14ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας 15-19 Μαΐου 2013, Αλεξανδρούπολη Ανίχνευση γονικών κακοποιητικών συμπεριφορών σε βρέφη και νήπια με πιλοτική χρήση του «Οδηγού διαγνωστικής ταξινόμησης ψυχικής υγείας και αναπτυξιακών διαταραχών της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας» Κορίνα Χατζηνικολάου, Βασιλική Καρβέλη, Αγγελική Σκουμπουρδή, Γιώργος Νικολαΐδης, Ελεάννα Ρίτσου Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνική Πρόνοιας, Κέντρο για τη Μελέτη και Πρόληψη της Κακοποίησης Παραμέλησης των Παιδιών, Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού

Τι δείχνουν τα διεθνή ευρήματα… Η μη αναγνώριση της παιδικής κακομεταχείρισης (maltreatment) ως ιδιαίτερου φαινομένου από την ιατρική κοινότητα μέχρι τη δεκαετία του 1960 (Helfer & Kempe, 1974) [α’ αναφορά στο «σύνδρομο του κακοποιημένου παιδιού» από τον παιδίατρο Kempe (Kempe et al., 1962)] είναι ενδεικτική της ακόμη μεγαλύτερης δυσκολίας/απροθυμίας να αναγνωριστεί η εμφάνιση του φαινομένου στην βρεφική και νηπιακή ηλικία (Egger & Emde, 2011) Η πρώιμη παιδική κακοποίηση-παραμέληση (Κα-Πα) μπορεί να επηρεάσει αρνητικά και μακροχρόνια την ανάπτυξη του παιδιού ιδιαίτερα όταν θύτες είναι οι γονείς του (Χατζηνικολάου, 2009) Η συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου της παιδικής κακομεταχείρισης φαίνεται να είναι μεγαλύτερη στα παιδιά μικρής ηλικίας συγκριτικά με μεγαλύτερα παιδιά, και πιο συγκεκριμένα στα βρέφη (εβδομάδων και μηνών) (Child Maltreatment, 2007) Φιλανδία: οι περισσότερες βρεφοκτονίες οφείλονται σε παραμέληση (Putkonen et al., 2007) Βρετανία: 20-25% των βρεφοκτονιών συμβαίνουν την 1η μέρα ζωής του βρέφους (Marks, 1996) ΗΠΑ: ο αριθμός των παραμελημένων παιδιών είναι μεγαλύτερος από τον αριθμό των παιδιών που βιώνουν σωματική και σεξουαλική κακοποίηση (Child Welfare Information Gateway, 2001)

Ετήσια επίπτωση ΚαΠα-Π (2010) /1000 παιδιά Ευρήματα από Μελέτη Καταγεγραμμένων Περιστατικών στην Ελλάδα (BECAN, 2012) Περιλαμβάνονται σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική κακοποίηση & παραμέληση 141 Φορείς στις περιφέρειες Αττικής και Κρήτης Ετήσια επίπτωση ΚαΠα-Π (2010) /1000 παιδιά όπως προκύπτει από τη συλλογή των ήδη καταγεγραμμένων περιπτώσεων σε 141 φορείς (48% από το σύνολο των φορέων που θεωρήθηκαν επιλέξιμοι και προσκλήθηκαν να συμμετέχουν) Ηλικιακή ομάδα Αγόρια κορίτσια σύνολο 0-04 4,45 4,17 4,48 05-09 7,41 5,73 6,71 10-14 6,36 5,74 6,09 Σύνολο 0-14 6,08 5,23 5,77

