Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2010-2011 Η «μικρή» επιχειρηματικότητα σε περίοδο κρίσης Σταύρος Ιωαννίδης Στελίνα Χατζηχρήστου Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας GEM Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών Με την υποστήριξη 26 Ιανουαρίου 2012

Συντονισμός: London Business School & Babson College (ΗΠΑ) Το ερευνητικό πρόγραμμα GEM (Global Entrepreneurship Monitor/ Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας) Το μοναδικό πρόγραμμα που μετρά την επιχειρηματικότητα σε διαχρονική βάση παγκοσμίως (1999-...) Συντονισμός: London Business School & Babson College (ΗΠΑ) 54 χώρες το 2010 Η Ελλάδα συμμετέχει από το 2003 μέσω του ΙΟΒΕ Στόχοι έργου: Να μετρήσει το επίπεδο επιχειρηματικότητας σε μια χώρα και να εξηγήσει τις διαφορές που εμφανίζονται ανάμεσα στις εξεταζόμενες χώρες Να αποκαλύψει τους παράγοντες που οδηγούν σε ικανοποιητικά επίπεδα επιχειρηματικότητας σε μία χώρα Να προτείνει πολιτικές που μπορούν να ενισχύσουν τα επίπεδα επιχειρηματικότητας σε μια χώρα

Ο βασικός ορισμός της επιχειρηματικότητας κατά GEM Κάθε προσπάθεια για δημιουργία μιας νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από ομάδες ιδιωτών ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν.

Η επιχειρηματικότητα στο πλαίσιο του GEM Συνολική επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (TEA index) Δυνητικός επιχειρηματίας: Γνώσεις & ικανότητες Επίδοξος επιχειρηματίας Βρίσκεται στην έναρξη του εγχειρήματος Νέος (επιχείρηση < 3,5 ετών) Καθιερωμένος > 3,5 ετών) Σύλληψη ιδέας Δημιουργία επιχείρησης Επιβίωση Ευρύ φάσμα «επιχειρηματικότητας»: Η επιχειρηματικότητα ξεκινά πολύ πριν ένα εγχείρημα γίνει λειτουργικό Μονάδα ανάλυσης: ο επιχειρηματίας

Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων, 2010 (νέοι & επίδοξοι επιχειρηματίες) Ελλάδα: 5,3% του πληθυσμού 18-64 ετών (~370.000 άτομα) σημαντική πτώση συγκριτικά με 2009, χαμηλότερη επίδοση την τελευταία 5ετία Χώρες Α: βασίζονται σε φτηνούς παραγωγικούς συντελεστές Χώρες Β: βασίζονται στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας Χώρες Γ: βασίζονται στην καινοτομία

Βασικοί δείκτες επιχειρηματικότητας, Ελλάδα 2010 (% πληθυσμού ηλικίας 18-64 ετών)   Επίδοξη επι/κότητα Νέα Επι/κότητα αρχικών σταδίων Καθιερωμένη επι/κότητα Συνολική Πρόθεση έναρξης επι/τικής δραστηριότητας 2006 5,6 2,3 7,9 8,2 16,2 14,1 2007 4,6 1,1 5,7 13,3 18,7 13,7 2008 5,3 9,9 12,6 22,0 16,6 2009 4,5 4,7 8,8 15,1 23,6 17,2 2010 2,0 3,5 14,2 18,8 14,4 Μ.Ο. 4,4 3,2 7,5 12,7 19,9 15,2 Συρρίκνωση όλων των δεικτών Συνολική επιχειρηματικότητα: υψηλότερη ανάμεσα σε χώρες καινοτομίας Κυριότερη αιτία αναστολής επιχειρηματικής δραστηριότητας: μειωμένη κερδοφορία (71,9% vs. 45,7%)

Κίνητρα: ανάγκη & ευκαιρία Επιχειρηματικότητα ανάγκης: 27,4% επιχ. αρχικών σταδίων (26% το 2009) Χαμηλότερο του αναμενόμενου + πτώση για το σύνολο του πληθυσμού εντονότερο κίνητρο η ανάγκη στην Ελλάδα: μ.ο. Χωρών Καινοτομίας 20% Μετακίνηση του ορίου μεταξύ «ανάγκης» και «ευκαιρίας»; Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας (με στόχο αύξηση εισοδήματος ή/και μεγαλύτερη ανεξαρτησία): 38,6% (47% το 2009) Για πρώτη φορά, επιθυμία για μεγαλύτερη εργασιακή ανεξαρτησία (20,2%)> αύξηση εισοδήματος (18,6%) Αντίδοτο στην αβεβαιότητα;

Κλαδική διάσταση των εγχώριων επιχειρήσεων αρχικών σταδίων, 2010 Προϊόντα/ υπηρεσίες προς καταναλωτές: στα ίδια επίπεδα με το 2009 Συρρίκνωση στη μεταποίηση/ βιομηχανική δραστηριότητα (36,5% το 2009) Στροφή σε υπηρεσίες προς επιχειρήσεις Υψηλότερο ποσοστό πενταετίας για τον πρωτογενή τομέα: επιστροφή στη φύση;

