ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (έθιμα, γλωσσικοί ιδιωματισμοί, διατροφή, μουσική και χορός, τέχνες, χλωρίδα και πανίδα )

ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ Του χρόνου σαν και σήμερο, σαν τούτη την ημέρα να ΄μαστε ούλοι μας καλά να κάνουμε παρέα. Προέρχεται από τις λέξεις μαντεύω και άδω. Τον 6ο αι. π.Χ ο κρητικός μάντης και προφήτης Επιμενίδης έγραφε τους χρησμούς του σαν ποιήματα.

Ριζίτικα (μόνο στα Χανιά) Στης Κρήτης τα ψηλά βουνά στη μπάντα του Θερίσου Κάθεται ένας σταυραϊτός με τις χρυσές φτερούγες Και γράφει με τα νύχια του γράμμα εις τον σουλτάνο την Κρήτη θέλω ελεύθερη είναι προϊόντα της ρίζας δηλαδή των προπόδων των βουνών ή η λέξη ίσως να προέρχεται από την αρχαία Ριζηνία δηλαδή τα σημερινά Μεσκλά. Υπάρχουν 2 είδη ριζίτικων τραγουδιών, τα επιτραπέζια και αυτά που τραγουδιούνται στην στράτα

Παραδοσιακά μουσικά όργανα στην Κρήτη Λύρα κρητική ή νησιωτική (Κρήτη, Δωδεκάνησα και Β. Ελλάδα) έχει σχήμα αχλαδιού τρεις χορδές (σολ-ρε-λα), το δοξάρι της είναι συνήθως στολισμένο με τα γερακοκούδουνα ο ήχος της θυμίζει εκείνον του βιολιού ο λυράρης δεν πατάει τις χορδές με τα δάχτυλά του αλλά τις ακουμπάει με τα νύχια του από τα πλάγια.

Κρητική – ποντιακή λύρα

Λαούτο - Μπουλγαρί - Σφυροχάμπλιο ή θιαμπόλι Λαούτο - Μπουλγαρί - Σφυροχάμπλιο ή θιαμπόλι «Ηπαιρνε το λαγούτον του και σιγανά επορπάτει κι εχτύπαν το γλυκιά γλυκιά ανάδια στο παλάτι» (Ερωτόκριτος 17ος αι.- Βιντσέντζος Κορνάρος)

Παραδοσιακή ενδυμασία Η γνωστή παραδοσιακή αντρική ενδυμασία με τη βράκα, το γελέκι, το μεϊτάνι και τα στιβάνια εμφανίστηκε στις αρχές του 16ου αι. Όσον αφορά τη βράκα φαίνεται ότι η Κρήτη την πήρε από τους πειρατές της Αλγερίας ή της Τύνιδας.

Τα πολλά κρόσια στο μαύρο σαρίκι- κεφαλοκάλυμμα δείχνει τα πολλά χρόνια της τουρκοκρατίας και με το σχήμα (δάκρυ) τους συμβολίζουν το θρήνο και τη θλίψη που προκάλεσε το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου Στιβάνια, η ονομασία τους προέρχεται από την ιταλική λέξη stivale, που σημαίνει μπότα, απομεινάρι της μακράς περιόδου της ενετοκρατίας στα Χανιά (1204 - 1669). Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της φορεσιάς είναι το ασημομάχαιρο.

Οι βασικοί τύποι των γιορτινών γυναικείων ενδυμασιών της Κρήτης είναι η «φορεσιά με ζιπόνι και φουστάνι», η «Σάρτζα» και η «Κούδα».

Χορός Ο συρτός, το πεντοζάλι (ιστορική αναφορά), ο μαλεβιζιώτικος και η σούστα χορεύονται περισσότερο Ενώ άλλοι όπως ο αγκαλιαστός, ο ανωγειανός, η γλυκομηλίτσα, ο ζερβοδέξιος, η κανέλλα και το ρόδο τείνουν να ξεχαστούν. Ειδικά για το πεντοζάλι, πρόκειται για έναν «πυρρίχιο» χορό ειδικά γραμμένο (κατ΄εντολή του Δασκαλογιάννη) για το πέμπτο ζάλο (βήμα), δηλαδή, όπως λέγεται, για την πέμπτη κατά σειρά ευκαιρία που σύντομα θα παρουσιαζόταν για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους.

