Λεξικολογία-Λεξικογραφία Γαβριηλίδου Ζωή Λέκτορας Ελληνικής Γλώσσας Π.Τ.Ν-Δ.Π.Θ

Α. ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑ

Λεξικολογία και συναφείς επιστήμες Λεξικολογία : μελετά το γλωσσικό σημείο στο σύνολό του και ασχολείται με τα λεξικά μορφήματα Λεξικογραφία : κλάδος που ασχολείται θεωρητικά και πρακτικά με τη σύνταξη λεξικών Σημειολογία : μελέτη κωδίκων σημείων Σημασιολογία : μελέτη σημαινομένου

Η λεξικολογία είναι : Περιγραφική, όταν περιγράφει συγχρονικά το λεξιλόγιο μιας γλώσσας (μονοσημία, πολυσημία, ομωνυμία, ιδιωτισμοί, σύνθεση-παραγωγή, συνωνυμικά-αντωνυμικά πεδία) Ιστορική, όταν εξετάζει διαδοχικά το λεξιλόγιο (ετυμολογία) Εφαρμοσμένη, όταν ασχολείται με τη συστηματική διδασκαλία του λεξιλογίου πρώτης ή δεύτερης γλώσσας

Το λεξιλόγιο Διακρίνουμε ανάμεσα σε λεξιλόγιο (lexique) που είναι το σύνολο των λεξικών μονάδων της γλώσσας ως συστήματος και λεξιλόγια (vocabulaires) που είναι το σύνολο των λεξικών μονάδων που εμφανίζονται στο λόγο. Μονάδα του λεξιλογίου είναι το λέξημα, ενώ των λεξιλογίων η λέξη π.χ. ΠΑΙΔΙ : παιδιά, παιδιών, παιδιού

Είδη λέξεων Γραμματική Φωνολογική Ορθογραφική Υπάρχουν αναντιστοιχίες (πέρασε/ άδεια/κιλό-κυλώ/λέγονταν-λεγόντουσαν)

Μονάδα λεξικολογίας Λεξική μονάδα : σημαίνουσα μονάδα που ως προς τη μορφή μπορεί να ταυτίζεται με τη λέξη (πετρέλαιο) ή και να την ξεπερνά (μαύρος χρυσός), χωρίς όμως να ταυτίζεται με σύνολο λέξεων που συνδυάζονται ελεύθερα (σύνταξη) Μονολεκτική λεξική μονάδα / μη μονολεκτική λεξική μονάδα (λεξική φράση)

Οι λεξικές φράσεις διακρίνονται σε Ονοματικές (Ε+Ο, Ο+Ογεν, Ο+Ο) Ρηματικές Λεξικοσυντακτικές

Λεξικοποίηση Διαδικασία κατά την οποία μια ελεύθερη φράση μετατρέπεται σε λεξική (πβ. Βαθμός παγίωσης). Η λεξικοποίηση αφαιμάσσει τη σύνταξη και εμπλουτίζει το λεξιλόγιο. Στον αντίποδα της λεξικοποίησης βρίσκεται η γραμματικοποίηση. Η γραμματικοποίηση αφαιμάσσει το λεξιλόγιο και εμπλουτίζει τη σύνταξη.

Κριτήρια εντοπισμού λεξικοποίησης (παγίωσης) Φωνολογικά (πνευστική ενότητα) Γραφής Μορφολογικά (περιορισμοί ως προς τον αριθμό, το χρόνο, κτλ) Συντακτικά (σειρά των όρων, παρεμβολή, αδυναμία παράταξης και αντικατάστασης από αντωνυμία, ονοματοποίηση) Σημασιολογικά (μη αθροιστική σημασία και μη δυνατότητα αντικατάστασης από συνώνυμα)

Συνωνυμία - Ομωνυμία - Πολυσημία Συνωνυμία : 1 σημαινόμενο και πολλά σημαίνοντα Καθαρός Σύσταση (σύνολο στοιχείων που αποτελούν σώμα / η ενέργεια του συνιστώ, ένωση ατόμων ή δημιουργία σύσταση εταιρίας/ η ενέργεια του συστήνω / διεύθυνση

