Αρχές μελέτης της εικονογραφίας

Η ελληνική τέχνη είναι η πρώτη δυτική τέχνη Σε αντιδιαστολή με τις προδρομικές μορφές τέχνης είναι η πρώτη αφηγηματική τέχνη. Εισάγει την αφήγηση συγκεκριμένων μυθολογικών ή σπανιότερα ιστορικών επεισοδίων Κατορθώνει να παρουσιάσει την ενότητα της πλοκής με ευσύνοπτο τρόπο. Η αιγυπτιακή τέχνη και η τέχνη της Ανατολής δεν κατορθώνουν να αποτυπώσουν την ενότητα του χρόνου, του χώρου και της ανθρώπινης δράσης.

Ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Ελληνικής Τέχνης Ο άνθρωπος, ο χώρος και ο χρόνος δράσης του είναι τα βασικά στοιχεία που απεικονίζει ο έλληνας καλλιτέχνης στο έργο του. Ο έλληνας καλλιτέχνης καλείται να παρουσιάσει συγκεκριμένες μυθολογικές αφηγήσεις, που διαδραματίζονται σε συγκεκριμένο χώρο για ένα δεδομένο χρονικό διάστημα και έχουν ως πρωταγωνιστές τις ανθρώπινες (ή τις ανθρωπομορφικές θεϊκές) μορφές. Ο ρόλος του μελετητή της εικονογραφίας είναι να κωδικοποιήσει τους τρόπους με τους οποίους τα τρία στοιχεία αξιοποιούνται από τον καλλιτέχνη

Κρατήρας του Λούβρου: Γανυμήδης

Η άλλη όψη

Σχήματα Το δεύτερο στοιχείο που διαφοροποιεί την ελληνική τέχνη από τις τέχνες της Αιγύπτου και της Ανατολής είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί τα σχήματα Τα σχήματα είναι οι αποκρυσταλλωμένες μορφικές συνθέσεις που επαναλαμβάνονται αέναα Τα σχήματα δε βασίζονται στην παρατήρηση της ορατής πραγματικότητας, αλλά αποτελούν την εικονιστική έκφραση του τρόπου με τον οποίο ο καλλιτέχνης «συλλαμβάνει» ως ιδέα το αντικείμενό του. Αρχικά η ελληνική τέχνη είναι βασισμένη στα σχήματα (γεωμετρική περίοδος). Στην αρχαϊκή περίοδο, ο καλλιτέχνης παρεμβαίνει στην μορφολογία τους και επιφέρει διαφοροποιήσεις, υπό την επίδραση της παρατήρησης της ορατής πραγματικότητας. Η ελληνική τέχνη ένα περίβλημα φυσιοκρατίας, το οποίο δεν αντιπαραβάλλεται στον κατά βάση ιδεαλιστικό της χαρακτήρα. Αυτή η εξέλιξη οδηγεί από την στατικότητα της γεωμετρικής τέχνης με τις ιερογλυφικές μορφές στην κίνηση και την έμφαση στις χειρονομίες της αρχαϊκής τέχνης, Κατά την κλασική και κυρίως την ελληνιστική περίοδο, η ελληνική τέχνη θα κατακτήσει την απόδοση του ήθους των μορφών, τη σκιαγράφηση των συναισθημάτων, των αισθήσεων και των διανοητικών αξιών, δηλαδή να κάνει το βήμα προς το πορτραίτο. Η ελληνική τέχνη προοδεύει συνεχώς, εμπλουτίζοντας τα εκφραστικά της μέσα, όσο βαθαίνει η παρατήρηση της φύσης που οδηγεί σε τελειοποίηση της τεχνοτροπίας.

Ανάγλυφο του Τούθμωση του 3ου από ναό στο Καρνάκ: μέσα 16ου αι. π.Χ.

Σκηνή θυσίας: στήλη από το Σουδάν. 9ος αι Σκηνή θυσίας: στήλη από το Σουδάν. 9ος αι. Ασσυριακή στήλη με σκηνή απόδοσης φόρων. 9ος αι.

Σφραγιδόλιθος 3ης χιλιετίας π.Χ.

Nimrrud (9ος αι.). Ανάγλυφο από ασσυριακό ανάκτορο: φτερωτός θεός της καταιγίδας που κατατροπώνει μυθικό τέρας.