Κρητική διατροφή ‘‘ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ’’

χαρακτηριστικό στοιχείο της κρητικής διατροφής είναι η τσικουδιά η λέξη τσικουδιά προέρχεται από τα τσίκουδα, δηλαδή τα τσάμπουρα, τις φλούδες και τα κουκούτσια. ο θεσμός του ρακοκάζανου θεσμοθετήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο γύρω στο 1920 όπως κάθε ποτό όμως, η κατανάλωσή της θέλει μέτροκαι προσοχή διότι: η πρώτη φέρνει όρεξη,  η δεύτερη υγεία,  η τρίτη φέρνει τη χαρά,  η τέταρτη ευτυχία,  η πέμπτη τη συζήτηση,  η έκτη φλυαρία,  η έβδομη τη συμπλοκή,  η όγδοη αστυνομία,  η ένατη το δικαστή και  η δέκατη...κηδεία!  

Λέξεις Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι γλωσσικοί ιδιωματισμοί της κρητικής διαλέκτου. Καθώς και η συνύπαρξη λέξεων που προέρχονται από: τα αρχαία ελληνικά ή τα μεταγενέστερα βυζαντινά ή με σύνταξη αρχαίων ελληνικών (όπως χοχλιός από το κοχλίας, αμπώθω από το απωθώ, ρέγομαι από το αρχαίο ορέγομαι, αίγα, ήφερά σου, παρακαλώ σε) με λέξεις που έχουν τούρκικη προέλευση (όπως ντελικανής, μπεγίρι=άλογο), ή ιταλική (φιλιότσος, στιβάνι).

Πέρα πόδες : Μακριά Καταχανάς : Διάβολος Ίντα κάνεις : Τι κάνεις Τάρταλο : Σάπιο Μακρινάρι : Το κοντάρι το μακρύ Μπέτι : Θώρακας Ήντα γίνε : Τι έγινε Κιαμ ήντα : Και τι Καζίκι : Μεθυσμένος Δεν κατέω : Δεν Ξέρω Όι : Όχι Ντάντος : Νονός Γλάκα : Τρέχα Λαχτίδι : Κλωτσιά Μισερόνομαι : Χτυπάω άσχημα χαρώτο : Χαριτωμένο Αίγες : Κατσίκες Έπαέ Πέρα : εδώ πέρα Θα βαρείς : Θα χτυπήσεις Γροικάς : Ακούω Ξανοίγει : Κοιτάς Όρνιθα : Κότα Θωρώ : Βλέπω Σύντεκνος : Κουμπάρος Ξετελεύω : Τελειώνω Γαέρνω : Γυρνάω

Τέχνες Αργαλειός – υφαντά : Κεραμική, Ξυλογλυπτική, Καλαθοποιία Μαχαιροποιία: "Μαχαίρι μαυρομάνικο κι ασημοσκαλισμένο στη ζήση μου θα βρίσκεσαι στη μέση μου ζωσμένο"

Κρητική αρχιτεκτονική Η κρητικά αρχιτεκτονική έχει επηρεασθεί από πολλούς παράγοντες κυρίως από την εναλλαγή των πολλών κατακτητών που πέρασαν από το νησί (Άραβες, Ενετοί, Τούρκοι). Έτσι σε όλο το νησί βλέπουμε διάσπαρτα Βενετσιάνικα κάστρα, Τούρκικα τζαμιά, Βυζαντινές εκκλησίες και δημόσια Ενετικά κτήρια. Οι οικισμοί είναι κτισμένοι πυκνά λόγω των πειρατικών επιδρομών, και γι΄ αυτό δεν έχουμε στο νησί παραθαλάσσιους οικισμούς μέχρι το μέσο του 19ου αι.

Το κρητικό σπίτι, το παραδοσιακό αστικό σπίτι έχει σχήμα Π ή Γ με εσωτερική αυλή και αποτελείται από το ισόγειο ή κατώγι, το μεσοπάτωμα ή μετζάο, και τέλος το ανώγι ή όροφο Στο κατώγι υπήρχαν οι αποθήκες του σπιτιού, το μετζάο χρησιμοποιούταν κυρίως σαν επαγγελματική στέγη ενώ το ανώγι ήταν το κυρίως σπίτι με τις κάμαρες (υπνοδωμάτια), τη σάλα και του βοηθητικούς χώρους.

Ζώα και βότανα Ο αίγαγρος («αγρίμι» για το αρσενικό και «σανάδα» για το θηλυκό) ή κρι-κρι

Κρητικός αγριόγατος ή φουρόγατος, Το άλογο της Μεσσαρά ή Γεωργαλίδικο άλογο

Κρητικός ιχνηλάτης Φραγκολίνος Γυπαετός

Στις Μινωϊκές τοιχογραφίες φαίνεται η ιδιαίτερη σχέση που είχαν οι παλιοί Κρήτες με τη φύση και τα γεννήματά της. Το δίκταμο ή έρωντας θεωρείται το βότανο σύμβολο της Κρήτης. Το όνομα του προέρχεται από τη λέξη Δίκτη (όρος) και θάμνος= ο θάμνος της Δίκτης, και έχει ιδιαίτερες θεραπευτικές ιδιότητες.