Ιστορία Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικών Ιδεών ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Ιστορία Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικών Ιδεών Ενότητα 13: Montessori Μπεκιάρη Αλεξάνδρα Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

ΣΚΟΠΟΙ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Να επικεντρωθεί κανείς στη μοντεσσοριανή μέθοδο, αποτίμηση της μεθόδου, καθώς και σε άλλες μοντεσσοριανές παιδαγωγικές αντιλήψεις για το σχολείο και τον δάσκαλο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Το σπίτι των παιδιών Η μοντεσσοριανή μέθοδος Ο ρόλος του δασκάλου Αποτίμηση της μεθόδου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (1) Η Maria Montessori γεννήθηκε στην Ιταλία το 1870 και πέθανε στην Ολλανδία το 1952. Ήταν μοναχοπαίδι φτωχών γονέων και, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε, κατόρθωσε να σπουδάσει Ιατρική, Παιδαγωγικά, Φιλοσοφία και Ψυχολογία. Το 1896 ήταν η πρώτη γυναίκα γιατρός στην Ιταλία που έπαιρνε τον τίτλο του διδάκτορα της ιατρικής. Στη δράση της παιδαγωγικά κίνητρα συνδέονται στενά με κοινωνικά κίνητρα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (2) Εμπνεόμενη από βαθύτατα ανθρωπιστικά αισθήματα αφιέρωσε τα πρώτα χρόνια της επιστημονικής σταδιοδρομίας της στην αγωγή των παιδιών με νοητική υστέρηση. Το πρακτικό αποτέλεσμα της ενασχόλησης της με αυτά τα προβλήματα ήταν η πεποίθηση πως για τη θεραπεία των διαταραχών αυτών θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί η ιατρική σε συνδυασμό με την παιδαγωγική. Κατάφερε να μεταφέρει με επιτυχία σε υγιή παιδιά της νηπιακής και σχολικής ηλικίας τις μεθόδους που εφάρμοσε στην εργασία της με πνευματικά καθυστερημένα παιδιά.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (3) Πίσω από τη διδασκαλία της βρίσκεται η θετικιστική επιστημονική της αντίληψη και ταυτόχρονα η πίστη της στον καθολικισμό, και οι παιδαγωγικές της σκέψεις εμφορούνται από μεγάλο σεβασμό προς το παιδί. Η Montessori είναι πεπεισμένη ότι το παιδί φέρει μέσα του ένα «δομικό σχέδιο της ψυχής» και ότι κατά βάση προσπαθεί μόνο του να ανελιχθεί σε άνθρωπο ενώ το μόνο που του προσφέρει το περιβάλλον είναι η προμήθεια υλικού, η ανίχνευση και η παρατήρηση των αναπτυξιακών του αναγκών. 

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (1) Χρειάστηκε μια σειρά διαλέξεων με θέμα την εκπαίδευση των διανοητικά καθυστερημένων παιδιών αλλά και η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος, όπου μαζί με τους εξωτερικούς μαθητές συγκεντρώθηκαν όσα διανοητικά καθυστερημένα παιδιά έμεναν στο φρενοκομείο της Ρώμης για να καταλήξει η Montessori στο συμπέρασμα ότι οι μέθοδοι που εφάρμοζε στα παιδιά αυτά, περιείχαν επιπλέον εκπαιδευτικές αρχές, πιο ορθολογιστικές, ώστε μπορούσαν να βοηθήσουν και το πιο αδύναμο μυαλό να αναπτυχθεί. Η εφαρμογή παρόμοιων μεθόδων σε φυσιολογικά παιδιά θα οδηγούσε σε εντυπωσιακή ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (2) Το 1907 έστησε το πρώτο της σχολείο στη Ρώμη, ένα ειδικού τύπου σχολείο στο οποίο δόθηκε το γοητευτικό όνομα «Σπίτι των Παιδιών»(“Casa dei Bambini”). Εκεί οι μαθητές της ήταν πάμφτωχα αι εγκαταλελειμμένα μικρά παιδιά, χωρίς καθόλου τρόπους και μόρφωση. Εφαρμόζοντας τη μέθοδο της, σε σύντομο χρονικό διάστημα τα παιδιά αυτά μεταμορφώθηκαν σε ευγενικά, τακτικά και καθαρά πλάσματα που εργάζονταν με ησυχία, μάθαιναν μόνα τους να γράφουν και να διαβάζουν και να φροντίζουν το χώρο τους. Εκεί τα παιδιά λάμβαναν «την αγωγή των αισθήσεων, την αγωγή των μυών, την αγωγή της ευφυΐας, την αγωγή των κοινωνικών συναισθημάτων και την ηθική της βούλησης», όπως η ίδια γράφει.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (3) Το Σπίτι των Παιδιών έγινε ένα είδος ψυχολογικού εργαστηρίου που δεν το άγγιζαν οι προκαταλήψεις. Σ’ αυτά τα σπίτια υπήρξαν εκπληκτικά αποτελέσματα που προκάλεσαν την περιέργεια και το θαυμασμό του κόσμου, πως η απροσδόκητη εμφάνιση της γραφής και αυθόρμητης ανάγνωσης, η αυθόρμητη πειθαρχία και η ελεύθερη κοινωνική ζωή. Το Σπίτι των Παιδιών είναι κοινωνικά και εκπαιδευτικά χρήσιμο γιατί αποτελεί «σχολείο μέσα στο σπίτι».

