Το δίκαιο και οι διακρίσεις του IUS Για τους Ρωμαίους έχει ευρύτερη έννοια από το «Δίκαιο» Aντικειμενική έννοια: Το σύνολο των κανόνων που μία ανθρώπινη κοινωνία έχει θέσει για να ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της. Υποκειμενική έννοια: Το «δικαίωμα». Εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση έννομου συμφέροντος.

Άλλες έννοιες του ius Τον τόπο όπου ο Πραίτορας ασκεί δικαιοδοτικά καθήκοντα Τη μετακλασική περίοδο: το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

Mos (ήθη) Το σύνολο των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό Το ήθος επηρεάζει το δίκαιο Ουλπιανός: «Ius praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere» (D. 1.1.20.2)

Mores maiorum «Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες «Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου. Έχουν θρησκευτική χροιά Η παράβασή τους = προσβολή του θείου. Επί Δημοκρατίας, υπόκειται στον έλεγχο των Κηνσόρων (Cura morum) Χρηστά ήθη: άμεσο αντικείμενο δικαίου (συμπεριφορά «contra bonos mores»).

Fas (όσιο) Διακρίνεται από το δίκαιο Αρχαϊκή έννοια Συμπεριφορά επιτρεπόμενη από το θείο. Ημέρες nefasti = αποφράδες, ο Πραίτορας δεν μπορεί να απαγγείλει τις τελετουργικές λέξεις do, dico, addico.

Ρωμαϊκό Δίκαιο (διακρίσεις Εισηγήσεων Γαίου) Γραπτό (ius scriptum) Leges (Nόμοι) Plebis cita (ψηφίσματα συνέλευσης Πληβείων) Constitutiones Principum (Aυτοκρατορικές διατάξεις) Edicta (ήδικτα αρχόντων με Ius edicendi) Responsa prudentium (γνωμοδοτήσεις νομομαθών με Ιus respondendi) Άγραφο (ius non scriptum) Αρχαϊκή περίοδο Δωδεκάδελτος = καταγραφή εθιμικού δικαίου Κλασική περίοδο =μικρή σημασία Μετακλασική = το έθιμο γίνεται πηγή δικαίου ισοδύναμη με το νόμο (Εισηγήσεις Ιουστινιανού)

Έθιμο (consuetudo) Kανόνας δικαίου που δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό,τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο. Mores maiorum: δεν ταυτίζονται με τα έθιμα

Ρωμαϊκό Δίκαιο Δημόσιο (ius publicum) Ιδιωτικό (ius privatum) Αφορά το ρωμαϊκό λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως συνόλου Συγχέεται με την έννοια του «αναγκαστικού δικαίου» (ius cogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία. Ιδιωτικό (ius privatum) Αφορά τα άτομα, την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

Διάκριση Ius commune = κοινό δίκαιο Αφορά όλους τους Ρωμαίους πολίτες, χωρίς διάκριση Ius singulare = εξαιρετικό δίκαιο Αφορά ειδικές περιπτώσεις (στρατιωτικούς , ανήβους) Προνόμιο (privilegium)

Ius civile – Ius gentium To δίκαιο κάθε πολιτείας Για τους Ρωμαίους, το ρωμαϊκό Αρχή προσωπικότητας του δικαίου Ius gentium Δίκαιο των εθνών Κοινό για όλους τους λαούς Εφαρμόζεται σε Ρωμαίους και ξένους (peregrini), στις μεταξύ τους σχέσεις Ή μεταξύ ξένων διαφορετικής πολιτείας Δεν είναι «διεθνές» δίκαιο, αλλά ρωμαϊκό.

Ιus civile & ius praetorium -honorarium Ius civile Δωδεκάδελτος Ερμηνεία της Νόμοι (Leges) Plebis cita Senatus consulta (Δόγματα Συγκλήτου) Ius praetorium – honorarium Πραιτορικό Εισάγεται με ήδικτα των Πραιτόρων ή άλλων αρχόντων

Ρόλος Πραίτορα Εκδίδει το Ήδικτο Βοηθά, συμπληρώνει, διορθώνει το ius civile “ Adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia” Παπινιανός, D. 1.1.7.4

Ius naturale (φυσικό δίκαιο) Το δίκαιο που όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν (π.χ., οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι ελεύθεροι). Διακρίνεται από το ius gentium ( = το δίκαιο που πραγματικά εφαρμόζεται απ’ όλους τους ανθρώπους) (π.χ., ο θεσμός της δουλείας είναι διαδεδομένος) Τα όρια δεν είναι καθαρά «Το δίκαιο που η φύση διδάσκει σε όλα τα ζώα», D., 1.1.1.3, Ulpianus Oι Ρωμαίοι δεν συνάγουν από την έννοια του φυσικού δικαίου πρακτικές συνέπειες.

