ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΜΑΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Έχουν τις ρίζες τους στον 10ο - 11ο αι. στις ακριτικές περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Θυμήσου και το βιβλίο της ιστορίας της Β΄ Γυμνασίου, σελ. 36 – 37 δ

θέματα βασικά χαρακτηριστικά γλώσσα / ύφος τεχνικές παραλογές

Κοινωνικές εκδηλώσεις και συνήθειες της καθημερινής ζωής νανουρίσματα /ταχταρίσματα της αγάπης του γάμου του κάτω κόσμου μοιρολόγια λατρεία /θρησκεία της δουλειάς κοινωνικά /γνωμικά γιορταστικά της ξενιτιάς νανουρίσματα κ. ά. Ιστορικά γεγονότα ακριτικά κλέφτικα Παραλογές Με ποια θέματα καταπιάνονται:  Με τη φύση και την καθημερινή ζωή του ανθρώπου

Τα βασικά χαρακτηριστικά Για να μπορώ να κατατάξω ένα ποίημα στα δημοτικά τραγούδια πρέπει να έχει κάποια χαρακτηριστικά που το κάνουν δημοτικό τραγούδι…  Πάρτε λοιπόν χαρτί και μελάνι και σημειώστε…

1. Συνοδεύονται από μουσική και συνήθως χορεύονται 1. Συνοδεύονται από μουσική και συνήθως χορεύονται κάποια όμως είναι… της τάβλας

2. Ο στίχος έχει ρυθμό! (μια άτονη, μια τονισμένη συλλαβή) 2. Ο στίχος έχει ρυθμό! (μια άτονη, μια τονισμένη συλλαβή) Συνηθισμένο μέτρο: ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος υ __ υ __ υ __ υ __ / υ __ υ __ υ __ υ σα-ρά-ντα –πέ-ντε-μά-στο-ροί (τομή) κι –εξή-ντα-μά-θη-τά-δες

3. Κατά κανόνα ο στίχος χωρίζεται σε δύο ημιστίχια. Το β΄ ημιστίχιο συχνά επαναλαμβάνει το α΄ με συνώνυμες λέξεις (ισομετρικός παραλληλισμός) “θέλω να πάρω ανήφορο, / να πάρω ανηφοράκι… να γείρω ν’ αποκοιμηθώ, / γλυκόν ύπνο να πάρω” «Λιάκαινα, δεν παντρεύεσαι, / δεν παίρνεις Τούρκον άντρα» «άστε, λεβέντες, τ’ άρματα / κι αφήστε το ντουφέκι» «Πάργα Τουρκιά σε πλάκωσε, / Τουρκιά σε τριγυρίζει» Άλλες φορές πάλι το β΄ ημιστίχιο έχει αντίθετο νόημα από το α΄ (ισομετρική ταλάντευση) «θέλετε δέντρα ανθίσετε, / θέλετε μαραθείτε» «Τρίτη εγεννήθη ο Κωνσταντής / και Τρίτη θα ποθάνει» τομή /

ΙΣΟΜΕΤΡΙΚΟΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΙΣΜΟΣ (επανάληψη του α΄ ημιστίχιου με συνώνυμες λέξεις) Και στο γιοφύρι της Άρτας: «Αλίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας», στ. 5 «Κόρη τον λόγον άλλαξε / κι άλλη κατάρα δώσε», στ. 41 «Κι αυτή τον λόγον άλλαξε / κι άλλη κατάρα δίνει», στ. 43

Ισομετρική ταλάντευση (το β΄ ημιστίχιο έχει αντίθετο νόημα από το α΄ ημιστίχιο) Και στο γιοφύρι της Άρτας «Ολημερίς το χτίζανε, / το βράδυ εγκρεμιζόταν», στ. 3 «Ολημερίς να χτίζουμε / το βράδυ να γκρεμιέται», στ. 6

