Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 3 – Φωνητική) Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 3 – Φωνητική) Καθηγήτρια: Αρχόντω Τερζή

Φωνητική Ο τομέας της Γλωσσολογίας που μελετά τους ήχους της Γλώσσας (φθόγγους). 1. Αρθρωτική φωνητική (articulatory phonetics) 2. Ακουστική φωνητική (acoustic phonetics) 3. Αντιληπτική φωνητική (auditory phonetics)

Αρθρωτική Φωνητική --- Ο αρχαιότερος τομέας της φωνητικής. Εξετάζει την παραγωγή των φθόγγων από τα ανθρώπινα φωνητικά όργανα. Οι φθόγγοι προκύπτουν όταν ένα ή περισσότερα όργανα επιδρούν στη ροή του αέρα καθώς αυτός εξέρχεται* από τους πνεύμονες προς το στόμα ή/και τη μύτη. --- * Αυτός ο μηχανισμός αέρα λέγεται πνευμονικός εκπνευστικός και είναι ο πιο κοινός. Υπάρχουν και άλλοι μηχανισμοί αέρα με τους οποίους παράγονται φθόγγοι, αλλά είναι αρκετά σπάνιοι. Τα κλικ, για παράδειγμα, παράγονται με τον αέρα να ρουφιέται μέσα στο στόμα, κι αυτός ο μηχανισμός ονομάζεται εισπνευστικός.

Ακουστική Φωνητική Ασχολείται με τα χαρακτηριστικά των φθόγγων από τη στιγμή που μεσολαβεί ανάμεσα στην παραγωγή τους από τα ανθρώπινα φωνητικά όργανα και στη λήψη τους από τα όργανα της ακοής. Τα χαρακτηριστικά αυτά εξετάζονται όπως και αυτά οποιουδήποτε άλλου ήχου, δηλ., ως προς το πλάτος, την περίοδο, τη συχνότητα της ταλάντωσης, κλπ.

Αντιληπτική Φωνητική Ασχολείται με τη λήψη των ηχητικών κυμάτων από τα όργανα της ακοής. Δεν εξετάζεται ο ήχος, αλλά το αποτέλεσμα που προκαλεί στα όργανα της ακοής. Η επίδραση αυτή αναλύεται από της πλευρά της φυσιολογίας (αντίληψη του ήχου) αλλά και της ψυχογλωσσολογίας (αναγνώριση ενός ήχου ως φθόγγου – διαφορετικοί ομιλητές, πλην όμως ο ίδιος ήχος).

Φωνητικά όργανα – Φωνητική οδός Ο αέρας που βγαίνει από τους πνεύμονες περνάει από την τραχεία και το λάρυγγα, στο εσωτερικό του οποίου βρίσκονται οι φωνητικές χορδές (οι οποίες στο βιβλίο σας αναφέρονται ως φωνητικές πτυχές). (Σημείωση: να θυμάστε ότι πιο πάνω από τον λάρυγγα βρίσκεται ο φάρυγγας).

…. Οι Φωνητικές πτυχές είναι δύο σαρκώδεις μεμβράνες με βασική λειτουργία να εμποδίζουν τη δίοδο ξένων σωμάτων (π.χ. τροφής) στους πνεύμονες. Η σχισμή που βρίσκεται ανάμεσά τους λέγεται γλωττίδα (ή γλωσσίδα). Όταν κλείνει η γλωσσίδα, έρχονται σε επαφή οι φωνητικές χορδές και τίθενται σε παλμική κίνηση κι έτσι έχουμε την παραγωγή φωνής.

…. Αν ο αέρας που εξέρχεται από τους πνεύμονες συνεχίσει την έξοδό του περνώντας από τον φάρυγγα και τη στοματική (ή τη ρινική) κοιλότητα χωρίς να συναντήσει κανένα εμπόδιο έχουμε την παραγωγή φωνηέντων. Αν ο αέρας συναντήσει εμπόδιο από δύο αρθρωτές, έχουμε την παραγωγή συμφώνων.