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (4) Ακόμα και τα άτυχα παιδιά, όταν ενθαρρύνονται κατάλληλα, αποκτούν ένα αυθόρμητο ενδιαφέρον στη μάθηση και μια αυθόρμητη αυτοπειθαρχία. Δεν αρκεί ωστόσο να προετοιμάσουμε έναν άνθρωπο με επαρκείς γνώσεις. Είναι επιτακτική ανάγκη το σχολείο να επιτρέπει στο παιδί ν’ αναπτύξει ελεύθερα τις δραστηριότητές του. Γιατί αυτή είναι η βασική αλλαγή που πρέπει να γίνει για να γεννηθεί μια επιστημονική μορφή εκπαίδευσης.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (5) Τα παιδιά πρέπει να μπορούν να εκφράζονται ελεύθερα και μ’ αυτόν τον τρόπο να φανερώνουν τις ανάγκες και τις συμπεριφορές οι οποίες διαφορετικά θα έμεναν κρυμμένες ή καταπιεσμένες σε ένα περιβάλλον που δεν θα τους επέτρεπε να ενεργήσουν αυθόρμητα. Ο εσωτερικός κόσμος του παιδιού διακρίνεται από ένα είδος ταπεινής ευαισθησίας και βρίσκει την έκφραση του μόνο όταν δεν έχει μεσολαβήσει κάποιος ενήλικος με συμβουλές, επαίνους, διαταγές ή ερωτήσεις.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (6) Πρέπει να αφήσουμε τα παιδιά ελεύθερα να κάνουν πράξη τις δυνατότητες τους. Η Montessori έδινε έμφαση στην επαφή του παιδιού, και ιδιαίτερα του μικρού παιδιού με τα πράγματα. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει όσον αφορά την παιδική ηλικία, πριν απ’ όλα στην άσκηση των αισθητηρίων οργάνων πάνω στο υλικό απασχόλησης.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ (7) Όσο για την παιδική ηλικία θεωρούσε πως ό, τι συγκεντρώσει ο παιδικός νους στην ευαίσθητη περίοδο παραμένει σαν μόνιμο απόκτημα για όλη του τη ζωή και ποτέ δεν πρόκειται να αποκτηθεί σε κανένα άλλο στάδιο. Έτσι υπάρχουν περίοδοι της παιδικής ηλικίας για να αποκτήσει το παιδί εντυπώσεις από τις αισθήσεις του και για να καθιερώσει συνήθειες που όταν παραμεληθούν, δεν επανορθώνονται ποτέ. Η μόρφωση που αφομοιώνει το παιδί σ’ αυτή την ηλικία ανάβει μέσα του μια φλόγα ενθουσιασμού. Είναι η ηλικία που ο άνθρωπος δουλεύει χωρίς να κουράζεται και αντλεί απ’ τις γνώσεις του τροφή για τη ζωή.

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (1) Η Μοντεσσοριανή Μέθοδος είναι αρκετά διαφορετική από το κλασσικό σύστημα εκπαίδευσης και δεν στοχεύει απλώς στη στείρα γνώση που τα παιδιά αποκτούν γρήγορα (και συνήθως ξεχνούν γρήγορα!). Αντίθετα ο στόχος της Μεθόδου Montessori είναι η ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού.