Επίπτωση ΚαΠα-Π /1000 παιδιά ηλικίας 0-14 ανά τύπο κακοποίησης για το έτος 2010 Συνολικά Αττική Κρήτη Αγόρια Κορίτσια Σύνολο f [rate/1000] Σωματική κακοποίηση Ηλικιακή ομάδα 0-4 144 [1,3] 105 [1] 251 [1,2] 123 [1,4] 89 [1,1] 215 [1,2] 21 [1,2] 15 [0,9] 36 [1,1] 5-9 323 [3] 203 [2] 529 [2,5] 277 [3] 167 [1,9] 448 [2,5] 46 [2,7] 34 [2,1] 81 [2,4] 10-14 246 [2,1] 208 [1,9] 451 [2] 214 [2,2] 175 [1,9] 388 [2,1] 32 [1,7] 31 [1,9] 63 [1,8] Υποσύνολο 713 [2,1] 516 [1,7] 1231 [1,9] 614 [2,2] 431 [1,7] 1051 [2] 99 [1,9] 80 [1,6] 180 [1,8] 15-18 109 [*] 155 [*] 264 [*] 100 [*] 131 [*] 231 [*] 9 [*] 24 [*] 32 [*] Σεξουαλική κακοποίηση 36 [0,3] 42 [0,4] 78 [0,4] 33 [0,4] 36 [0,4] 69 [0,4] 3 [0,2] 6 [0,4] 9 [0,3] 68 [0,6] 68 [0,7] 139 [0,7] 62 [0,7] 56 [0,7] 121 [0,7] 6 [0,3] 12 [0,7] 18 [0,5] 61 [0,5] 98 [0,9] 159 [0,7] 51 [0,5] 84 [0,9] 135 [0,7] 10 [0,5] 14 [0,8] 24 [0,7] 165 [0,5] 208 [0,7] 376 [0,6] 146 [0,5] 176 [0,7] 325 [0,6] 19 [0,4] 32 [0,7] 28 [*] 90 [*] 118 [*] 26 [*] 79 [*] 103 [*] 2 [*] 11 [*] 13 [*] Ψυχολογική κακοποίηση 407 [3,8] 356 [3,5] 788 [3,8] 344 [3,9] 303 [3,6] 670 [3,8] 63 [3,7] 53 [3,2] 118 [3,5] 768 [7,1] 563 [5,5] 1350 [6,4] 638 [7] 452 [5,3] 1108 [6,3] 130 [7,5] 111 [6,9] 242 [7,3] 695 [6] 594 [5,6] 1294 [5,8] 557 [5,7] 471 [5,2] 1033 [5,5] 138 [7,5] 123 [7,4] 261 [7,5] 1870 [5,7] 1513 [4,9] 3432 [5,4] 1539 [5,6] 1226 [4,7] 2811 [5,2] 331 [6,2] 287 [5,9] 621 [6,1] 322 [*] 371 [*] 698 [*] 260 [*] 314 [*] 579 [*] 62 [*] 57 [*] 119 [*] Παραμέληση 392 [3,7] 354 [3,5] 771 [3,7] 347 [3,9] 306 [3,6] 675 [3,9] 45 [2,7] 48 [2,9] 96 [2,9] 642 [5,9] 446 [4,3] 1102 [5,2] 547 [6] 362 [4,2] 922 [5,2] 95 [5,5] 84 [5,2] 180 [5,4] 586 [5,1] 491 [4,5] 1082 [4,8] 475 [4,9] 392 [4,3] 872 [4,6] 111 [6] 99 [6] 210 [6] 1620 [4,9] 1291 [4,1] 2955 [4,6] 1369 [4,9] 1060 [4] 2469 [4,6] 251 [4,8] 231 [4,7] 486 [4,8] 313 [*] 630 [*] 245 [*] 