε σύγκριση με στυλό σε χαρτί (όπου δεν μπορείς να σβήσεις εύκολα ό,τι γράφεις).

Ειδικότερα, η ηλεκτρονική συγκρότηση επιστημονικών κειμένων όπου αναθεωρούνται συνεχώς, συγκολλούνται, συντίθενται, ιεραρχούνται και ανασύρονται με ευκολία από τη συλλογική μνήμη (βιβλία, διαδίκτυο....) γνώσεις όλων των ειδών (μέσω και των μηχανών αναζήτησης διαδικτύου), μια ισχυρότατη σκαλωσιά για πολύ αφηρημένη σκέψη. 65

66 Ο σύγχρονος νους ειδικά σε δραστηριότητες επιστήμης περιγράφεται ως πλήρως «καλωδιωμένος» με την τεχνολογία του περιβάλλοντος και τη συλλογική (επιστημονική κυρίως) σκέψη. Βλ. χαρακτηριστικά ένα από τα βιβλία του Clark

Π.χ. Χρήσεις γραφής κρίσιμες: Scribner & Cole (1971) Οι νοητικές επιπτώσεις τρόπων ανάγνωσης: Αποστήθιση κειμένων ενισχύει απλώς το λιγότερο χρήσιμο είδος μνήμης, τη «φωτογραφική» που συνεπάγεται αδυναμία σκέψης. Ανάγνωση επιστημονικών κειμένων στο σχολείο όταν ουσιαστική ενισχύει αντιθέτως αφηρημένη σκέψη 67

68 3.Η γνωσιακή θεώρηση της γλώσσας Η γλώσσα δεν διευκολύνει και δεν ενισχύει απλώς αλλά καθιστά δυνατή τη σκέψη, Σκεφτόμαστε σε μια γλώσσα και όχι απλώς διαμέσου αυτής. Σκέψη και γλώσσα ταυτίζονται εν μέρει έστω.

Γνωσιακή θεώρηση παραδοσιακά υιοθετείται εκτός υπολογιστικής προσέγγισης, όπως στις κοινωνικές προσεγγίσεις γλώσσας-νου που θα εξετάσουμε αργότερα Εν μέρει όμως και στις υπολογιστικές προσεγγίσεις σε δύο μάλιστα ρεύματα: 1.Αναθεωρήσεις της ΑΥΘΝ που περιορίζουν ρόλο γλώσσας σε ορισμένες μόνο μορφές σκέψης 2.Ρεύματα εκτός ΑΥΘΝ που εκλαμβάνουν τη γλώσσα ως «οδοστρωτήρα» του νου. 69

70 Ο γλωσσικός καθορισμός ορισμένων μορφών σκέψης σε αναθεωρήσεις της ΑΥΘΝ Στη θεωρία της μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης όπου η σκέψη αποτελείται από αυτόνομα υποσυστήματα (βλ. διαλέξεις νωρίτερα) προέκυψε η ανάγκη σύνθεσης των διαφορετικών υποσυστημάτων σκέψης. Επίλυση προβλήματος: Η σύνθεση ανατίθεται στη γλώσσα

71 Παράδειγμα: Το έργο της αναπτυξιακής ψυχολόγου Spelke Ενώ υποστήριξε τη δεκαετία του ‘80 την έμφυτη μαζική στοιχειακότητα της σκέψης, μέσα από έρευνες για το βρέφος, Επέκρινε αργότερα την άρνηση ΑΥΘΝ να αποδώσει σημαντικό ρόλο στη γλώσσα το ρόλο της γλώσσας

72 Πιο αναλυτικά το σκεπτικό της Spelke: 1.Αρχικά, υποστήριξε έμφυτα υποσυστήματα της σκέψης που ξεχωρίζουν τον άνθρωπο από ζώα. «Συστήματα βασικής γνώσης»: δηλ. διαισθητικές μεν αλλά εξειδικευμένες σε περιεχόμενο γνώσεις (π.χ. για το νου, τη φυσική) στα βρέφη π.χ. – μονιμότητα αντικειμένου – γνώση ανθρώπων και πράξεων (κοινωνική νόηση) – γνώση αριθμών και ποσότητας (μαθηματική νόηση).