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (2) Για να είναι χαρούμενο και υγιές, το παιδί πρέπει να αναπτυχθεί πολύπλευρα: κοινωνικά, γνωστικά, συναισθηματικά και σωματικά. Μότο της μεθόδου αποτελεί το «βοήθησέ με να το κάνω μόνος μου» και γι’ αυτό η αγωγή του παιδιού πρέπει να είναι τέτοια ώστε να σέβεται την ανάγκη του για προσωπική ελευθερία, τον ατομικό του ρυθμό και τα ενδιαφέροντά του.

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (3) Το σύστημα Montessori επιδιώκει μια πειθαρχία ενεργή. Δεν πιστεύει πως είναι πειθαρχημένο το παιδί που το αναγκάζουμε να μένει μουγκό και ακίνητο. Ένα τέτοιο παιδί δεν είναι πειθαρχημένο μα εκμηδενισμένο. Πειθαρχημένος είναι κάποιος όταν είναι κύριος του ίδιου του εαυτού κι όταν μπορεί να επιβληθεί στον εαυτό του κάθε φορά που πρέπει να ακολουθήσει ένα κανόνα της ζωής.

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (4) Δεν είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ούτε να πετύχει μια τέτοια μορφή ενεργής πειθαρχίας. Αλλά σίγουρα περιέχει μια υψηλή εκπαιδευτική αρχή, εντελώς διαφορετική από τον απόλυτο εξαναγκασμό που δημιουργεί την ακινησία. Είναι ανώφελο να περιμένουμε πειθαρχία με επιπλήξεις και απειλές. Τα μέσα αυτά δίνουν στην αρχή την ψευδαίσθηση της αποτελεσματικότητας αλλά πολύ σύντομα όλα αυτά εξαφανίζονται. 19

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (5) Η πειθαρχία επιτυγχάνεται έμμεσα, αναπτύσσοντας δραστηριότητα σε αυθόρμητη εργασία. Ο καθένας πρέπει να μάθει να ελέγχει τον εαυτό του και να αφοσιώνεται σε ήρεμες και σιωπηλές δραστηριότητες.

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (6) Ζητούμενο του μοντεσσοριανού συστήματος είναι και η ελευθερία του παιδιού, η απελευθέρωση δηλαδή της ζωής του από τα εμπόδια που μπορούν να αναστείλουν τη φυσιολογική του ανάπτυξη. Το παιδί σπρώχνεται σταθερά στην υψηλή αποστολή του να μεγαλώσει και να γίνει ενήλικος άνθρωπος. Επειδή το ίδιο δεν αντιλαμβάνεται την αποστολή του ούτε τις εσωτερικές του ανάγκες και οι ενήλικες δεν είναι σε θέση να τα ερμηνεύσουν, δημιουργούνται διάφορες συνθήκες στο σχολείο και στο σπίτι που εμποδίζουν την ανάπτυξή του από την νηπιακή ηλικία. 21 21

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (7) Η πρώτη παιδαγωγική επίδραση στο παιδί θα πρέπει να έχει σαν αντικείμενο την καθοδήγησή του στο δρόμο της ανεξαρτησίας. Κανένας δεν μπορεί να είναι ελεύθερος αν δεν είναι ανεξάρτητος. Και για να αποκτήσει το παιδί την ανεξαρτησία του, θα πρέπει να κατευθύνονται από την βρεφική ηλικία οι εκδηλώσεις προσωπικής ελευθερίας. 22 22

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (8) Για να έχει η εκπαίδευση θετικό αποτέλεσμα στα μικρά παιδιά, θα πρέπει να τα βοηθήσει να προχωρήσουν στο δρόμο της ανεξαρτησίας. Να τα μυήσει στις δραστηριότητες εκείνες που θα μπορούν να κάνουν μόνα τους και που τα βοηθάει να μη γίνονται φορτίο στους άλλους, εξαιτίας της ανικανότητας τους. Η Montessori υποστηρίζει την αρχή της αυτενέργειας και θέλει να βοηθήσει το παιδί να αποκτήσει μεγαλύτερη αυτονομία, αυτοπεποίθηση, εσωτερική ισορροπία και δυνατότητα για μια πιο ελεύθερη διαμόρφωση της ζωής του. 23 23

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (9) Όλα τα ζωντανά πλάσματα έχουν την τάση να αναζητούν το χώρο που τους ταιριάζει περισσότερο και να μένουν μέσα στα όρια του. Το ίδιο κριτήριο ισχύει και για την πνευματική ζωή. Τα όρια της θα πρέπει να βρίσκονται κάπου ανάμεσα στο υπερβολικό και στο ανεπαρκές. Στο παιδί δεν αρέσουν οι λεγόμενοι «εκπαιδευτικοί παιδότοποι», γιατί τους βρίσκει πολύ μικρούς για τα μέτρα του. 24 24