270 [*] 518 [*] 68 [*] 44 [*] 112 [*] Συνολικά Αττική Κρήτη Αγόρια Κορίτσια Σύνολο f [rate/1000] Σωματική κακοποίηση Ηλικιακή ομάδα 0-4 144 [1,3] 105 [1] 251 [1,2] 123 [1,4] 89 [1,1] 215 [1,2] 21 [1,2] 15 [0,9] 36 [1,1] 5-9 323 [3] 203 [2] 529 [2,5] 277 [3] 167 [1,9] 448 [2,5] 46 [2,7] 34 [2,1] 81 [2,4] 10-14 246 [2,1] 208 [1,9] 451 [2] 214 [2,2] 175 [1,9] 388 [2,1] 32 [1,7] 31 [1,9] 63 [1,8] Υποσύνολο 713 [2,1] 516 [1,7] 1231 [1,9] 614 [2,2] 431 [1,7] 1051 [2] 99 [1,9] 80 [1,6] 180 [1,8] 15-18 109 [*] 155 [*] 264 [*] 100 [*] 131 [*] 231 [*] 9 [*] 24 [*] 32 [*] Σεξουαλική κακοποίηση 36 [0,3] 42 [0,4] 78 [0,4] 33 [0,4] 36 [0,4] 69 [0,4] 3 [0,2] 6 [0,4] 9 [0,3] 68 [0,6] 68 [0,7] 139 [0,7] 62 [0,7] 56 [0,7] 121 [0,7] 6 [0,3] 12 [0,7] 18 [0,5] 61 [0,5] 98 [0,9] 159 [0,7] 51 [0,5] 84 [0,9] 135 [0,7] 10 [0,5] 14 [0,8] 24 [0,7] 165 [0,5] 208 [0,7] 376 [0,6] 146 [0,5] 176 [0,7] 325 [0,6] 19 [0,4] 32 [0,7] 28 [*] 90 [*] 118 [*] 26 [*] 79 [*] 103 [*] 2 [*] 11 [*] 13 [*] Ψυχολογική κακοποίηση 407 [3,8] 356 [3,5] 788 [3,8] 344 [3,9] 303 [3,6] 670 [3,8] 63 [3,7] 53 [3,2] 118 [3,5] 768 [7,1] 563 [5,5] 1350 [6,4] 638 [7] 452 [5,3] 1108 [6,3] 130 [7,5] 111 [6,9] 242 [7,3] 695 [6] 594 [5,6] 1294 [5,8] 557 [5,7] 471 [5,2] 1033 [5,5] 138 [7,5] 123 [7,4] 261 [7,5] 1870 [5,7] 1513 [4,9] 3432 [5,4] 1539 [5,6] 1226 [4,7] 2811 [5,2] 331 [6,2] 287 [5,9] 621 [6,1] 322 [*] 371 [*] 698 [*] 260 [*] 314 [*] 579 [*] 62 [*] 57 [*] 119 [*] Παραμέληση 392 [3,7] 354 [3,5] 771 [3,7] 347 [3,9] 306 [3,6] 675 [3,9] 45 [2,7] 48 [2,9] 96 [2,9] 642 [5,9] 446 [4,3] 1102 [5,2] 547 [6] 362 [4,2] 922 [5,2] 95 [5,5] 84 [5,2] 180 [5,4] 586 [5,1] 491 [4,5] 1082 [4,8] 475 [4,9] 392 [4,3] 872 [4,6] 111 [6] 99 [6] 210 [6] 1620 [4,9] 1291 [4,1] 2955 [4,6] 1369 [4,9] 1060 [4] 2469 [4,6] 251 [4,8] 231 [4,7] 486 [4,8] 313 [*] 630 [*] 245 [*] 270 [*] 518 [*] 68 [*] 44 [*] 112 [*]