4. Αποφεύγουν την ομοιοκαταληξία Και τι τραγούδι να ’βρουμει  ν’ αρέσ’ στου παλικάρι;  Η μάνα πούχει τουν’ υγιό  τουν πουλιουκανακάρη.  Τουν έλουζε τουν χτένιζει  και στο σχουλιό τον στέλνει,  για να μαθαίνει γράμματα  να γένει γραμματέας.  Η δάσκαλους τον έδειρνει  μι μια χρυσή βιργίτσα.  Πααίν' στου σπίτι κλαίοντας  κι η μάνα του του λέει:  -Ποὐ είνει γιέμ τα γράμματα σ’,  σαν πού είνει γιέμ ο νούς σου;  -Τα γράμματα είνει στου χαρτί  κι ο νους μου πέρα διάβει.  Πέρα στις ρούσες στις ξανθιές  πέρα στις μαυρομάτες,  πόχουν του μάτι σαν ελιά  του φρύδι σαν γαϊτάνι.  Κι έχουν τα ματουτσίνουρα  σαν τις ελιάς τα φύλλα  κι έχουνε τα μαλλιά τσ’ μακριά  σαράντα πέντε πήχεις.  Με εξαίρεση τα δίστιχα (μαντινάδες) “δεν εφοβήθηκα ποτέ τουφέκια και μαχαίρια Στον έρωντά σου εσήκωσα μόνο ψηλά τα χέρια” “φονιάς τση νιότης λέγεται ο χρόνος που διαβαίνει Γιατί τ’ αρέσει τσ’ ομορφιές μαζί του να τσι παίρνει.” Ανώγεια Μυλοποτάμου, Ρέθυμνο (κοτστάκια) «Δεκαπέντε μέρες έχω να σε δω και δεν αντέχω» «Να σ’ ανταμώσω δεν μπορώ μα σώνει με που σε θωρώ» Απείραθος Νάξου

5. Στην πλειοψηφία τους ολοκληρώνουν το νόημα σε ένα στίχο (αρχή της ισομετρίας) Αποφεύγουν τους διασκελισμούς «Πάρτε μανάδες τα παιδιά, παπάδες τους Αγίους… Σκάψτε πλατιά, σκάψτε βαθιά όλα σας τα κιβούρια, και τ’ αντριωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας.» Δημοτικό τραγούδι Σύγκρινε με το παρακάτω απόσπασμα από το ποίημα του Β. Κορνάρου, που εμφανίζει διασκελισμούς. Μπορείς να δεις τη διαφορά; «Φύγε το γληγορύτερο και πλιο σου μην πατήσεις εις την αυλή του παλατιού και κακοθανατίσεις.» «Με τη βαβούρα την πολλή και κτύπους των αρματω εγροίκησε ο Ρωτόκριτος, γιατί δεν εκοιμάτο, κι ο λογισμός της Αρετής ολίγο τον αφήνει να κοιμηθεί, γιατί αγρυπνά σ’ τσ’ αγάπης το καμίνι.» Ερωτόκριτος, Β. Κορνάρου

6. Πλούσια σε εκφραστικά μέσα, αλλά με γλωσσική λιτότητα Συχνά σχήματα λόγου (παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, υπερβολές) Εικόνες, διάλογοι, τεχνικές Συχνή χρήση ρήματος και ουσιαστικού, αποφυγή κοσμητικών επιθέτων Προτίμηση στις σύντομες κύριες προτάσεις και την παρατακτική σύνδεση Αποφυγή της υποτακτικής σύνδεσης και του μακροπερίοδου λόγου Αποφυγή λεπτομερειών, γοργή εξέλιξη

Γλώσσα - ύφος Γλώσσα απλή, λαϊκή, καθημερινή, διανθισμένη με τα τοπικά ιδιώματα της περιοχής όπου δημιουργήθηκε το τραγούδι. Ύφος σαφές, καθαρό (ξεκάθαρα νοήματα, χωρίς αοριστίες και ασάφειες) Λιτό (χωρίς περιττά στολίδια και πολλούς προσδιορισμούς) Παραστατικό και ζωντανό (με τη βοήθεια σχημάτων λόγου και των εικόνων) Πυκνό και γοργό (συμπύκνωση σημαντικών στοιχείων, γρήγορη εξέλιξη γεγονότων, χωρίς περιττές πληροφορίες και μακροπερίοδο λόγο) Άμεσο (με τον ευθύ λόγο που συχνά διανθίζει την αφήγηση των γεγονότων - διαλόγους)

Τεχνικές των δημοτικών τραγουδιών Στερεότυπες λέξεις ή εκφράσεις Επαναλήψεις Διάλογοι Τα τυπικά μοτίβα (πουλιά, αδελφός, λυγερή, κατάρα, βουνά…) Το θέμα του αδυνάτου Άστοχα ή άσκοπα ερωτήματα Ο συμβολικός αριθμός 3 και τα πολλαπλάσιά του Το τριαδικό (τριμερές) σχήμα ή νόμος των τριών