Αθήνα 804. Αττικός αμφορέας

Λούβρο. Κρατήρας του Ζωγράφου του Διπύλου

Κρατήρας Γέλας. Αμφορέας Βουλώνης

Αμφορέας Βατικανού. 450 π.Χ.

Ορισμοί Εικονοποιία. Ο όρος χαρακτηρίζει το σύνολο της εικονιστικής παραγωγής μιας τέχνης. Εικονογραφία. Στην απλούστερη εκδοχή του, ο όρος σηματοδοτεί την έρευνα πάνω στο θέμα ενός έργου, σε αντιδιαστολή με την τεχνοτροπική ανάλυση. Κατά μία άλλη εκδοχή, είναι ο κλάδος της ιστορίας της τέχνης που ασχολείται τόσο με το θέμα, όσο και τη σημασία των έργων. Πρόκειται δηλαδή για την ερμηνευτική των εικόνων, που αναλύει τους κανόνες με τους οποίους ενεργούν οι εικονοποιοί. Εικονολογία. Ερμηνεία της εικόνας, ενταγμένη στον κόσμο των βιωμάτων των δημιουργών και των θεατών της, στην κοινωνική, πολιτική, θρησκευτική και πολιτισμική της «πραγματικότητα».

Panofsky και Εικονολογία: τα τρία στάδια της ανάλυσης της εικόνας Ανεξαρτήτως εποχής, είδους τέχνης και αξίας του καλλιτεχνικού έργου: Προεικονογραφικό Εικονογραφικό Εικονολογικό

Τα στάδια της ανάλυσης της εικόνας σύμφωνα με τον Panofsky Αντικείμενο της Ερμηνείας Ερμηνεία Εφόδια για την Ερμηνεία Μέσα ελέγχου της ερμηνείας 1. Πρωτοβάθμια ή φυσικό θέμα (καλλιτεχνικά μοτίβα) Προεικονογραφικό Στάδιο: Προεικονογραφική περιγραφή (και ψευδομορφολογική ανάλυση) Πρακτική πείρα (οικειότητα με τα αντικείμενα και τα περιστατικά) Ιστορία του ύφους (μελέτη του τρόπου με τον οποίο, σε διαφορετικές συνθήκες, τα αντικείμενα και τα περιστατικά εκφράζονταν από μορφές) 2. Δευτεροβάθμιο ή συμβατικό θέμα (εικόνες, ιστορίες, αλληγορίες) Εικονογραφικό Στάδιο: Εικονογραφική ανάλυση με τη στενότερη ερμηνεία Γνώση των φιλολογικών πηγών (οικειότητα με συγκεκριμένα θέματα και έννοιες) Ιστορία των τύπων (μελέτη του τρόπου με τον οποίο, σε διάφορες ιστορικές συνθήκες, συγκεκριμένα θέματα ή έννοιες εκφράζονταν από αντικείμενα ή περιστατικά 3. Εγγενής σημασία ή περιεχόμενο («συμβολικές αξίες») Εικονολογικό Στάδιο: Εικονογραφική ερμηνεία με τη βαθύτερη έννοια (εικονογραφική σύνθεση) Συνθετική διαίσθηση (οικειότητα με τις βασικές τάσεις του ανθρώπινου πνεύματος), επηρεασμένη καθοριστικά από την προσωπική ψυχολογία και κοσμοθεωρία Ιστορία των πολιτισμικών συμπτωμάτων ή συμβόλων ενγένει (μελέτη του τρόπου με τον οποίο, σε διαφορετικές συνθήκες, οι βασικές τάσεις του ανθρώπινου πνεύματος εκφράζονται από συγκεκριμένα θέματα και έννοιες

Προεικονογραφικό επίπεδο Αναλύεται ο διεξοδικά η εικόνα, με κατά το δυνατόν αντικειμενικότερη διάθεση, απομονώνοντας τα σημεία που συνθέτουν τα εικονογραφικά σύμβολα. Στη φάση αυτή, ο μελετητής αναλύει επίσης και την τεχνοτροπία του έργου τέχνης, η οποία είναι καθοριστικής σημασίας για την «ανάγνωση» της εικόνας και οδηγεί, σε πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα σε μορφές τέχνης που χρησιμοποιούν διαφορετικό κώδικα από τον δικό μας, στο να αναγνωριστεί σωστά το εικονογραφικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί ο εικονοποιός

Κύλικα Βοστώνης.