…. Αν η γλωσσίδα παραμείνει ανοιχτή (δηλαδή δεν δημιουργηθεί παλμική κίνηση των φωνητικών χορδών) αλλά ο αέρας που εξέρχεται από τους πνεύμονες συναντήσει κάποιο εμπόδιο μετά τη γλωσσίδα, τότε έχουμε την παραγωγή άηχων συμφώνων. Αν η γλωσσίδα παραμείνει κλειστή και οι φωνητικές χορδές πάλλονται, έχουμε την παραγωγή ηχηρών συμφώνων.

…. Δύο ακόμη όργανα που αξίζει να αναφερθούν είναι: Η επιγλωττίδα*, η οποία καλύπτει τον λάρυγγα όταν τρώμε ώστε οι τροφές να κατευθυνθούν προς τον οισοφάγο και στη συνέχεια στο στομάχι. * Συγκρίνετε με τη γλωττίδα (διαφ. 7)

Οι τρεις περιοχές της παραγωγής του λόγου

Κάθετη τομή της Φωνητικής Οδού

Σύμφωνα Σύμφωνα Ο αέρας, καθώς εξέρχεται από τους Ο αέρας, καθώς εξέρχεται από τους πνεύμονες, συναντά κάποιο εμπόδιο (από τους αρθρωτές*). * όπως, χείλη, δόντια, γλώσσα.

Σύμφωνα: Ηχηρά - Άηχα Αν, καθώς ο αέρας εξέρχεται από τους πνεύμονες: οι φωνητικές πτυχές δεν πάλλονται, τα σύμφωνα που παράγονται είναι: άηχα οι φωνητικές πτυχές πάλλονται, τα σύμφωνα που παράγονται είναι: ηχηρά

Σύμφωνα: Ρινικά - Στοματικά Ρινικά/έρρινα (nasals): Η υπερώα κατεβαίνει και ο εκπνεόμενος αέρας περνάει από τη ρινική κοιλότητα, η οποία και λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση ως χώρος αντήχησης. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ιδιαίτερα ρινική ομιλία κάποιων ανθρώπων μπορεί να οφείλεται στην κατασκευή της υπερώας (και όχι μόνο). Τα ρινικά σύμφωνα θεωρούνται ηχηρά και στιγμιαία. Στοματικά (orals): Η υπερώα φράζει την έξοδο του αέρα από τη ρινική κοιλότητα και έτσι μόνο η στοματική κοιλότητα λειτουργεί ως χώρος αντήχησης. Στοματικά είναι όλα τα σύμφωνα που δεν είναι ρινικά.

Σύμφωνα: Στιγμιαία - Τριβόμενα Στιγμιαία/έκκροτα(stops/plosives): Οι αρθρωτές πλησιάζουν ο ένας τον άλλον φράζοντας (προσωρινά) τελείως την έξοδο του αέρα που έχει ήδη περάσει από τη γλωσσίδα. Αυτή η ολική φραγή προκαλεί συμπίεση του αέρα με αποτέλεσμα να ακούγεται κάτι σαν έκρηξη όταν απομακρύνονται οι αρθρωτές (γι αυτό λέγονται και έκκροτα). Τριβόμενα/εξακολουθητικά (fricatives): Ο κινητός αρθρωτής πλησιάζει τον άλλο χωρίς να εμποδίζεται τελείως η δίοδος του αέρα. Προκύπτει όμως αναταραχή του αέρα και τριβή των μορίων του (γι αυτό: τριβόμενα).

Σύμφωνα: Προστριβόμενα Προστριβόμενα (affricates): είναι κατά κάποιον τρόπο συνδυασμός Στιγμιαίων και Τριβόμενων, αφού στην αρχή υπάρχει ολική φραγή και στη συνέχεια απομακρύνονται ελαφρά οι αρθρωτές και υπάρχει τριβή. Η Αγγλική έχει: Ουρανικά Τριβόμενα: [ʃ]: shoes, shy, sure [ʒ]: measure, vision Ουρανικά Προστριβόμενα: [tʃ]: choke, match [dʒ]: judge, region Προστριβόμενα Ελληνικής: [ts]: τσάντα (σύμφωνα με μια άποψη) [dz]: τζάμι

Σύμφωνα: Υγρά Υγρά (liquids): Όταν παράγονται τα υγρά εμποδίζεται ο αέρας αλλά όχι τόσο όσο στην περίπτωση της προσωρινής φραγής των στιγμιαίων, ούτε όπως με την τριβή των τριβόμενων. Στην περίπτωση του [l] για παράδειγμα, ο αέρας ξεφεύγει από τις πλευρές της γλώσσας (γι αυτό και αυτό το υγρό λέγεται πλευρικό).