Παράδειγμα έρευνας: Baillargeon, Spelke & Wasserman (1985) Bρέφη 5 μηνών κατέχουν μονιμότητα αντικειμένου (όχι στα τέλη βρεφικής ηλικίας όπως διατείνονταν ο Πιαζέ) Ευρήματα: Βρέφη ξαφνιάζονται όταν ένα μετακινούμενο παραπέτασμα δεν παρεμποδίζεται από ένα αντικείμενο που έχουν δει ότι κρύβεται σε θέση που μπορεί να παρεμποδίσει. 73

Το σχετικό πείραμα με βρέφη Ενδιάμεσα: το αδύνατο, δηλ. παραπέτασμα κινείται ακόμη κι όταν υπάρχει αντικείμενο Κάτω: παραπέτασμα παρεμποδίζεται από αντικείμενο

Μονιμότητα αντικειμένου: κατανόηση ότι αντικείμενα υπάρχουν κι όταν αόρατα Πιαζέ: 4 μηνών βρέφη ψάχνουν μόνο αντικείμενα που φαίνονται εν μέρει. Πλήρως κρυμένα όμως μόνο 8 μ. και μόνο 12 μ. όταν κρύβονται επανειλημμένα. vs. Baillargeon και συνεργάτες/τριες: Μπορούν και 5 μ. να διαισθανθούν ότι κάτι κρυμένο → έμφυτη έννοια του αντικειμένου.

2.Η υπόθεση έμφυτων βασικών υποσυστημάτων μόνο στον άνθρωπο κλονίστηκε όμως από ευρήματα για τα ζώα που αμφισβήτησαν ριζική διαφορά από άνθρωπο. Υποστηρίχτηκε, π.χ. διαισθητική κατανόηση της ποσότητας και του χώρου και σε ζώα (με άλλα λόγια μαθηματική και γεωμετρική γνώση) ενίοτε πιο προχωρημένη απ’ ότι στα βρέφη (π.χ. Lipton & Spelke 2005). 76

3.Η Spelke κατέληξε λοιπόν ότι κάποια έστω από τα βασικά υποσυστήματα γνώσης τα κατέχουν και ζώα, εντοπίζοντας το ειδοποιό γνώρισμα του ανθρώπου σε «ανώτερα» επιτεύγματα σκέψης όπως τα αφηρημένα μαθηματικά. 4.Υποστήριξε όμως ότι τα «ανώτερα» επιτεύγματα ανθρώπινης σκέψης προϋποθέτουν σύνθεση των βασικών υποσυστημάτων της σκέψης. 77

78 Τη σύνθεση υποσυστημάτων σκέψης αναθέτει στη γλώσσα, αλλά με βάση μια κρίσιμη διαφοροποίηση από την κλασική ΑΥΘΝ (όπου η γλώσσα περιφερειακό υποσύστημα νου). Ενώ τα περιφερειακά υποσυστήματα προσλαμβάνουν ένα μόνο είδος πληροφοριών, κατά την Spelke η γλώσσα προσλαμβάνει όλα τα είδη περιεχομένων.

79 Πώς γεννά η γλώσσα σκέψη; Συνδυάζοντας έμφυτες έννοιες από διαφορετικά υποσυστήματα της σκέψης Έμφυτο υποσύστημα γεωμετρίας ‘Εμφυτο υποσύστημα για αντικείμενα ‘Εννοιες όπως: Αριστερά ‘Εννοιες όπως: Τοίχος Spelke, Σύνθετη έννοια: Αριστερά του τοίχου ▼

80 Το όλο σκεπτικό της Σπέλκε θεμελιώθηκε σε επιχειρήματα και από έρευνες, π.χ. για την ανάπτυξη της αφηρημένης μαθηματικής και γεωμετρικής σκέψης, οι ρίζες των οποίων εντοπίζονται στα έμφυτα υποσυστήματα (βλ. μεταξύ άλλων Hermer & Spelke 1996, Spelke 2003).