Εικονογραφικό επίπεδο Στο δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, ο μελετητής, εφοδιασμένος με την γνώση της τέχνης της εποχής που μελετά, συγκρίνοντας με ήδη γνωστές εικόνες, ερμηνεύει την σκηνή. Στην φάση αυτή τοποθετείται, στις κεραμολογικές σπουδές, τόσο η αναγνώριση του θέματος, όσο και η ένταξη της συγκεκριμένης εικόνας σε μια σειρά από παρόμοιες ή ομοειδείς εικόνες, που συνδέονται χρονολογικά.

1. Πελίκη Δρέσδης. 2. Λήκυθος Αθήνας.

Εικονολογικό στάδιο Ο μελετητής καλείται να εντάξει την εικόνα μέσα στο ιστορικό και κοινωνιολογικό της πλαίσιο. Ουσιαστικά δηλαδή η εικονολογία είναι η κοινωνική ανθρωπολογία της εικόνας. Στόχος της εικονολογικής ανάλυσης είναι η ερμηνεία της εικόνας, εντάσσοντάς την στον κόσμο των βιωμάτων των δημιουργών και των θεατών της, στην κοινωνική, πολιτική, θρησκευτική και πολιτισμική της «πραγματικότητα». Η εικόνα θεωρείται καθρέπτης ή αντανάκλαση της κοινωνίας που την παράγει, αφού προηγουμένως περάσει από το φίλτρο της ιδεολογίας, της αισθητικής και των κανόνων της οπτικής επικοινωνίας της κοινωνίας αυτής.

Λονδίνο. Καβειρικός σκύφος. 450 π.Χ.

Οι ιδιαιτερότητες της αγγειογραφίας η αγγειογραφία είναι μια τέχνη που διαχέεται μέσα από τις κοινωνικές συνήθειες (συμπόσιο, τελετές γάμου και ταφής κλπ.), αλλά παραμένει στο επίπεδο της ανεπίσημης, ιδιωτικής σφαίρας. η μανιακή προσκόλληση στην απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής σε βάρος του αρχιτεκτονικού και του φυσικού τοπίου Χρήση: τα αγγεία είναι αντικείμενα που έχουν χρήση στην καθημερινότητα Τρισδιάστατη επιφάνεια: οι αγγειογράφοι καλούνται να προσαρμόσουν την τέχνη τους στις ιδιαιτερότητες της τεκτονικής σύνταξης του αγγείου

Τα αγγεία και οι χρήσεις τους

Αγγεία του ποτού: κύλικα Βατικανού

Κύλικα Βατικανού

Αττική ερυθρόμορφη στάμνος. Βρυξέλλες. 510 π. Χ Αττική ερυθρόμορφη στάμνος. Βρυξέλλες. 510 π.Χ. Αμφορέας, δίνος, υποκρητήριο, οινοχόη, χους, κύλικα

Λούβρο, Νάπολη, Μόναχ. Λευκανικές υδρίες Λούβρο, Νάπολη, Μόναχ. Λευκανικές υδρίες. Ορέστης, Πυλάδης και Ηλέκτρα στον τάφο του Αγαμέμνονα Λήκυθος, υδρία, καλυκωτός κρατήρας, αρυβαλλόσχημη λήκυθος, αρύβαλλος, σφαιρικά αγγεία, κώθων, φιάλη

Χρήσεις των αγγείων Με βάση τον τόπο εύρεσής τους, και κατ’επέκτασιν την τελευταία χρήση τους, τα γραπτά αγγεία διακρίνονται σε επτά κατηγορίες: 1. Αγγεία που έχουν βρεθεί σε ταφές 2. Αγγεία που βρέθηκαν σε ιερά. 3. Αγγεία που βρέθηκαν σε διοικητικά κέντρα και δημόσια κτίρια 4. Αγγεία που βρέθηκαν σε οικίες 5. Αγγεία που προέρχονται από εργαστήρια κεραμικής 6. Αγγεία που προέρχονται από ναυάγια 7. Αγγεία που προέρχονται από δεύτερη χρήση