Τυπικά μοτίβα (θέματα που επαναλαμβάνονται συχνά σε διάφορα δημοτικά τραγούδια) το πουλί Τρία πουλάκια κάθουνται στον Έλυμπο στη ράχη… (οι γυναίκες των Λαζαίων) Αυτού που πας μαύρο πουλί, μαύρο μου χελιδόνι… (του Κατσαντώνη) Τρία πουλάκια κάθουνται μέσ’ στο Γερακοβούνι… (του Λιάκου) Τρία πουλάκια κάθουνται στης Παναγιάς τον πύργο… (του Γιώτη) Τρία πουλάκια κάθουνται ψηλά στη Βουνιχώρα… (του Βλαχοθανάση) Τρία πουλάκια κάθουνται στης ράχης το λημέρι… (του Χρήστου Μηλιόνη) «Πουλάκι πήγε κι έκατσε δεξιά μεριά στην τάβλα. Δεν κελαϊδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν αηδόνι, μον’ ελαλούσε κι έλεγεν ανθρωπινή κουβέντα.» (του μικρού βλαχόπουλου) «Κόφτε κλαριά και στρώστε μου, κλαριά να με σκεπάστε, και στη δεξιά μου τη μεριά ν΄αφήστε παρεθύρι, να μπαιζοβγαίνει το πουλί, να φέρνει τα χαμπέρια». (ΤΟΥ ΚΛΕΦΤΗ ΤΟ ΚΙΒΟΥΡΙ) (από τα δημοτικά τραγούδια του Ν,. Πολίτη, εκδόσεις Πέλλα)

η κατάρα Μάνα μ’ εκαταράστηκες, βαριά κατάρα μου είπες… (κλέφτικα, 26) μοτίβο η κατάρα Μάνα μ’ εκαταράστηκες, βαριά κατάρα μου είπες… (κλέφτικα, 26) Όλες οι μάνες τα παιδιά, όλες ευκές τους δίνουν Και μια μάνα, κακή μάνα, το γιο της καταριέται… (η μάνα του ξενιτεμένου) Σ’ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ’ όλα μοιρολογιόταν, Στου Κωνσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλια της. ¨Ανάθεμά σε Κωσταντή και μυριανάθεμά σε…¨ (του νεκρού αδελφού)

Το αηδόνι στο δημοτικό τραγούδι μοτίβο Το αηδόνι στο δημοτικό τραγούδι Χήνα μου άπλωσ’ τα φτερά, να πλύνω του παιδιού μου, Αϊτέ μου τα φτερούγια σου, ν’ απλώσω τ’ αγοριού μου. Κι εσύ αηδόνι μου χρυσό σ’ την κούνια να καθίσεις, Με τη γλυκιά σου τη φωνή να μου το νανουρίσεις. Έλα ύπνε πάρε το, πάν’ το στα περιβόλια, Και γέμισε τους κόρφους του, τριαντάφυλλα και ρόδα. Ν. Πολίτη, εκλογαί, αρ. 152, σελ. 211

«Μου παρήγγειλε τ' αηδόνι με το πετροχελιδόνι να του χτίσω τη φωλιά του με τα χρυσοπούπουλά του. Του παρήγγειλα κι εγώ το χρυσάφι είναι ακριβό. Μου παρήγγειλε κι εκείνο Παρ' το εσύ κι εγώ στο δίνω.» *                                            Συλλογή δημ. τραγουδιών Νώντα Σακελλαροπούλου «Αηδόνι εκελάηδαγε από το πουρναράκι Μα δεν κελάηδα σαν πουλί μήτε και σαν αηδόνι παρά εκελάηδει κι έλεγε ανθρώπινη λαλίτσα. Βασιλοπούλα τ' άκουσε από το μπαλκονάκι. Τ' αηδόνι, τ' αηδονάκι, τ' αηδόνι, τ' αηδονάκι. -  Να 'χα πουλί τα κάλλη σου και τον κελαηδισμό σου: -  Πώς να 'χεις συ τα κάλλη μου και τον κελαηδισμό μου, που εσύ κοιμάσαι πάπλωμα κι εγώ στο πουρναράκι. Εσύ τρως στάρινο ψωμί κι εγώ τρω χορταράκι, Εσύ πίνεις γλυκό κρασί κι εγώ νερό απ' τ' αυλάκι. Τ' αηδόνι, τ' αηδονάκι, τ' αηδόνι, τ' αηδονάκι.»                                              

Το δαχτυλίδι στο δημοτικό τραγούδι ………………………………………………… μοτίβο Το δαχτυλίδι στο δημοτικό τραγούδι ………………………………………………… Βρίσκει τη νύφ' που δώριζε κι αυτόν δεν τον δωρίζει. - Σαν τί ζακόνι έχετε, τον ξένο δε δωρίζ'τε; Βγάζουν και τον δωρίζουνε. Κερνάει την αρραβώνα τ'. Πετάει η νύφ' το πέπλο της, πετάει και τα στολίδια. - Πάψτε γύφτοι τα όργανα, πάψτε και τα νταούλια, να δούμε ποιος με κέρασε τούτη την αρραβώνα. - Εγώ 'μαι που στην κέρασα, εγώ σου τη δωρίζω. - Σύρτε, παιδιά μ', στον τόπο σας, σύρτε και στο καλό σας. Αυτός όπου με κέρασε τούτη την αρραβώνα είναι ο πρώτος άντρας μου· αυτός είν' ο καλός μου. Απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι «Ο σκλάβος» Μια κόρη αθούς αμάδευγε και ρόδα εκαρπολόα,… και στα καρπολογήματα ο βασιλιάς επέρνα, ζευγάρι ρόδα της ζητά και τέσσερα του δίνει. Η μάνα της εβίγλιζεν από το παραθύρι: Μωρή, σκύλα, μωρή άνομη, μωρή γεβεντισμένη, κόρη που δεν εντράπηκες να πιάσεις δαχτυλίδι Οπού ‘χεις δώδεκ’ αδερφούς και δεκαεφτά ξαδέρφια, κι έχεις κι αρραβωνιαστικό που λείπει στο ταξίδι… Απόσπασμα από το δημοτικό τραγούδι «Για ένα ζευγάρι ρόδα», από τη Ρόδο