Ερμηνεία του δικαίου (interpretatio) Διανοητική διαδικασία με την οποία επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του κανόνα δικαίου. Αφορά το γραπτό δίκαιο Έργο των Ποντιφήκων αρχικά (γραμματική ερμηνεία). Μετά, δικαιοδοτούντες άρχοντες & νομομομαθείς (λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας & ρητορικής). Βάσεις «διασταλτικής» και «συσταλτικής» ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ’ όσο ήθελε.

Αφηρημένες νομικές έννοιες Επιείκεια Καλή πίστη Ανθρωπισμού Συμφέροντος Αναλογία (περιορισμένη χρήση) Ερμηνευτικοί κανόνες (π.χ., σε περίπτωση αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία). Ιουστινιανός: απαγορεύει την ερμηνεία της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα («αυθεντική» ερμηνεία).

Διαίρεση ιστορίας Ρωμαϊκού Πολιτεύματος 1. Βασιλεία Απαρχές της Ρώμης έως 509 π.Χ. 2. Δημοκρατία (Respublica) A΄ φάση (πρώιμη): 509-202 π.Χ. (λήξη β’ Καρχηδονικού πολέμου) Β’ φάση (ύστερη) 202 π.Χ. – 31 π.Χ. (ναυμαχία Άκτιο) ή 27 π.Χ. αναμόρφωση πολιτεύματος από Αύγουστο

Αυτοκρατορία Α’ φάση, Ηγεμονία (Principatus) 31 ή 27 π.Χ. έως Διοκλητιανό (284 μ.Χ.) Β’ φάση, Δεσποτεία (Dominatus) Διοκλητιανός (284 π.Χ.) Έως 476 μ.Χ. για Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος (κατάλυση από Οδόακρο) Έως 565 μ.Χ. για Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος (θάνατος Ιουστινιανού)

Περίοδοι Ρωμαϊκού Δικαίου 1. Αρχαϊκή (απαρχές Ρώμης έως β’Καρχηδονιακό πόλεμο, Βασιλεία – α’ φάση Δημοκρατίας). Αγροτικός χαρακτήρας οικονομίας Προχρηματική οικονομία Ατομική ιδιοκτησία –καλλιέργειες Pater familias: ασκεί πατρική εξουσία σε όλα τα μέλη της οικογένειάς του

Δίκαιο αρχαϊκής περιόδου Δωδεκάδελτος (452-450 π.Χ.) Ορισμένοι νόμοι (Lex Aquilia, 286 π.Χ.) Τυπικότητα δικαίου: καμία πράξη που αποβλέπει στην παραγωγή έννομων συνεπειών δεν τις παράγει, αν δεν τηρηθεί με ακρίβεια ο τύπος του δικαίου. Αν ο τύπος τηρηθεί, οι συνέπειες επέρχονται και παρά τη βούληση. Οι τύποι όμως, είναι σχετικά απλοί και λίγοι Αυστηρότητα: οι κανόνες εφαρμόζονται απαρέκκλιτα, ακόμα και αν καταλήγουν σε αποτελέσματα αντίθετα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

2. Προκλασική περίοδος Από β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, έως πρώτα χρόνια Ηγεμονίας (β’ φάση Δημοκρατίας) Θεαματική ανάπτυξη οικονομικής ζωής Μεγάλη επέκταση της Ρώμης Μεταβολές στη ρωμαϊκή κοινωνία Άνοδος τάξης κεφαλαιοκρατών Εισροή Δούλων, latifundia Εξαθλίωση πληβείων Αύξηση κυκλοφορίας νομίσματος, εμπορίου.

Δίκαιο προκλασικής περιόδου Εισαγωγή θεσμών ελληνικής καταγωγής, π.χ. Νόμος Ροδίων Ναυτικός (Lex Rhodia) Επιρροή ελληνικής ρητορικής – φιλοσοφίας Πρώτοι αξιόλογοι ρωμαίοι νομικοί (Προκλασικοί) Σημαντική επιρροή Πραιτόρων & Ηδίκτου (αρχές επιείκειας & καλής πίστης)

Κλασική περίοδος Αρχές Ηγεμονίας έως τα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα (235 μ.Χ., θάνατος Αλεξάνδρου Σευήρου) Μεγαλύτερη πολιτική ακμή της Ρώμης Pax romana: ασφάλεια εντός των συνόρων, ανάπτυξη εμπορίου Έλλειψη ισορροπίας στο εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ιταλίας και Ανατολής: η πρώτη καταναλωτής, η δεύτερη προμηθευτής. Διεύρυνση ιδιότητας Ρωμαίου Πολίτη: 212 μ.Χ., Καρακάλλας, Constitutio Antoninana

