Οικονομική Ανθρωπολογία Ενότητα 2: Παραγωγή Ε. Δέλτσου Επίκουρος Καθηγήτρια Κοιν. Ανθρωπολογίας Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοιν. Ανθρωπολογίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Σκοποί ενότητας Η υπόδειξη των σχέσεων μεταξύ περιβάλλοντος και μορφών παραγωγής / τρόπων πορισμού της τροφής. Ο ρόλος της κατανάλωσης ενέργειας για την παραγωγικότητα και τα περιεχόμενα της τεχνολογίας. Η οργάνωση της παραγωγής, τα μέσα παραγωγής και ο καταμερισμός εργασίας. Οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής και οι μορφές εργασίας. Η εναλλακτική επικέντρωση στα μέσα διαβίωσης.

Περιεχόμενα ενότητας Παραγωγή και περιβάλλον Περιεχόμενα ενότητας Παραγωγή και περιβάλλον Ζητήματα ενέργειας και παραγωγικότητας στην ανθρώπινη οικολογία Ζητήματα τεχνολογίας Η πρόσβαση στους πόρους και η οργάνωση παραγωγής Τα μέσα παραγωγής και ο καταμερισμός εργασίας Κοινωνικές σχέσεις παραγωγής και ρυθμίσεις της οργάνωσης παραγωγής Η εργασία στις βιομηχανικές κοινωνίες Αθέατη εργασία και εργασία στον ελεύθερο χρόνο Τα μέσα διαβίωσης Βιβλιογραφία

Παραγωγή

Παραγωγή και περιβάλλον Το περιβάλλον όχι ως φυσικό προϊόν, αλλά ως μια κοινωνική και ιστορική διαδικασία; Η δυναμική πρόσληψη του οικοσυστήματος από την οπτική της ανθρώπινης οικολογίας  ανταλλαγή ενέργειας μεταξύ ανθρώπων και των λοιπών ειδών. Η σχέση μεταξύ ανθρώπων και των υλικών περιορισμών του περιβάλλοντος διαμεσολαβείται από την τεχνολογία. Οι πόροι ενός περιβάλλοντος σε σχέση με μια ‘πολιτική των πληθυσμών’ Το ζήτημα της αναγνώρισης ύπαρξης πόρων σε τοπικό αλλά και ‘υπερτοπικό’ επίπεδο από τις κοινωνίες, μια πολιτική οικονομική διαδικασία

Ζητήματα ενέργειας και παραγωγικότητας στην ανθρώπινη οικολογία Ανταλλαγές ενέργειας ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες ανθρώπων (ηλικιακές, ταξικές, έμφυλες, κλπ)  αφορούν στην κοινωνική οργάνωση των οικονομικών διαδικασιών  μεθοδολογικό πρόβλημα: η επικέντρωση στην απόκτηση της τροφής και η έλλειψη ενδιαφέροντος για άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Κριτικοί προβληματισμοί για την παγκοσμιότητα της έννοιας της ‘παραγωγικότητας’ και την υποβόσκουσα σύνδεσή της με την έννοια της ‘ανάπτυξης’. Η έννοια της ‘φέρουσας ικανότητας’: «η ικανότητα των πόρων μιας περιοχής να συντηρήσει έναν μέγιστο αριθμό ανθρώπων» (Narotzky 2007: 36). Κριτικές στην οικολογική οπτική: δεν παρέχει πλήρη κατανόηση της κοινωνίας και είναι σε μεγάλο βαθμό στατική και ανιστορική (χαρακτηριστικό παράδειγμα, η εθνογραφική ανάλυση των !Kung στο R.B. Lee, 1979, The !Kung San. Men, Women, and Work in a Foraging Society, Cambridge University Press).

Ζητήματα τεχνολογίας Η –ανομοιογενής ή όχι – πρόσβαση στην τεχνολογία σε διάφορες κοινωνίες συσχετίζεται με την εκάστοτε κοινωνική οργάνωση. Η κατανόηση της τεχνολογίας ως διαδικασίας απόκτησης ή/και μετασχηματισμού ενός προϊόντος  περιλαμβάνει τη διάρθρωση εργαλείων, γνώσης και ανθρώπων στο χώρο και το χρόνο  οι τεχνικές πράξεις ως ακολουθία διαμορφώνουν τη λειτουργική αλυσίδα που ολοκληρώνει μια παραγωγική φάση. Η τεχνολογία συνιστά μια διαδικασία συνάρθρωσης πόρων, ανθρώπων, γνώσεων, εργαλείων και εκφράζει την κοινωνική οργάνωση. Η άσκηση ελέγχου τόσο στην ιδιοκτησία και το δικαίωμα χρήσης του εργαλείου, όσο και στη γνώση χρήσης του  θέμα σχέσεων παραγωγής. Η διάκριση μεταξύ ‘ειδίκευσης’ για τη χειρωνακτική εργασία και ‘προσόντων’ για τις διοικητικές γνώσεις  σχετίζεται με τις θεσμικές διαδικασίες απόκτησης και αναγνώρισης της – ειδικής – γνώσης Η ‘ειδίκευση’ συνιστά ανθρώπινο κεφάλαιο και ανταλλακτική αξία.

Η πρόσβαση στους πόρους και η οργάνωση παραγωγής Ζήτημα δικαιωμάτων επί των πόρων: ποιος-α κατέχει τι και με τι δικαιώματα; Η οργάνωση αναφορικά με την πρόσβαση στο χώρο (γη, ύδατα, αέρα) και τους πόρους τους = οι σχέσεις παραγωγής: Ελεύθερη πρόσβαση Ατομική ιδιοκτησία Κοινοτική ιδιοκτησία Κρατική ιδιοκτησία ΌΜΩΣ: είναι μια αφηρημένη και μη εξαντλητική τυπολογία. Πρόβλημα, επίσης, η ίδια η έννοια της ιδιοκτησίας σε κοινωνίες όπου δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο.