Παρουσίαση Προγράμματος «Προστασία βρεφών και νηπίων από την ενδοοικογενειακή βία: Δημιουργία διαγνωστικού πρωτοκόλλου για την κακοποίηση και παραμέληση βρεφών και νηπίων και η εισαγωγή του στο Εθνικό Σύστημα Υγείας» (Αρ. Συμβολαίου JUST/2011/DAP/AG/3283)

Ταυτότητα Προγράμματος Διάρκεια: 2 χρόνια Ημερομηνία Έναρξης: 3/12/2012 Συντονιστής Φορέας Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού (ΙΥΠ), Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας, Κέντρο για την Μελέτη και την Πρόληψη της Κακοποίησης – Παραμέλησης των Παιδιών, Αθήνα, Ελλάδα Φορείς- Eταίροι Πανεπιστήμιο Κύπρου (Λευκωσία, Κύπρος) Πανεπιστήμιο Roehampton (Ηνωμένο Βασίλειο) Πανεπιστήμιο Λισαβόνας (Πορτογαλία) Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης (Ισπανία) Μ.Κ.Ο. «Focolare Maria Regina» (Ιταλία) Εξωτερική Αξιολόγηση Πανεπιστήμιο Portsmouth - Καθ. Vasudevi Reddy

Το Σκεπτικό του Προγράμματος … Η προστασία των βρεφών και των νηπίων από την ενδοοικογενειακή βία αποτελεί πρωτεύον ζήτημα δημόσιας υγείας Η ενδοοικογενειακή βία προς βρέφη και νήπια σπανίως προλαμβάνεται ή διαγιγνώσκεται πριν τη νοσηλεία των τελευταίων σε νοσοκομεία και άλλες δομές υγείας, δεδομένου ότι ο συγκεκριμένος πληθυσμός έχει περιορισμένη επαφή με άλλες κοινωνικές ομάδες πέραν της οικογένειας. Ακόμη και κατά τη νοσηλεία η κακοποίηση-παραμέληση (Κα-Πα) των παιδιών βρεφικής και νηπιακής ηλικίας μπορεί να μην ανιχνευθεί ή πολύ περισσότερο να μην καταγγελθεί

Κύριοι Στόχοι Προγράμματος Γενικοί Στόχοι: Ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των συστημάτων πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης και πρώιμης διάγνωσης της κακοποίησης και παραμέλησης βρεφών και νηπίων Η έγκαιρη διάγνωση της κακοποιητικής σχέσης φροντιστή-παιδιού, πρόληψη μελλοντικής κακομεταχείρισης του παιδιού & δυνατότητα παραπομπής για θεραπευτική παρέμβαση στην οικογένεια Επιμέρους Στόχοι: Δημιουργία εργαλείου ανίχνευσης (screening tool) της κακοποίησης και παραμέλησης βρεφών και νηπίων (ηλικίας 0-3) με απώτερο στόχο να χρησιμοποιείται στο πλαίσιο των καθιερωμένων προληπτικών ιατρικών εξετάσεων στις οποίες υποβάλλονται τα βρέφη και τα νήπια. Δοκιμή της κλινικής χρησιμότητας των διαγνωστικών κριτηρίων της Διαταραχής Κακοποιητικής Σχέσης (Abusive Relationship Disorder) του Οδηγού DC:0-3R (σημαντικού παράγοντα κινδύνου για Κα-Πα βρεφών και νηπίων) σε ευρωπαϊκούς πληθυσμούς γονιών-παιδιών Εκπαίδευση επαγγελματιών (υγείας και ψυχικής υγείας) «πρώτης γραμμής» στην εφαρμογή του εργαλείου Δικτύωση εμπλεκόμενων Δημόσιων φορέων για θέματα προστασίας βρεφών και νηπίων από την ενδοοικογενειακή κακοποίηση και παραμέληση, και δημιουργία ενιαίας φόρμας καταγραφής και παρακολούθησης περιπτώσεων κακοποίησης και παραμέλησης βρεφών και νηπίων για τις δημόσιες δομές υγείας του Δικτύου

Στόχοι  Δράσεις Έρευνα Παρέμβαση 1η Πιλοτική μελέτη των διαγνωστικών κριτηρίων του Οδηγού DC:0-3R για την Κακοποιητική Σχέση Γονιού-Παιδιού 2η Πιλοτική μελέτη του νέου εργαλείου ανίχνευσης (screening tool) Κα-Πα Παρέμβαση Εκπαίδευση Επαγγελματιών στην εφαρμογή του screening tool Δράσεις Διάδοσης Βιωσιμότητα Προγράμματος