Πηγές Δικαίου Κλασικής Περιόδου Συγκλητικά Δόγματα Οrationes principis (τα μηνύματα των αυτοκρατόρων προς τη Σύγκλητο) Αυτοκρατορικές διατάξεις Εdicta (γενικοί νόμοι) Mandata (οδηγίες προς αξιωματούχους) Decreta (δικαστικές αποφάσεις Rescripta (απαντήσεις σε νομικά ερωτήματα)

Ius Respondendi Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα Απονέμεται από τον Αύγουστο σε εξέχοντες νομικούς Σχολές Προκουλιανών – Σαβινιανών Κλασικοί νομικοί Έργο ερμηνείας δικαίου – διδακτικό - συγγραφικό Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

Νομικές έννοιες Επιείκια (aequitas) Aequus = ίσος Η αυστηρότητα και τυπικότητα απαλύνεται χάρις στη δραστηριότητα του Πραίτορα, με την εισαγωγή ορισμένων νομικών εννοιών Επιείκια (aequitas) Aequus = ίσος Χαρακτηρίζει αυτό που είναι «δίκαιο» Εισάγεται με επιρροή της ελληνικής ρητορικής Με βάση αυτή παρεμβαίνει ο Πραίτορας διορθώνοντας το δίκαιο Κέλσος: Ius est ars boni et aequi (D. 1.1.1. pr.)

Kαλή Πίστη (bona fides) Ρωμαϊκή έννοια με θρησκευτικό χαρακτήρα, συνάπτεται με το fas. Aντικειμενική: η έντιμη συμπεριφορά που πρέπει να τηρούν οι συναλλασσόμενοι στις συναλλαγές τους Υποκειμενική: πεποίθηση προσώπου ότι, ενεργώντας κατά ορισμένο τρόπο, ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο. Σεπτίμιος Σευήρος & Fides

Utilitas Utilitas publica / communis (κοινό συμφέρον) Ο σκοπός που επιδιώκει το δίκαιο για το γενικό καλό. Η παρέμβαση του Πραίτορα γίνεται «proptem utilitatem publicam»

Humanitas Φιλανθρωπία Καταξίωση του ανθρώπινου όντος καθαυτό, άσχετα με φύλο, κοινονική ή οικονομική θέση Επιρροή στωικής φιλοσοφίας Σημασία στην αντίληψη κλασικών ρωμαίων νομικών για το γάμο Επί Χριστιανών αυτοκρατόρων αποκτά μεγάλη σημασία: οι διατάξεις αναφέρονται στην « φιλανθρωπία» του αυτοκράτορα που εκδίδει τη διάταξη (humanitas nostra)

Mετακλασική περίοδος Θάνατος Αλέξανδρο Σευήρου – αναρχία Διοκλητιανός: αναδιάρθρωση του κράτους σε απολυταρχικές βάσεις Μ. Κωνσταντίνος: επιρροή του Χριστιανισμού Παρεμβατισμός στην οικονομία

Διοκλητιανός Ήδικτο περί Τιμών (301 μ.Χ.) Αναμόρφωση φορολογίας Κοινωνικές & νομικές διακρίσεις: Honestiores (potentiores) Humiliores Μεγάλες ιδιοκτησίες – coloni Corpora: συντεχνιακή οργάνωση επαγγελμάτων

Μετακλασικό δίκαιο Περίοδος παρακμής Επί Χριστιανισμού, η Θεολογία αποσπά τα σημαντικότερα πνεύματα Απονομή ιδιότητας ρωμαίου πολίτη σε όλους: διείσδυση ξένων στοιχείων στο ρ.δ. «Εχυδαϊσμός» του δικαίου στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας

Πηγές δικαίου Αυτοκρατορικές διατάξεις Ιδιωτικές συλλογές Επίσημες Codex Hermogenianus Codex Gregorianus Επίσημες Codex Theodosianus, 438/39 μ.Χ. Leges / Ius (έργα νομικώ) Αναφορικός Νόμος (426 μ.Χ.) Εθιμο: καθίσταται πηγή δικαίου

Νομική επιστήμη Νομικές Σχολές: Βυρηττός (προ 239 μ.Χ.), Ρώμη, Κωνσταντινούπολη Τάση γενικεύσεων – αφηρημένων εννοιών αντί περιπτωσιολογίας Θεωρία βούλησης (voluntas) Aναζητείται η αληθινή βούληση των δικαιοπρακτούντων, χωρίς προσκόλληση στη δήλωσή τους. Επιρροή Χριστιανισμού (οικογενειακό δίκαιο) Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση: Παίζουν ρόλο νομομαθείς των Νομικών Σχολών Δεν αποδίδει πάντα ζων δίκαιο της εποχής του Αρχαϊζουσα τάση