Τα σύμφωνα της Ελληνικής ΤΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ Τ Ρ Ο Π Σ Α Θ Ω Η Διχειλικά (Bilabial) Χειλοδοντικά (Labiodental) Μεσοδοντικά (Interdental) Οδοντικά (Dental) Φατνιακά (Alveolar) Ουρανικά (Palatal) Υπερωϊκά (Velar) Στιγμιαία (Stops) Άηχα (Voiceless) Ηχηρά (Voiced) [p]=παιδί [b]=μπήκα [t]=τόλμη [d]=ντύνω [c]=καιρός [ɟ]=έγκυος [k]=καλός [g]=γκρίνια Ρινικά (έρρινα) (Nasals) [m]=Μαρία [n]=αν [ɲ]=νιότη %νήμα [ŋ]=άγχος Τριβόμενα (Fricatives) [f]=φωτιά [v]=βάρος [θ]=θάρρος [ð]=δομή [s]=σώμα [z]=ζωή [ç]=άχυρο [ʝ]=γέρος [x]=χαρά [γ]=γάτα Πλευρικό (Lateral) Παλλόμενα πολυ/ μονοπαλλόμενο [l]=άλογο [r]=[perro] [ɾ]=[ρόδα] [ʎ]=ηλιάζω %Ηλίας

Σύμφωνα: τόπος άρθρωσης Διχειλικά (bilabial): Οι εμπλεκόμενοι αρθρωτές είναι τα χείλη, τα οποία ακουμπούν το ένα στο άλλο. Χειλοδοντικά (labiodental): Τα κάτω χείλη ακουμπούν στα πάνω δόντια. Μεσοδοντικά (interdental): Η γλώσσα τοποθετείται ανάμεσα στα δόντια.

… Οδοντικά (dental): Η άκρη της γλώσσας ακουμπά στα δόντια (στο πίσω μέρος τους). Φατνιακά (alveolar): Η άκρη της γλώσσας ακουμπά στο μαλακό μέρος που βρίσκεται ακριβώς πάνω από τα δόντια. Ουρανικά (palatal): Η ράχη της γλώσσας ακουμπά στον ουρανίσκο.

... Υπερωϊκά (velar): Το πίσω μέρος της γλώσσας ακουμπά στην υπερώα. ----- Σταφυλικά (uvular): Το πίσω μέρος της γλώσσας ανυψώνεται στην σταφυλή. Η Ελληνική δεν έχει σταφυλικά, έχει όμως η Γαλλική (Paris), η Ισπανική (enjuto) και η Αραβική. Γλωττιδικά (glottal): πρόκειται για φθόγγους που παράγονται στη γλωττίδα. high, history. Η Ελληνική δεν έχει γλωττιδικά σύμφωνα (ούτε σταφυλικά).

Τα σύμφωνα της Αγγλικής

Περιγραφή Συμφώνων Η άρθρωση των συμφώνων περιγράφεται από τις εξής παραμέτρους: 1. Τόπος άρθρωσης (διχειλικά, χειλοδοντικά, κλπ.) 2. Τρόπος άρθρωσης (στιγμιαία, τριβόμενα, κλπ.) 3. Ηχηρότητα (ηχηρά, άηχα) 4. Ρινικότητα (ρινικά, στοματικά)

Φωνήεντα Φωνήεντα Ο αέρας, καθώς εξέρχεται από τους πνεύμονες, ΔΕΝ συναντά κάποιο εμπόδιο από τους αρθρωτές*. * όπως, χείλη, δόντια, γλώσσα (βλέπε διαφ. 12)

Τα φωνήεντα

Φωνήεντα: Ελληνική Η Ελληνική είναι πολύ εύκολη γλώσσα από πλευράς φωνηέντων, αφού έχει μόνο τα παρακάτω 5! [i] [e] [a] [u] [o]

Φωνήεντα: Αγγλική Στην Αγγλική τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα: [i] beat, we, believe, people. [I] bit, consist, injury, business [e] bait, reign, great, they [ε] bet, reception, says, guest [æ] bat, laugh, anger, rally [u] boot, who, duty, through, sewer [U] put, foot, butcher, could

... [o] boat, grow, though, over [ ] bought, caught, wrong, stalk, core [a] pot, father, honor, hospital [^] but, tough, another [ә] among, focus, sofa Great Vowel Shift (1400-1600) Ευθύνεται για την έλλειψη φωνητικής αντιστοίχησης στη γραφή των λέξεων της Αγγλικής. Τα υψηλά φωνήεντα έγιναν δίφθογγοι και τα αμέσως χαμηλότερα έγιναν πιο υψηλά (για να αναπληρώσουν το κενό).