Ο γυρισμός του ξενιτεμένου Άστοχα ή άσκοπα ερωτήματα (απανωτά ερωτήματα που τίθενται όχι για να πάρουν απάντηση, αλλά για να αναιρεθούν ένα ένα και να δοθεί στο τέλος η ορθή εξήγηση ) «… σκλάβε πεινάς, μήνα διψάς, σκλάβε μ’, λουφές σου λείπει; Κι ουδέ πεινώ, κι ουδέ διψώ, κι ουδέ λουφές μού λείπει. Παντρεύουν την γυναίκα μου, παντρεύουν την καλή μου…» «… Γιατί δακρύζεις, λυγερή, και βαριαναστενάζεις, Μήνα πεινάς, μήνα διψάς, μην έχεις κακή μάνα; Μήτε πεινώ, μήτε διψώ, μήτ’ έχω κακή μάνα… Τον άντρα ‘χω στην ξενιτιά και λείπει δέκα χρόνους…» «Τι είν’ ο αχός που γίνεται και ταραχή μεγάλη; Μήνα βουβάλια σφάζονται, μήνα θεριά μαλώνουν; Κι ουδέ βουβάλια σφάζονται κι ουδέ θεριά μαλώνουν. Ο Μπουκουβάλας πολεμά με χίλιους πεντακόσους…» Ο σκλάβος Ο γυρισμός του ξενιτεμένου Του Μπουκουβάλα

Ο συμβολικός αριθμός 3 και τα πολλαπλάσιά του «τρεις αδερφάδες είμαστε, κι οι τρεις κακογραμμένες» «Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές και λείπουν πεντακόσιοι. Μετριούνται τα κλεφτόπουλα τους λείπουν τρεις λεβέντες» «Μα ένα σκυλί Τουρκόπουλον, οπίσ’ από μια πόρτα, Μια πιστολιά τού έδωκε μ’ τρία ασημένια βόλια.» «Τρεις αφεντάδες έπιναν στην πρύμνη στο καράβι.» «Πραματευτής κατέβαινε ‘πο μέσα απ’ τα Μπαλκάνια σέρνει μουλάρια δώδεκα ασήμι φορτωμένα» «Τρία αδέλφια ήμασταν, τα τρία ‘πο μια μάνα.» «Δώδεκα δίπλες ο χορός κι εξήντα δυο τραπέζια.» «Δώδεκα χρόνους έκαμα στους κλέφτες καπετάνιος»

Το τριαδικό (τριμερές) σχήμα ή νόμος των τριών «αντάμα τρων και πίνουνε, αντάμα τραγουδούνε, αντάμα έχουν τσου μαύρους τους σ’ ένα σταλό δεμένους.» «το ένα τον πήρε στην καρδιά, το άλλο στα πλεμόνια, Το τρίτο το φαρμακερό τον πήρε μες στο στόμα.» «Στ’ άμπα του χίλιους έκοψε, στα ‘βγα του δυο χιλιάδες και στον καλό το γυρισμό δε βρήκε ποιους να κόψει.» «Γω είμαι ο πραματευτής, κι ο γι-άλλος στο ζευγάρι κι ο τρίτος ο μικρότερος δώδεκα χρόνια κλέφτης.» «ένας πιχάει με το μυστρί, κι άλλος με τον ασβέστη παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο»

Παραλογές μια κατηγορία δημοτικών τραγουδιών Πολύστιχα συνήθως τραγούδια Αφηγηματικό περιεχόμενο Εξιστορούν με δραματικό τρόπο καθημερινά προβλήματα του ανθρώπου Πλούσια σε φαντασία Έντονο το παραμυθιακό στοιχείο

ΕΡΓΑΣΙΑ: Μπορείτε να βρείτε μια παραλογή στο διαδίκτυο, για να τη διαβάσουμε στο επόμενο μάθημα;