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗ ΜΕΘΟΔΟΣ (10) Όταν όμως τα παιδιά έρθουν σε επαφή με τη φύση, αποκαλύπτουν τη δύναμή τους. Είναι γεγονός πως το παιδί έχει ανάγκη να ζει σύμφωνα με τους νόμους της φύσης και όχι μόνο να τη γνωρίζει. Το σημαντικότερο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να το ελευθερώσουμε από τους δεσμούς που το κρατάνε απομονωμένο στην τεχνητή ζωή της πόλης. 25 25

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (1) Η Montessori έλεγε για τη διαπαιδαγώγηση: είναι μια επαφή ψυχών και ο δάσκαλος πρέπει να αισθάνεται σεβασμό και συμπάθεια για τα παιδιά που διδάσκει. Maria Montessori, Η ανακάλυψη του παιδιού, σελ. 38. Ο δάσκαλος λειτουργεί σαν καταλύτης ανάμεσα σ’ ένα παιδί που είναι κουρασμένο, διαταραγμένο ή κουρασμένο και στο περιβάλλον που έχει ετοιμαστεί για την εκπαίδευση του. 26 26

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (2) Στην αγωγή και στην διδασκαλία η Montessori τοποθετεί το δάσκαλο σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με το υλικό της διδασκαλίας και το παιδί. Του δίνει περισσότερο το ρόλο του προσεκτικού παρατηρητή και προσωπικού συμβούλου του παιδιού. Η παθητικότητα συνίσταται σε μια επιστημονική περιέργεια και σεβασμό για τα φαινόμενα που παρατηρούν. 27 27

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (3) Η δασκάλα πρέπει να ξέρει ακριβώς πότε και πόσο να επέμβει, ώστε να μη γίνει εμπόδιο και να μην οδηγήσει σε λάθος δρόμο αντί να βοηθήσει μια ψυχή που ανοίγεται και που θα ζήσει με τις δικές της προσπάθειες. Η δασκάλα θα παρατηρήσει αν το παιδί ενδιαφέρεται για το αντικείμενο ή όχι και θα φροντίσει να μην προκαλέσει με τη βία το ενδιαφέρον του παιδιού. Ο καλύτερος τρόπος διδασκαλίας είναι αυτός που χρησιμοποιεί όσο το δυνατό λιγότερες λέξεις για να καταλάβει το παιδί. 28 28

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (4) Το θέμα δεν είναι να δώσεις στο παιδί γνώσεις για τις ιδιότητες των πραγμάτων ούτε να μάθει να χρησιμοποιεί σωστά το υλικό. Πλέον υπάρχει μια ριζική αλλαγή του συστήματος. Το έργο της εκπαίδευσης μοιράζεται ανάμεσα στη δασκάλα και το περιβάλλον. Αντί για «δασκάλα και που διδάσκει», υπάρχει ένας πολύ πιο περίπλοκος συνδυασμός δασκάλας και πολλών διαφορετικών αντικειμένων που συνεργάζονται για την εκπαίδευση του παιδιού. 29

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (5) Η συνεργασία της δεν αποκλείεται, αλλά γίνεται σοφή, λεπτή και πολύπλευρη. Δεν της χρειάζονται ούτε λέξεις, ούτε ενεργητικότητα, ούτε αυστηρό ύφος. Θα πρέπει να κάνει λογικές παρατηρήσεις, να έχει ηθική επαγρύπνηση, τα κύρια προσόντα της να μην είναι τα λόγια αλλά οι αρετές. 30

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (6) Καθήκον της είναι να οργανώνει ένα περιβάλλον που επιτρέπει στο παιδί να κατακτήσει την ελευθερία του. Οφείλει να παρατηρεί και να κατευθύνει αλλά ποτέ να διακόπτει ένα παιδί που εργάζεται. Το αφήνει στη δυσκολία του ώστε να προσπαθήσει να την υπερβεί μόνο του. Παρουσιάζει το υλικό ώστε τα παιδιά να μπορούν να το χρησιμοποιούν μόνα τους. Γενικά, οργανώνει ένα καλαίσθητο περιβάλλον μέσα στο οποίο επικρατεί η τάξη, η φυσικότητα, το πνεύμα της συνεργασίας και προπάντων η ελευθερία. 31