Ο Οδηγός DC:0-3R (www.zerotothree.org) Ο Οδηγός Διαγνωστικής Ταξινόμησης ψυχικής υγείας και αναπτυξιακών διαταραχών της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας: Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1994 από διεπιστημονική ομάδα (21 μελών) Αναθεωρήθηκε το 2001 και το 2005 Στόχος: η δημιουργία «κοινής γλώσσας» μεταξύ ερευνητών, κλινικών και γονέων που θα διευκολύνει τη διάγνωση και κλινική αξιολόγηση των αναπτυξιακών διαταραχών και διαταραχών ψυχικής υγείας αποκλειστικά για την βρεφονηπιακή ηλικία (0-3) Χρησιμοποιείται στην κλινική πράξη ευρέως για την αξιολόγηση παιδιών έως και 5 ετών Δεν αντικαθιστά τα ταξινομικά συστήματα ψυχικών διαταραχών DSM-IV-TR (American Psychiatric Association, 2000) & ICD-10 (WHO, 1994) αλλά προτείνεται να χρησιμοποιείται συμπληρωματικά Σηματοδοτεί την αναγνώριση ότι τα βρέφη και νήπια αφενός βιώνουν συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα και αφετέρου συμβάλει στην ανάπτυξη πρώιμων παρεμβάσεων με βασικά κριτήρια το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού και την ποιότητα της σχέσης με το γονιό/φροντιστή του

Σε σύγκριση με το DSM και ICD Εστιάζει στα αναπτυξιακά σημεία που αφορούν αποκλειστικά την βρεφική και νηπιακή ηλικία για το λόγο αυτό δεν είναι απολύτως συμμετρική η ταξινόμηση που προτείνει με το DSM-IV & το ICD-10 Με την χρήση του Οδηγού ο/η ειδικός μπορεί να αναπτύξει ενός είδους αναπτυξιακό προφίλ του βρέφους/νηπίου συμπεριλαμβάνοντας τις κατακτημένες δεξιότητες, τις δυσκολίες, αλλά και τα σημεία που απαιτείται παρέμβαση/υποστήριξη

Σε σύγκριση με το DSM-IV (Egger and Emde, 2011)

Μεθοδολογία της Πιλοτικής Μελέτης Δείγμα 20 ζεύγη γονιού/βασικού φροντιστή-παιδιού από κάθε συμμετέχουσα χώρα [Ν=120 οικογένειες] 10 οικογένειες από τον γενικό πληθυσμό: χωρίς προηγούμενη παραπομπή/αναφορά Κα-Πα ή γενικότερα ενδοοικογενειακή βίας 10 οικογένειες από τον κλινικό πληθυσμό: με παραπομπή για θέματα βίας (πχ Κα-Πα, έκθεση σε ενδοοικογενειακή βία- σύνδρομο «αμέτοχου θεατή» κλπ) Ηλικία παιδιών: 0 – 3½ ετών Κριτήρια μη-επιλεξιμότητας: Βρέφη και νήπια με χρόνια προβλήματα υγείας και λοιπές σημαντικές αναπτυξιακές διαταραχές Οικογένειες που λαμβάνουν υπηρεσίες υποστήριξης ή οποιασδήποτε παρέμβασης

Μεθοδολογία της Πιλοτικής Μελέτης Δειγματοληψία Τυχαία δειγματοληψία από τον εκάστοτε συνεργαζόμενο Δημόσιο φορέα Υγείας & Ψυχικής Υγείας Γενικός πληθυσμός Κλινικός πληθυσμός Σταθμοί Προστασίας Μητέρας-Παιδιού & Εφήβου ΕΟΠΠΥ Παιδιατρικές Κλινικές Νοσοκομείων Παίδων Παιδοψυχιατρικές Κλινικές Νοσοκομείων Παίδων Κέντρα Ψυχικής Υγιεινής Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα

Μεθοδολογία της Πιλοτικής Μελέτης 3μελής Ερευνητική Ομάδα από: Ψυχολόγο Παιδίατρο ή Παιδοψυχίατρο Κοινωνικό/-η Λειτουργό ή Επισκέπτη/-τρια Υγείας 2 Συναντήσεις με την Οικογένεια