Ποιοτικά χαρακτηριστικά προοπτικές δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας (την επόμενη 5ετία) 13,3%: 5 έως 19 και 4,4%: τουλάχιστον 20% Μέσος όρος 2008-2010: πλέον ισχνές προβλέψεις για απασχόληση Πολύ μικρές επιχειρήσεις=> αδυναμία δημιουργίας πολλών θέσεων εργασίας, ακόμα και σε περιόδους οικονομικής ευμάρειας καινοτομία προϊόντος: μόλις 13% εντελώς καινοτόμο προϊόν (ίδια επίπεδα με το 2009) ένταση ανταγωνισμού: μόλις το 10% δημιουργεί μια νέα αγορά άνοδος από το 2009, αλλά 3η χαμηλότερη επίδοση ανάμεσα στις χώρες καινοτομίας επίπεδο της τεχνολογίας: εντυπωσιακή βελτίωση 34,7% εντελώς νέες τεχνολογίες (>1 έτους) vs. 10,3% το 2009 σχεδόν 55% παλαιές τεχνολογίες

Προφίλ του μέσου επιχειρηματία αρχικών σταδίων στην Ελλάδα το 2010 Αλλαγές στο προφίλ λόγω κρίσης; Άντρας, 41 ετών Μεγαλύτερης ηλικίας, υψηλότερου μορφωτικού επιπέδου, όλα τα εισοδηματικά κλιμάκια Γυναικεία επιχειρηματικότητα: 3,7% vs. 6% πέρυσι 8ο υψηλότερο % ανάμεσα στις χώρες καινοτομίας (4ο το 2009) Αλλά 35% των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων είναι γυναίκες (όπως και το 2009) 34% των γυναικών επ. αρχικών σταδίων είχε κίνητρο την ανάγκη 2η υψηλότερη επίδοση, μετά την Ιαπωνία - Υψηλή ανάγκη γυναικών και σε χώρες εκτός κρίσης (Νορβηγία)

Αλλαγές στο προφίλ λόγω κρίσης; Ποσοστό επιχειρηματιών αρχικών σταδίων ανά ηλικιακή ομάδα, Ελλάδα 18 - 24 25 34 35 44 45 54 55 64 ΣΥΝΟΛΟ 2007 12,7 23,6 24,0 21,4 18,3 100 2008 9,3 4 1,2 21,6 17 ,0 10,8 2009 12,5 35,2 30,7 13,1 8,5 2010 6,7 22,9 26,7 8,6 Πηγή: GEM , Επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ

Επιχειρηματικότητα ανάγκης ανά φύλο % Άνδρες Γυναίκες 2008 35,0 39,1 2009 23,5 34,0 2010 24,6 33,7 Οι επιπτώσεις της κρίσης, κυρίως στην απασχόληση, ελαστικοποίησαν το πώς ιδώθηκαν οι επιχειρηματικές επιλογές;

Προσωπικά χαρακτηριστικά Υψηλή Αυτοπεποίθηση για τις επιχειρηματικές γνώσεις και ικανότητες για έναρξη επιχείρησης: 52% του πληθυσμού, 77% των επιχειρηματιών αρχ. σταδίων 58% και 90% το 2009: όξυνση δυσχερειών -> χαμηλότερο ηθικό; Αλλά και σταθερά στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως στο φόβο της αποτυχίας: 55% επιχ. αρχικών σταδίων ενώ 30% το 2009 23,3% πιστεύει στην ύπαρξη καλών επιχειρηματικών ευκαιριών βραχυπρόθεσμα (33,8% το 2009) Μέχρι και το 2008, αντιστρόφως ανάλογη στο επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας Κρίση: οικονομική κατάσταση 16% του πληθυσμού (28% το 2009): χαμηλότερη επίδοση στην Ευρώπη Ομοίως Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία

Επιπτώσεις της κρίσης στην επιχειρηματικότητα Βαθμός δυσκολίας σχετικά με την ίδρυση και την ανάπτυξη μιας επιχείρησης το 2010 έναντι του 2009 Επίπτωση της κρίσης στον αριθμό των επιχειρηματικών ευκαιριών ίδρυση μιας νέας επιχείρησης: σαφής επιδείνωση κλίματος Καθιερωμένοι πιο απαισιόδοξοι για 2η χρονιά (και σε όλα τα ερωτήματα) Γυναίκες πιο απαισιόδοξες από άνδρες Επιχειρηματίες αρχικών σταδίων: 75,6% τουλάχιστον σχετικά πιο δύσκολη (69% το 2009) Οι πιο απαισιόδοξοι στις χώρες καινοτομίας, αλλά και σε όλες τις χώρες του GEM! Με μικρή διαφορά ακολουθεί η Ισπανία Βελτίωση του δείκτη για άλλες χώρες -> επιστροφή στην ανάπτυξη;