Φωνήεντα: Κέτσουα Η ιθαγενής γλώσσα της Λατινικής Αμερικής που λέγεται Κίτσουα, και μιλιέται κυρίως στο Εκουαδόρ και στο Περού, έχει μόνο 3 φωνήεντα. [i] [a] [u] Ama micuichu; yapa jaya can, ansa yacuha (yacuhua) milpungui. ‘Μην το φας, είναι πολύ πικρό. Δοκίμασέ το με λίγο νερό.’

… Προσέξτε ότι, αν και η Κέτσουα* έχει μόνο τρία φωνήεντα, αυτά καταλαμβάνουν όλο το φάσμα των φωνηέντων, δηλαδή, η γλώσσα δεν έχει τρία πρόσθια φωνήεντα ή τρία οπίσθια, κλπ., αλλά ένα πρόσθιο, ένα οπίσθιο (και τα δύο υψηλά) και ένα κεντρικό (χαμηλό). Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα (σχετικά λίγα) φωνήεντα της Ελληνικής. ---- * Το γεγονός ότι τη λέμε Κέτσουα, παρότι η ίδια η γλώσσα δεν έχει [e], οφείλεται στα Ισπανικά, τα οποία μιλιούνται σε όλες τις χώρες που μιλιέται και η Κέτσουα (η Ισπανική έχει [e]).

Περιγραφή Φωνηέντων Η άρθρωση των φωνηέντων περιγράφεται από τις εξής παραμέτρους: 1. Η θέση της γλώσσας ως προς τον κάθετο άξονα (υψηλά, μεσαία, χαμηλά). 2. Η θέση της γλώσσας ως προς τον οριζόντιο άξονα (πρόσθια, κεντρικά, οπίσθια). 3. Το αν τα χείλη είναι στρογγυλεμένα ή όχι. 4. Το αν προφέρονται με τη γλώσσα σε ακραίες θέσεις ή όχι (τεταμένα, χαλαρά). 5. Ρινικότητα (ρινικά, στοματικά)

… Οι δύο πρώτες παράμετροι είναι αρκετές για την περιγραφή των φωνηέντων της Ελληνικής. Η παράμετρος 3. είναι περιττό να αναφερθεί για την Ελληνική (αλλά και την Αγγλική) αφού όλα τα οπίσθια φωνήεντά της προφέρονται με τα χείλη στρογγυλεμένα. Δεν είναι όμως περιττή για τη Γαλλική, η οποία έχει [+υψηλά, + πρόσθια, + στρογγυλά] φωνήεντα, π.χ.: [tü] = ‘εσύ’. (βλέπε σχετική άσκηση στο κεφάλαιο της Φωνολογίας)

… H παράμετρος 4. επίσης είναι περιττή για την Ελληνική αφού τα φωνήεντά της δεν διαχωρίζονται σε Τεταμένα (Tense) και Χαλαρά (Lax). Είναι όμως πολύ σημαντική για γλώσσες όπως η Αγγλική (βλέπε διαφορές μεταξύ [i] και [I], [e] και [ε], [u] και [U], [o] και [ ]). Η παράμετρος 5. είναι πάλι περιττή για την Ελληνική, αλλά όχι για την Πορτογαλική, η οποία έχει ρινικά φωνήεντα.

Υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά Με τον όρο υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά (Suprαsegmental Features) αναφερόμαστε σε χαρακτηριστικά της γλώσσας τα οποία επεκτείνονται σε περισσότερους από ένα φθόγγους. Στο μάθημα αυτό θα αναφερθούμε σε: 1. Έκταση (length) 2. Επιτονισμό (intonation) 3. Μουσικό τόνο (tone) 4. Δυναμικό τόνο (stress)

Έκταση Δεν έχουν όλοι οι φθόγγοι την ίδια διάρκεια. Μερικοί είναι εγγενώς μακρύτεροι από άλλους. Για παράδειγμα, τα υψηλά φωνήεντα είναι βραχύτερα από τα χαμηλά (γι αυτό και τα [i] και [u] είναι αυτά που χάνονται πιο συχνά στις διάφορες γλώσσες). Όμως, σε μερικές γλώσσες η διαφορά στην έκταση ενός φθόγγου έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετική λέξη. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η Ιταλική. Ακολουθούν άλλα παραδείγματα στην επόμενη διαφάνεια.

… Φινλανδική: έχει μακρά φωνήεντα και μακρά σύμφωνα (το μήκος συμβολίζεται με : μετά από τον φθόγγο που είναι μακρύτερος) [muta] ‘λάσπη’ [mu:ta] ‘άλλος’ [mut:a] ‘αλλά’ [tapan] ‘φονεύω’ [tapa:n] ‘συναντώ’ Η Κυπριακή Ελληνική έχει μακρά σύμφωνα με διακριτή λειτουργία (αλλά όχι μακρά φωνήεντα). [ena] ‘1’ [en:a] ‘θα’

Επιτονισμός Οι ηχηροί φθόγγοι (κυρίως τα φωνήεντα) μπορούν να παραχθούν με διαφορετική θεμελιώδη συχνότητα*. Επιτονισμός είναι ο τρόπος με τον οποίο η θεμελιώδης συχνότητα (pitch) ανεβαίνει και κατεβαίνει σε ένα τμήμα λόγου (π.χ., σε μια πρόταση). Η Ελληνική, όπως και οι περισσότερες Ευρωπαϊκές γλώσσες, χρησιμοποιούν τις αλλαγές της θεμελιώδους συχνότητας για να διαφοροποιήσουν το νόημα μέσα στην πρόταση. 1. έκλεισε το παράθυρο 2. έκλεισε το παράθυρο; * Η συχνότητα με την οποία πάλλονται οι φωνητικές χορδές.

Μουσικός τόνος Σε άλλες γλώσσες, η θεμελιώδης συχνότητα της συλλαβής αλλάζει το νόημα της λέξης. Δηλαδή, η θεμελιώδης συχνότητα επιφέρει αλλαγές στο νόημα της λέξης (αντί για το νόημα της πρότασης). Τέτοιες γλώσσες είναι η Ταϊλανδέζικη, η Μανδαρίνικη, η Βιετναμέζικη, η Ζουλού κ.α. Τα παραδείγματα παρακάτω είναι από την Κινεζική (Μανδαρίνικη) Τόνος Νόημα [ma] υψηλός ‘μητέρα’ [ma] υψηλός ανερχόμενος ‘καναβούρι’ [ma] χαμηλός κατερχόμενος ανερχόμενος ‘άλογο’ [ma] υψηλός κατερχόμενος ‘κοροϊδεύω’ Για να τα ακούσετε, πηγαίνετε στο: http://www.phonetics.ucla.edu/course/chapter10/chinese/chinese.html

Δυναμικός τόνος Ο δυναμικός τόνος είναι χαρακτηριστικό των συλλαβών, όχι των φθόγγων. Η τονισμένη συλλαβή είναι περισσότερο ‘εξέχουσα’ από τη μη τονισμένη. Αυτό οφείλεται σε μια σειρά από παράγοντες, μεταξύ των οποίων και το ότι οι τονισμένες συλλαβές περιέχουν τεταμένα φωνήεντα Τα τονισμένα φωνήεντα έχουν συνήθως μεγαλύτερη φωνητική διάρκεια από τα άτονα.

… Σε μερικές γλώσσες η θέση του τόνου είναι προβλέψιμη. Σε αυτές τις γλώσσες ο (δυναμικός) τόνος δεν αποτελεί διακριτό χαρακτηριστικό. Τσέχικη: ο τόνος πέφτει πάντα στην πρώτη συλλαβή Γαλλική: ο τόνος πέφτει πάντα στην τελευταία συλλαβή. Ελληνική: ο τόνος πέφτει σε διαφορετικές συλλαβές και αποτελεί διακριτό χαρακτηριστικό. π.χ., καλός – κάλος.