Β. ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστορία των λεξικών Σουμέριοι (λίστες λέξεων στο έπος του Γκιλγκαμές : καταγραφή του κόσμου/ ένα αντικείμενο υπάρχει μόνο αν έχει όνομα) Κατάκτηση Σουμερίων από Ακκάδες (2340 π.Χ) ανάγκη ‘δίγλωσσου λεξικού’ Κλασική Ελλάδα (γλώσσαι) ανάγκη ανάγνωσης Ομήρου, κατανόησης διαλέκτων και νομοθεσίας Ρωμαίοι : ανάγκη κατανόησης Ελλήνων φιλοσόφων και ρητόρων Φώτιος : Λεξικόν (κομψές συνθέσεις ρητόρων) Λεξικό της Σούδας

Είδη Λεξικών Ορθογραφικά Εγκυκλοπαιδικά Ερμηνευτικά Ετυμολογικά Αντίστροφα Αντιλεξικά (ή αναλογικά λεξικά) Δίγλωσσα Παιδικά Σχολικά Ηλεκτρονικά Νεολογισμών (Πρωίας)

Τι πληροφορίες παίρνουμε; Γλωσσικές (ορισμοί, συνώνυμα, αντίθετα, ετυμολογία, παραγωγή, σύνθεση, χρήση) Εγκυκλοπαιδικές (σχετικά με Τέχνη, Ιστορία, Τεχνολογία, Κύρια Ονόματα>συχνά υπάρχουν εικονογραφήσεις)

Δομή Λεξικών Μακροδομή (σύνολο λημμάτων)  Ειδικές εκδόσεις ανάλογα με το κοινό (π.χ. αγγλικά και γαλλικά λεξικά) Μικροδομή (δομή του λεξικογραφικού άρθρου)

Μακροδομή Επιλογές ως προς τον αριθμό λημμάτων (με βάση σώματα κειμένων και τη συχνότητα των λέξεων σε αυτά) Επιλογές ως προς το επίπεδο γλώσσας (αργκό, γλώσσα νέων, χυδαιολογία) Επιλογές ως προς την καταγραφή παγιωμένων εκφράσεων (ξεχωριστό ή όχι λήμμα) Επιλογές ως προς την ορθογράφηση (ρυθμιστική λειτουργία)

Οι επιλογές γίνονται με βάση το κοινό στο οποίο απευθύνεται κάθε λεξικό

Ζητήματα ορολογίας Λήμμα Aλφαβήτηση Ερμήνευμα Κεφαλάρι Μεταγλώσσα Λεξικογραφικός ορισμός Επίπεδο Ύφους Φωνητική καταγραφή Corpora

Αρετές ενός ετυμολογικού λεξικού Ανάγει τη λέξη Β στον πρόγονό της λέξη Α Διακρίνει το λεξιλόγιο ως προς την καταγωγή του Διαφορετικές προελεύσεις ίδιας λέξης (π.χ. υπολογιστής, φανταστικός) Κάνει αναφορά σε κανόνες που διέπουν την εξέλιξη του φωνολογικού συστήματος Κάνει αναφορά στους μορφολογικούς κανόνες

Αναφορά σε συντακτική λειτουργία Επισήμανση σημασιολογικών αλλαγών Καθορισμός διαλέκτου και περιόδου (π.χ. αν έχω λεξικό της Κ.Ν.Ε δεν βάζω διαλέκτους, αν έχω λεξικό της Ν.Ε δεν βάζω ετυμολογίες αρχαίων λέξεων) Για δάνεια ορίζω από ποια διάλεκτο και ποια περίοδο της ξένης σε ποια περίοδο και ποια διάλεκτο της αποδέκτριας

Χρήση λεξικού στη σχολική ηλικία Χρήση κατά την επεξεργασία κειμένων (προφορικών ή γραπτών) : προσληπτική χρήση Χρήση κατά την παραγωγή κειμένων

Χρήση κατά την επεξεργασία κειμένου Τι πρόβλημα έχω να επιλύσω ; Πότε καταφεύγω στο λεξικό ; Σε ποιο λήμμα ψάχνω και σε ποιο σημείο του λήμματος ; Πώς αξιοποιώ την αναζήτηση στο λεξικό ;

Χρήση λεξικού κατά την παραγωγή κειμένων Προβλήματα : Συντακτικά, λεξικής επιλογής (αγγελική υπομονή / *αγγελική χαρά), κοινωνιογλωσσικά, σημασιολογικά (επιλογή συνώνυμου προς αποφυγή επανάληψης)