Επιπτώσεις της κρίσης στην επιχειρηματικότητα Ανάπτυξη ήδη υφιστάμενων επιχειρήσεων 3/5 επ. αρχικών σταδίων: εντονότερες δυσκολίες το 2010 vs. 2009. καθιερωμένοι επιχειρηματίες πιο συγκρατημένοι και τα δύο έτη, αύξηση απαισιοδοξίας το 2010 γυναίκες επιχειρηματίες καταγράφουν εντονότερη απαισιοδοξία από τους άνδρες ο δείκτης αφορά όλες τις λειτουργούσες επιχειρήσεις άμεση & αρνητική επίπτωση στην απασχόληση και γενικότερα στις προοπτικές για το μέλλον καθιερωμένοι επιχειρηματίες: πλέον αρνητικές εκτιμήσεις σε όλο το GEM Μόνο Ελλάδα και Ιταλία: δυσμενέστερα αποτελέσματα το 2010

Ευκαιρίες εν μέσω κρίσης; Αναγνώριση επιχειρηματικών ευκαιριών το 2010 συγκριτικά με το 2009 και το 2009 συγκριτικά με το 2008 (% θετικών απαντήσεων) Πηγή: ΙΟΒΕ, Επεξεργασία στοιχείων GEM

Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (ΤΕΑ), 2003-2010 Πηγή: ΙΟΒΕ, Επεξεργασία στοιχείων GEM

Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (ΤΕΑ), 2003-2010 Πηγή: ΙΟΒΕ, Επεξεργασία στοιχείων GEM

Αναζητώντας ψήγματα αισιοδοξίας η κρίση έχει μεταβάλει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι οι νέοι επιχειρηματίες αντιλαμβάνονται τις έννοιες της επιχειρηματικότητας ανάγκης και της επιχειρηματικότητας ευκαιρίας

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Μετα-δευτεροβάθμια εκπαίδεση Επίπεδο εκπαίδευσης Επίδοξων Επιχειρηματιών με κύριο κίνητρο την ανάγκη, Ελλάδα (2007-2010) % Καμία εκπαίδευση Μερική δευτεροβάθμια Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Μετα-δευτεροβάθμια εκπαίδεση Μεταπτυχιακός τίτλος 2008 0,0 8,5 70,1 21,1 2009 10,7 59,3 30,0 2010 18,4 10,4 15,3 50,1 5,8 Πηγή: ΙΟΒΕ, Επεξεργασία στοιχείων GEM

Ποσοστό επιχειρηματιών αρχικών σταδίων ανά ηλικιακή ομάδα Ελλάδα, 2007-2010 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 ΣΥΝΟΛΟ 2007 12,7 23,6 24,0 21,4 18,3 100 2008 9,3 41,2 21,6 17,0 10,8 2009 12,5 35,2 30,7 13,1 8,5 2010 6,7 22,9 26,7 8,6 Πηγή: ΙΟΒΕ, Επεξεργασία στοιχείων GEM

Κλαδική διαφοροποίηση Πριν την κρίση: υψηλότατο % επιχειρήσεων προϊόντων/υπηρεσιών προς τελικό καταναλωτή. Τελευταίος κρίκος της αλυσίδας αξίας στην οικονομία-> μείωση αναπτυξιακών επιπτώσεων Ανατροπή λόγω κρίσης: συρρίκνωση μαγαζιών, αλλά ενδυνάμωση μεταποίησης (2009) και κλάδου υπηρεσιών προς επιχειρήσεις (2010) Επιχειρηματικότητα σε όλη την αλυσίδα αξίας, από άτομα με ανώτερα εκπαιδευτικά προσόντα και με μεγαλύτερη επαγγελματική εμπειρία σε σύγκριση με το παρελθόν αυξάνει τις πιθανότητες επιτυχίας αυτών των εγχειρημάτων, αλλά και τις αναπτυξιακές τους προοπτικές.

Χρηματοδότηση νέων εγχειρημάτων Παραδοσιακά, «άτυποι επενδυτές» προέρχονται από οικογένεια ή/και φίλοι/γείτονες: προσωπικές σχέσεις, δεν προσδοκάται κέρδος Έλλειψη venture capitals, νοοτροπία χρηματοδότησης υψηλού ρίσκου (νέα εγχειρήματα) Κρίση: μεγάλοι περιορισμοί στον τραπεζικό δανεισμό, σημαντική η ύπαρξη της δυνατότητας χρηματοδότησης από την οικογένεια από ποιοτικά αρνητικό χαρακτηριστικό -> σημαντικό παράγοντα για την επανεκκίνηση της ανάκαμψης.

Πληροφορίες για το GEM: www. gemconsortium Πληροφορίες για το GEM: www.gemconsortium.org Η έκθεση του ΙΟΒΕ είναι προσβάσιμη στο: www.iobe.gr

Ευχαριστούμε για την προσοχή σας Σταύρος Ιωαννίδης ioannides@iobe.gr Στελίνα Χατζηχρήστου chatzichristou@iobe.gr