To παράδειγμα των μαθηματικών: Υποθέσεις: Βασικά υποσυστήματα αρίθμησης επιτρέπουν μια πρώτη διαισθητική κατανόηση του αριθμού. Κατανόηση προσιτή και σε βρέφη και σε ζώα, εφόσον τα βασικά υποσυστήματα τα μοιραζόμαστε και με άλλα ζωϊκά είδη. Υποτιθέμενη απόδειξη: Σε πειράματα βρέφη και ζώα διέκριναν διαφορές ποσότητας ανάμεσα σε διατάξεις από βούλες ( π.χ. Xu et al για βρέφη, Roitman et al για μαϊμούδες ). 81

82 Π.χ. Υποσύστημα αναλογικής ποσότητας (‘Εμφυτο υποσύστημα βασικής γνώσης σε βρέφη) Xu & Spelke (2006) κλπ.  6 μηνών – 1:2 αναλογία  9-μηνών – 2:3 αναλογία  Ενήλικες – 7:9 αναλογία Διακρίνουν διαφορές ποσότητας και σε οπτικά και σε ακουστικά ερεθίσματα (π.χ. βούλες, ήχοι). Δοκιμασία: Διαφέρει η ποσότητα; Πρώτη εξοικείωση

Τα αποτελέσματα θεωρήθηκαν ένδειξη δύο υποσυστημάτων έμφυτης αρίθμησης ( Dehaene 1997 ): 1.Σύγκριση μικρού αριθμού ατόμων (π.χ. 2 με 3), δηλ. πρόσθεση και αφαίρεσή τους, αλλά δεν γίνονται αντιληπτά και ως σύνολα. 2.Σύγκριση πολυπληθών συνόλων, κατά προσέγγιση όμως μόνο, π.χ. του 200 με το 50 αλλά όχι με το

84 Π.χ. Υποσύστημα αποθήκευσης αντικειμένων Feigenson, Carey, & Hauser (2002), etc. Βρέφη παρατηρούν μπισκότα να μπαίνουν σε δύο κουβάδες. Μετά καλούνται να επιλέξουν έναν κουβά (ασυναίσθητο κριτήριο τα πιο πολλά μπισκότα)

85 Αποτελέσματα: Feigenson, Carey, & Hauser (2002), etc. Βρέφη καταλαβαίνουν ποιος κουβάς έχει τα πιο πολλά μπισκότα σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, δηλ. μόνο όταν πολύ μικρά νούμερα 1-3).

Συμπέρασμα/υπόθεση Σπέλκε κλπ: Βρέφη και ζώα γνωρίζουν τί είναι άτομα και τί σύνολα, αλλά αδυνατούν να συνδυάσουν τις δύο έννοιες, Ώστε να προκύψει η σύνθετη έννοια «σύνολα ατόμων». εντελώς απαραίτητη για μέτρηση και κατανόηση των φυσικών αριθμών. Μπορεί να αποκτηθείμόνο μέσω της σύνταξης. 86

87 Συνοπτικά, στο σκεπτικό της Spelke, Βήματα προς αφηρημένη σκέψη 1 ο βήμα: λεκτική κωδικοποίηση εννοιών από τα έμφυτα υποσυστήματα βασικής γνώσης, π.χ. «αριστερά» από το υποσύστημα της γεωμετρίας, «σπίτι» από το υποσύστημα αντικειμένων. 2 ο βήμα: συνδυασμός εννοιών σε φράσεις που αντιπροσωπεύουν σύνθετες έννοιες, όπως «αριστερά του σπιτιού» με βάση έννοιες που αντλούνται από έμφυτα βασικά υποσυστήματα γνώσης.

88 Ωστόσο, ερωτηματικά για επιχειρηματολογία της Spelke: Συνάγονται με αδικαιολόγητη ευκολία έμφυτες έννοιες, κατ’ επέκταση και έμφυτα υποσυστήματα σκέψης, με βάση συμπεριφορές βρεφών και ζώων σε πειραματικές συνθήκες.

89 Προσεγγίσεις εκτός ΑΥΘΝ Η γλώσσα ως οδοστρωτήρας του νου σε αρκετά διαφορετικές θεωρήσεις Π.χ. Φιλόσοφος Dennett (1991, 1994, 1998 ). σε φιλοσοφικό ρεύμα που αντιτίθεται στην ΑΥΘΝ από τη σκοπιά της ενσώματης εκτεταμένης στο περιβάλλον νόησης

90 Συνύπαρξη προγλωσσικών και γλωσσικών τρόπων επεξεργασίας και αναπαράστασης όμως, εν αντιθέσει με την υπερεπικοινωνιακή θέση (π.χ. του Clark), ηγεμονικός ο ρόλος των γλωσσικών.