Αγγεία που έχουν βρεθεί σε ταφές Πρόκειται για την πλέον πολυάριθμη κατηγορία, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου τα ελληνικά αγγεία, επείσακτα ή κατασκευασμένα από τους Έλληνες και τους αυτόχθονες κατοίκους, έχουν σε μεγάλο βαθμό ανακαλυφθεί σε νεκροπόλεις και νεκροταφεία. Μάλιστα έχει υπολογιστεί ότι 90 % των ελληνικών αγγείων που έχουν βρεθεί στην Ιταλία προέρχονται από ταφικά σύνολα. Ο αριθμός αυτός ασφαλώς επιδέχεται διορθώσεις, μέσω των πιο σύγχρονων ερευνών, που στρέφουν την προσοχή των μελετητών σε οικιστικές και λατρευτικές θέσεις. Εξίσου πολυάριθμα είναι και τα ευρήματα από την Αττική, και ιδιαίτερα το νεκροταφείο του Κεραμικού, όπου όμως τα σχήματα είναι αρκετά εξειδικευμένα και παραπέμπουν ευθέως σε τελετουργίες.

Κεραμεικός της Αθήνας. Τάφος 11 (ανασκαφές Μετρό). Ύστερος 5ος αι.

Ευρήματα από τάφο της Αθήνας Ευρήματα από τάφο της Αθήνας

Κύλικα από ανασκαφή τάφου στην οδό Λέκκα (Αθήνα, Σύνταγμα)

Kerameikos, tomb HW 198

Kerameikos, tomb 499

Ceramicus, tomb HTR 278

Ceramicus, tomb HTR 278

Kerameikos, tomb 1010. Black-figured lekythoi. 480 BCE

Kerameikos, tomb 1010

Athens, Kerameikos; t. 1010. Black-figured lekythos. Early 5th century

Πειραιάς. Ευρήματα από παιδικό τάφο. 5ος αι.

Bologna, tomba grande. 5ος αι.

Rutigliano (Νότια Ιταλία). Τάφος 77. Μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Baza, τάφος 43. 4ος αι. π.Χ.

Αγγεία που βρέθηκαν σε ιερά Στον ελλαδικό χώρο, τα αγγεία είναι εξίσου παρόντα σε μεγάλα (Ακρόπολη της Αθήνας, Περαχώρα, Ηραίο του Άργους, Ηραίο της Σάμου, Δήλος, Αμύκλαιο) και μικρά ιερά (Πνύκα, ιερό του σταυροδρομιού στην Αγορά της Αθήνας). Αποτελούν δύο ομάδες υλικού: σκεύη που χρησιμοποιούνταν στην λατρεία, και αγγεία που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ιερέων και των επισκεπτών.

Κεραμική από αποθέτη ιερού στην Κορίνθο Κεραμική από αποθέτη ιερού στην Κορίνθο

Ευρήματα από το ιερό της Αθηνάς στην Francavilla Maritima Ευρήματα από το ιερό της Αθηνάς στην Francavilla Maritima. Εκλάπησαν και πωλήθηκαν στα μουσεία Getty και Ny Carlsberg

Αθήνα, Ακρόπολις. Κύλικα του 490 π.Χ.

Κρατήρας του Μύσωνα. Ακρόπολη

Κρατήρας του Συρίσκου από την Ακρόπολη

Θραύσμα κύλικας από την Ελευσίνα. Κύπελλο από την Ολυμπία

Κύλικα του Ονήσιμου από το ιερό του Ηρακλή στο Cerveteri. 500 π.Χ.

Κρατηρίσκος από το ιερό της Αρτέμιδος Μουνυχίας στον Πειραιά. 480 π.Χ.

Θραύσμα αγγείου από τη Βραυρώνα

Αγγεία που βρέθηκαν σε διοικητικά κέντρα και δημόσια κτίρια Πρόκειται για την πλέον ολιγάριθμη κατηγορία ευρημάτων. Σημαντικά είναι τα ευρήματα από ένα δημόσιο χώρο όπου τελούνταν συσσίτια (εστιατόριο) στην Αγορά της Αθήνας. Ένα πρόβλημα της έρευνας εντοπίζεται στον καθορισμό των χρήσεων των κτιρίων που υπάρχουν στην Αγορά μιας πόλης. Οι παλιές ανασκαφές είναι σε ορισμένες περιπτώσεις ανεπαρκείς και δεν είναι πάντα δυνατό να γνωρίζουμε αν ένα αγγείο προέρχεται από ιερό ή από κοσμικής χρήσης κτίριο.

Ερυθρόμορφα αγγεία από την Αγορά της Αθήνας.