Συλλογή Δεδομένων Πιλοτικής Μελέτης: Ενημερωτικό Σημείωμα Έντυπο Συναίνεσης Γονιού/Φροντιστή Υπογεγραμμένο Εννοιολογικό Κατασκεύασμα Ερευνητικό Εργαλείο Τύπος Σχέσης Κλινική Παρατήρηση με Βιντεοσκόπηση Άξονας ΙΙ: Κλίμακα Συνολικής Αξιολόγησης της Σχέσης Γονέα-Βρέφους (PIR-GAS) (DC:0-3R) Αξιολόγηση Αλληλεπίδρασης Για βρέφη 0-12 μηνών: Μη δομημένο παιχνίδι σε κάθισμα φαγητού ή relax (για βρέφη < 5 μηνών) για 5 min [πρόσωπο-με-πρόσωπο] Ημι-ελεύθερο παιχνίδι με αντικείμενο για 3 min Για βρέφη/νήπια 12+ μηνών έως 3 ετών & 5 μηνών: Μη δομημένο παιχνίδι στο πάτωμα με αντικείμενο (για 5 min) Ημι-ελεύθερο παιχνίδι με νέο αντικείμενο για 5 min

Εννοιολογικό Κατασκεύασμα Συλλογή Δεδομένων Πιλοτικής Μελέτης: Εννοιολογικό Κατασκεύασμα Ερευνητικό Εργαλείο Γονεϊκή Υποκειμενική Εμπειρία της ποιότητας της σχέσης/αλληλεπίδρασης με το παιδί PBQ-Postpartum Bonding Questionnaire (Brockington, Fraser, Wilson, 2006) M/PPA-Maternal/Paternal Postnatal Attachment (Condon, 1993) Ψυχική Υγεία μητέρας EPDS-Edinburgh Postnatal Depression Scale Έκθεση Παιδιού σε Κα-Πα Έκθεση γονιού σε Κα-Πα ως παιδί Τροποποιημένο ICAST-P (ISPCAN, BECAN) Αξιολόγηση (Στρεσσογόνων) Ψυχοκοινωνικών και Περιβαλλοντικών Παραγόντων στην οικογένεια Ερωτηματολόγιο Λήψης Σύντομου Ψυχο-Κοινωνικού & Αναπτυξιακού Ιστορικού για δομημένη συνέντευξη Άξονας IV: Λίστα Ελέγχου Στρεσσογόνων Ψυχοκοινωνικών & Περιβαλλοντικών Παραγόντων (DC:0-3R)

3. Λίστα Ελέγχου Προβλημάτων στη Σχέση (Άξονας II: Ταξινόμηση Σχέσης) Κωδικοποίηση της Κλίμακας Συνολικής Αξιολόγησης της Σχέση Γονέα-Βρέφους (Άξονας ΙΙ) Κωδικοποίηση της βιντεοσκοπημένης αλληλεπίδρασης με βάση τις παρακάτω Κλίμακες: Global Ratings For Mother-infant Interactions at Two and Four Months (Revised by Hatzinikolaou, 2002) (Originally devised by Fiori-Cowley & Murray, 1996) Coding Scheme for Structured Mother-Infant Play Interaction at 12 Months (Murray & Karpf, 2000) 2. Κλίμακα Μέτρησης Λειτουργικότητας για τις Συναισθηματικές και Κοινωνικές Δεξιότητες (Άξονας V: Συναισθηματική και Κοινωνική Λειτουργικότητα) 3. Λίστα Ελέγχου Προβλημάτων στη Σχέση (Άξονας II: Ταξινόμηση Σχέσης) 4. Ερωτηματολόγιο Ανίχνευσης για Διαταραχές Δεσμού μητέρας-παιδιού (PBQ) 5. DC 0-3: Decision Tree – Axis II (Relationship Disorder Classification)

1st Managerial Meeting & 1st Workshop, 4-5 April 2013, Athens, Greece It will be assessed: Inter-rater reliability for Global Ratings scores Inter-rater reliability for Total PIR-GAS Score Inter-rater reliability for Final Decision on Axis II – Relationship Disorders At least 2 people involved in evaluation

14ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας 15-19 Μαΐου 2013, Αλεξανδρούπολη Σας ευχαριστώ πολύ!