Dennett: Εμφάνιση γλώσσας ιστορικά ριζική τομή. «ισοπεδωτικός βομβαρδισμός» προγενέστερων διεργασιών και αναπαραστάσεων, ακόμη κι αν δεν τις αναδόμησε ή εκτόπισε πλήρως. (1996, 17) «Το είδος του νου που προκύπτει όταν προσθέσεις τη γλώσσα ίσως διαφέρει τόσο από το είδος του νου χωρίς γλώσσα που λανθασμένα αποκαλούνται και τα δύο ‘νους’». 91

92 Dennett: Απορρίπτει το βιολογισμό και υποστηρίζει κοινωνικοπολιτισμική οικοδόμηση νου Α πορρίπτει τη θέση της εξελικτικής ψυχολογίας ότι ο νους προϊόν γονιδιακής μετάλλαξης Yποθέτει μακρόχρονη αλληλεπίδραση βιολογικού οργανισμού με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, ειδικότερα σταδιακή προσαρμογή της ίδιας κατά βάση βιολογικής υποδομής σε νέες ανάγκες. Ο νους κατά βάση προϊόν κοινωνικοπολιτισμικό.

93 Απώτερο αποτέλεσμα ένα νέο υπολογιστικό πρόγραμμα του νου Αποτέλεσμα μάθησης κοινωνικοπολιτισμικά καθορισμένων συμπεριφορών, με πιο κρίσιμες τις γλωσσικές Γλωσσικές συμπεριφορές εσωτερικεύονται στο πνεύμα του Βυγκότσκι και καθίστανται σκέψη.

Ο νους σφραγίζεται ειδικότερα από τον ενδιάθετο λόγο (εσωτερικευμένος μονόλογος με ιδιόρρυθμη ελλειπτική σύνταξη κατά τον Βυγκότσκι). Μέσω του ενδιάθετου λόγου, επέρχεται συνείδηση, δηλ. επίγνωση και έλεγχος των νοητικών διεργασιών. Εντέλει, ο γλωσσικός τρόπος σκέψης (έννοιες και προτάσεις) καθίσταται ηγεμονικός. Δεν αποδέχεται θέση ΑΥΘΝ για εννοιακή σκέψη εκτός γλώσσας, αναγνωρίζοντας μόνο προεννοιακή «πρωτοσκέψη» σε βρέφη και ζώα. Επί της ουσίας ταυτίζει σκέψη με γλώσσα. 94

95 Υπόθεση για ιστορική εξέλιξη νοημοσύνης: 5 περίοδοι: 2 τελευταίες μόνο εμπλέκουν τη γλώσσα 1.Ενστικτώδεις μόνο αντιδράσεις στο περιβάλλον (π.χ. Πρωτόζωα). 2.Μερική προσαρμογή στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Μετά από δοκιμές βρίσκεται η κατάλληλη αντίδραση σε ένα πρόβλημα (π.χ. κατώτερα ζώα μαθαίνουν να φοβούνται κάτι). 3. Πρωτόγονος άνθρωπος με ευφυείς αντιδράσεις, δηλ. αυτές που δεν προκύπτουν από δοκιμές αλλά πρόβλεψη συνεπειών τους.

4.Προϊστορικός άνθρωπος με προφορική γλώσσα και άλλα εργαλεία (προϊόντα της ευφυίας του αλλά και ενισχυτές της). 5.Σύγχρονος επιστημονικός άνθρωπος, με εργαλεία όπως η γραφή, οι επιστημονικές έννοιες και οι σύγχρονες τεχνολογίες. Πολύ αφηρημένος χειρισμός του περιβάλλοντος και συνεχής επαναξιολόγησή του. Πιθανές οι μελλοντικές εξελίξεις, ενάντια στη λογική της ΑΥΘΝ για βιολογικό προκαθορισμό των νοητικών δυνατοτήτων. 96