Αγγεία που βρέθηκαν σε οικίες Λιγότερα απ’ότι τα αγγεία που προέρχονται από ιερά και ταφές, κυρίως λόγω της κατεύθυνσης του ανασκαφικού έργου κατά τον 19ο αι. και τον πρώιμο 20ο. το ποσοστό των γραπτών αγγείων που προέρχονται από οικιστικά σύνολα είναι σαφώς μικρότερο σε σχέση με τα μελαμβαφή ή τα χονδροειδή αγγεία. Αναλυτικές έρευνες έχουν γίνει στην Όλυνθο και σε οικίες της Αττικής (οικία του Δέματος, της Βάρης και της Αγοράς της Αθήνας). Το ίδιο ισχύει και σε άλλες επαρκώς ανασκαμμένες οικιστικές θέσεις στην Ιταλία και αλλού το γεγονός ότι τα αγγεία προέρχονται από ένα κτίριο με κοσμική χρήση δεν είναι αυτόματα ένδειξη της οικιακής χρήσης τους: στην Al Mina της Συρίας, ένας μεγάλος αριθμός ερυθρόμορφων αγγείων προέρχονται από ένα μόνον κτίριο, το οποίο ήταν αποθήκη ή κατάστημα πώλησης. Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ανασκαφών σε οικιστικά κέντρα δεν είναι σαφές αν πρόκειται για αγγεία που προέρχονται από οικίες ή δημόσια κτίρια. Σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. Αγορά της Αθήνας), το μεγαλύτερο μέρος του υλικού προέρχεται από πηγάδια που γεμίζονται. Δεν είμαστε πάντα σε θέση να καθορίσουμε από τι είδους κτίριο προέρχονται.

Θραύσματα πίθων. Μέγαρα Υβλαία. 7ος αι. π.Χ.

Αγγεία από οικίες. 1. Cerveteri. 2. Κόρινθος

Αδρίας: κεραμική από οικίες

Αγορά της Αθήνας

Αγγεία που προέρχονται από εργαστήρια κεραμικής Πρόκειται για σπάνια ευρήματα: είναι τα απορρίμματα των κεραμικών εργαστηρίων, αποτυχημένα ή πειραματικά κομμάτια που δεν τέθηκαν ποτέ σε χρήση. Το ενδιαφέρον τους έγκειται στην ταύτιση των διάφορων σχολών με μια δεδομένη περιοχή (τα ευρήματα από εργαστήρια πρωτο-λευκανικής κεραμικής του Μεταποντίου, που απέδειξε ότι αυτή η πόλη ήταν κέντρο παραγωγής), ή ακόμη στην επαλήθευση των σχέσεων μεταξύ ζωγράφων μέσα σ’ένα εργαστήριο. Ως προς την εικονογραφία, είμαστε σε θέση να καθορίσουμε τι είδους παραγωγή αποφάσιζε να έχει το εργαστήριο σε κάποια φάση της ζωής του, γεγονός που θα οδηγήσει σε σημαντικά συμπεράσματα όταν το σύνολο του υλικού θα είναι δημοσιευμένο και διαθέσιμο.

Θραύσμα κύλικας του Ζωγράφου του Βρύγου: Αθήνα.

Όστρακα από το εργαστήριο του Ζωγράφου της Ιένας στην Αθήνα. Ύστερος 5ος αι.

Αγγεία από τον κεραμεικό του Μεταποντίου. 390 π.Χ.

Αγγεία που προέρχονται από ναυάγια. Μικρότερης σημασίας, λόγω της σπανιότητάς τους, αλλά και λόγω της αδυναμίας των μελετητών να καθορίσουν αν πρόκειται για εμπόρευμα ή για αγγεία που χρησιμοποιούσε το πλήρωμα, όταν ο αριθμός των ευρημάτων είναι μικρός, όπως για παράδειγμα στο αρχαϊκό ναυάγιο της Γέλας 1

Ασκοί από το ναυάγιο της Γέλας. 500 π:Χ.

Αγγεία που προέρχονται από δεύτερη χρήση Τι απέγιναν δηλαδή τα θραύσματα μετά την καταστροφή των αγγείων (οστρακισμός, οικοδομικό υλικό σε κτίρια κλπ.). Ο ρόλος τους είναι εντελώς δευτερεύων στην εικονογραφική έρευνα, δίνουν όμως σημαντικές πληροφορίες για την χρονολόγηση των αγγείων, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνται σε οστρακισμό που έχει χρονολογηθεί με ακρίβεια από τις ιστορικές πηγές (Θουκυδίδης και Αριστοτέλης κυρίως).

Όστρακα από τον Κεραμεικό