Τα μέσα παραγωγής και ο καταμερισμός εργασίας Μέσα παραγωγής = χώρος, τεχνολογία και πηγές ενέργειας Η εργασία  το κρισιμότερο στοιχείο της παραγωγικής διαδικασίας. Κοινωνικές σχέσεις παραγωγής = η οργάνωση της εργασίας, της γης, των εργαλείων για την παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών. Οι δομές των σχέσεων παραγωγής = η πρόσβαση, η συνεργασία, η αντίσταση και ο έλεγχος επί των μέσων παραγωγής. Η μαρξιστική προσέγγιση θεωρεί την παραγωγή κεντρική στην διαμόρφωση της κοινωνικής δομής. Ο καταμερισμός εργασίας είναι ενθηκευμένος στην κοινωνική δομή και ιδεολογικά / πολιτισμικά νομιμοποιημένος  τα κριτήρια του καταμερισμού εργασίας είναι κοινωνικά κατασκευασμένα και όχι φυσικά. Ο καταμερισμός εργασίας για τον Durkheim συμβάλλει στην «ενοποίηση του κοινωνικού σώματος». Ο καταμερισμός εργασίας αποδίδει κοινωνικούς ρόλους στα άτομα.

Κοινωνικές σχέσεις παραγωγής και ρυθμίσεις της οργάνωσης παραγωγής Μονάδα παραγωγής = ο χώρος παραγωγής (συνεχής ή ασυνεχής, με μια ή περισσότερες εργασιακές διαδικασίες), όπου οι οργανωμένες σχέσεις παραγωγής καταλήγουν σ’ ένα αποτέλεσμα. Κοινωνικές σχέσεις παραγωγής  προκύπτουν από τον τρόπο ένταξης στην παραγωγική διαδικασία (η πρόσβαση ή μη στα μέσα παραγωγής, οι δυνατότητες ελέγχου και συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων…)

Η εργασία στις βιομηχανικές κοινωνίες Η εξαρτημένη, μισθωτή εργασία χαρακτηρίζει τις βιομηχανικές σχέσεις παραγωγής. Η οικονομική έννοια της ‘εργασίας’ ταυτίζεται στις δυτικές κοινωνίες με τις εξαρτημένες εργασιακές σχέσεις. Για την ανθρωπολογία είναι απαραίτητη μια διεύρυνση της έννοιας ‘εργασία’  πιο σύνθετο περιεχόμενο με συμπερίληψη της ‘ανεπίσημης’ (π.χ. οικιακή, αθέατη εργασία, ‘αναπαραγωγικές’ δραστηριότητες) οικονομίας  τι ρόλο παίζει η ανεπίσημη εργασία συνολικά στην κοινωνική αναπαραγωγή. Συνεπώς, μια συνολικότερη προσέγγιση της ‘εργασίας’ = όχι μόνον ‘απασχόληση’ και ‘εξαρτημένες εργασιακές σχέσεις’, αλλά ένα οικονομικό πεδίο που περιλαμβάνει παραγωγικές και αναπαραγωγικές κοινωνικές σχέσεις και τις διαδικασίες υλικής αναπαραγωγής μιας κοινωνίας.

Αθέατη εργασία και εργασία στον ελεύθερο χρόνο Θεωρητικό και μεθοδολογικό ζήτημα, η αξιολόγηση της εργασίας έξω από τις σχέσεις της αγοράς. Χαρακτηριστική περίπτωση: η οικιακή εργασία  έχει ανταλλακτική αξία ή αξία χρήσης;  παράγει υπεραξία;  πώς μπορούν να αποτιμηθούν τα εμπλεκόμενα συναισθήματα (π.χ. η σχεσιακότητα ‘αγάπης’ και κοινωνικού φύλου) στην αποτίμηση αυτής της εργασίας; υπεραξία = πλεόνασμα αξίας από τη διαφορά της αναγκαίας αξίας για την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού και της αξίας από τα αγαθά που παράγονται. Το ζήτημα της αξίας κεντρικό επίσης σε περιπτώσεις δραστηριοτήτων που δεν εντάσσονται στις ανταλλακτικές σχέσεις της αγοράς (π.χ. ανταλλαγή εργασίας, εθελοντική εργασία και το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται).

Τα μέσα διαβίωσης Εναλλακτική έμφαση στα μέσα διαβίωσης αντί για την παραγωγή  η παραγωγή ως απλό επιφαινόμενο των διαδικασιών αναπαραγωγής. Ο προσπορισμός των μέσων διαβίωσης συνιστά ένα συνολικό πεδίο: περιλαμβάνει το πλαίσιο της αγοράς με τις σφαίρες παραγωγής και κατανάλωσης, αλλά και εκτός της αγοράς, την αναπαραγωγή, τον ελεύθερο χρόνο και άλλα αγαθά και υπηρεσίες (π.χ. DoItYourself -DIY-). Η επικέντρωση στα μέσα διαβίωσης = πώς αποκτώνται τα απαραίτητα για τη διαβίωση  τα επίσημα και τα ανεπίσημα συστήματα απόκτησης πόρων είναι εξίσου κεντρικής σημασίας και επίκεντρο έρευνας  η μικροανάλυση της οικιακής οικονομίας και των τοπικών κοινωνικών σχέσεων  διεύρυνση του φάσματος των «οικονομικών» κοινωνικών σχέσεων.

Βιβλιογραφία Narotzky, S. 2007 (1997). Οικονομική Ανθρωπολογία: Νέοι Προσανατολισμοί. Εκδόσεις Σαββάλας. κεφ. 1

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση, Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.