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (7) Χρέος της επίσης είναι να εμποδίσει το παιδί να συγχέει την ακινησία με το καλό και την κινητικότητα με το κακό αλλά και να διαπαιδαγωγήσει το παιδί στην δραστηριότητα, την εργασία και το καλό και όχι στην ακινησία και την παθητικότητα . Τα παιδιά μ’ αυτόν τον τρόπο δυναμώνουν, αναπτύσσουν την προσωπικότητά τους, γίνονται πειθαρχημένα και αποκτούν μια ψυχική υγεία, που είναι το άμεσο και λαμπρό επακόλουθο της ελευθέρωσης του νου. 32

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (8) Είναι δύσκολο να προετοιμάσουμε θεωρητικά μια τέτοια δασκάλα. Θα πρέπει να διαμορφωθεί κατάλληλα, να μάθει να παρατηρεί, να είναι ήρεμη, υπομονετική και ταπεινή, να συγκρατεί τις δικές της παρορμήσεις και να εκτελεί το έργο της με την απαιτούμενη λεπτότητα. 33

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ (1) Η Μοντεσσοριανή μέθοδος μεταξύ άλλων έχει και το πλεονέκτημα ότι φέρνει μαζί παιδιά από διάφορες κοινωνικές τάξεις και διαφορετικές ηλικίες. Καθορίζεται από μια νηφάλια αντικειμενικότητα, έχει έντονα εξατομικεύουσα τάση ενώ δίνει μικρότερη σημασία στην μουσική, γλωσσική και κοινωνική παιδαγωγική συνιστώσα. Η εκπαίδευση του ατόμου ολοκληρώνεται με τις δικές του αυθόρμητες προσπάθειες χωρίς τη μεσολάβηση άλλου. Είναι γεγονός πως η επέμβαση σε μια ολοκληρωμένη ήδη δουλειά αποτελεί πάντα εμπόδιο. Διακόπτει την εσωτερική παρόρμηση για έκφραση όπως συμβαίνει όταν χρησιμοποιούνται άμεσοι μέθοδοι για τη διδασκαλία. 34

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ (2) Παρομοιάζοντας το παιδί με ένα ρολόι, θα μπορούσαμε να πούμε πως η παλιά μέθοδος είναι σαν να πιέζουμε με τον αντίχειρα τους οδοντω τούς τροχούς του σταματημένου ρολογιού για να τους κάνουμε να γυρίσουν. Η περιστροφή τους εξαρτάται αποκλειστικά από την πίεση που ασκεί ο αντίχειρας. Ανάλογο είναι το αποτέλεσμα της εργασίας της δασκάλας στο παιδί. Το νέο εκπαιδευτικό σύστημα αντίθετα, είναι σαν το τεντωμένο ελατήριο που δίνει μια εσωτερική κίνηση στον όλο μηχανισμό. Είναι μια δύναμη που ενυπάρχει στο ίδιο το ρολόι και δεν εξαρτάται μόνο από το άτομο που το κουρδίζει. Κατά παρόμοιο τρόπο, η αυθόρμητη ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού συνεχίζεται αόριστα και βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση από τις πνευματικές δυνατότητες του παιδιού και όχι από τις προσπάθειες της δασκάλας του. Μοντεσσόρι , Η ανακάλυψη του παιδιού, σελ.172.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Reble, Α. (2005). Ιστορία της παιδαγωγικής, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα. Παυλίδης, Π. (2008). Θεμελίωση της παιδείας στη φιλοσοφική σκέψη, Εκδόσεις Τμήμα εκδόσεων ΑΠΘ. Πελεγρίνης, Θ. (2006). Αρχές Φιλοσοφίας, Εκδόσεις ΟΕΔΒ. Σακελλαρίου, Κ. & Μπεκιάρη, Α. (2001). Εισαγωγή στην επιστήμη της αγωγής. Αθήνα, Εκδόσεις Leader Books. Ρήγας, Α. (2000). Σύγχρονα ρεύματα στην επιστήμη της αγωγής, τ. Α΄. Αθήνα. Παπάς, Α. (1994). Σύγχρονη θεωρία και πράξη της αγωγής, τ. Α΄ & Β΄. Αθήνα, Εκδόσεις Δελφοί. Ξωχέλλης, Π. (1997). Εισαγωγή στην παιδαγωγική. Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Κυριακίδη. 36

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Τέλος Ενότητας