Α. Ψάλτη, Επίκ. Καθηγήτρια Τμήμα Βρεφονηπιοκομίας ΑΤΕΙΘ Εκφοβισμός στο Σχολείο: Περιγραφή του Φαινομένου & Παρουσίαση Ερευνητικών Δεδομένων από Ευρώπη & Ελλάδα Α. Ψάλτη, Επίκ. Καθηγήτρια Τμήμα Βρεφονηπιοκομίας ΑΤΕΙΘ

Εκφοβισμός στο Σχολείο (bullying) «Λέμε ότι ένας μαθητής ή μια μαθήτρια είναι θύμα εκφοβισμού όταν ένας άλλος μαθητής ή μια άλλη μαθήτρια ή και μια ομάδα μαθητών ή μαθητριών – Λένε άσχημα και δυσάρεστα πράγματα γι’ αυτόν/αυτήν ή τον/την κοροϊδεύουν ή τον/την αποκαλούν με άσχημα ονόματα που τον/την πονάνε Τον/Την αγνοούν εντελώς ή τον/την αποκλείουν επίτηδες από την παρέα τους ή από διάφορες δραστηριότητες Τον/Την χτυπούν, κλωτσούν, σκουντούν και σπρώχνουν ή τον/την απειλούν Λένε ψέματα ή διαδίδουν φήμες εναντίον του/της ή στέλνουν κακόβουλα σημειώματα και προσπαθούν να κάνουν και τους άλλους να τον/την αντιπαθήσουν ή να τον/την πονέσουν Και διάφορα άλλα σαν και αυτά» (Olweus, 1996).

Τα Κριτήρια του Εκφοβισμού Η συμπεριφορά είναι σκόπιμη. Η συμπεριφορά είναι επαναλαμβανόμενη Υπάρχει μια ανισορροπία δύναμης μεταξύ θύματος και δράστη

Μορφές του Εκφοβισμού Σωματικός (physical) Κλωτσιές, σπρωξίματα, μπουνιές, χτυπήματα, χρήση «όπλων», αρπαγή της περιουσίας του άλλου, τράβηγμα μαλλιών, καταστροφή της περιουσίας του άλλου κλπ. Λεκτικός (γνωστικός) (verbal/cognitive) Πειράγματα, απειλές, προσβολές, εξευτελισμοί, χειρονομίες, απειλητικές ματιές κλπ. Έμμεσος [Κοινωνικός/Ψυχολογικός] (Indirect [social/psychological]) Διάδοση φημών, άσεμνα τηλεφωνήματα, αποστολή ανώνυμων επιστολών, αποκλεισμός από παρέες κλπ.

Τεχνολογικός Εκφοβισμός (cyberbullying) Καινούριο φαινόμενο Αφορά μορφές εκφοβισμού που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικές συσκευές: Εκφοβισμός μέσω γραπτών μηνυμάτων Εκφοβισμός μέσω φωτογραφιών και βιντεοκλίπ (μέσω της κάμερας του κινητού τηλεφώνου) Εκφοβισμός μέσω τηλεφώνου Εκφοβισμός μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email) Εκφοβισμός σε chat-rooms Εκφοβισμός μέσω ιστοσελίδων Πιο διαδεδομένος εκτός σχολείου

Το Φαινόμενο Διεθνώς [Morita et al., 2001] ΘΥΜΑ Σ Κ Α 10 11 12 13 14 Μ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ 12,2 11,8 12,7 18,7 13,1 12,1 10,5 7,6 ΟΛΛΑΝΔΙΑ 13,9 14,8 14,7 16,6 14,2 10,3 - ΝΟΡΒΗΓΙΑ 10,0 9,1 11,1 12,4 11,0 9,5 7,1 ΙΑΠΩΝΙΑ 9,6 9,0 9,9 13,4 8,2 6,5

Ελλάδα Μελέτη της σχολικής βίας την τελευταία δεκαετία Πρώτη έρευνα: Ανδρέου, 1990 Αύξηση του αριθμού των ερευνών τα τελευταία χρόνια: Καλλιώτης, 2000. Pateraki & Houndoumadi, 2001. Boulton, Καρέλλου, Λανίτη, Μανούσου & Λεμονή, 2001. Andreou, 2000, 2001, 2004. Andreou & Metallidou, 2004. Andreou, Vlachou & Didaskalou, 2005. Smith, Nika & Papasideri, 2004. Sapouna, 2008 Έρευνα σε Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, τοπικού χαρακτήρα Το φαινόμενο της σχολικής βίας απασχολεί ιδιαίτερα τη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς τα τελευταία χρόνια φαίνεται να πληθαίνουν τα περιστατικά χρήσης βίας στο χώρο του σχολείου με θύματα τόσο παιδιά όσο και ενήλικες. Στην Ελλάδα, το φαινόμενο της βίας στο σχολικό χώρο άρχισε να ερευνάται την τελευταία δεκαετία περίπου (π.χ. Μανουδάκη, 2000. Μπεζέ, 1998. Παπαστυλιανού, 2000). Παρατηρείται αύξηση στον αριθμό των ερευνών στον ελλαδικό χώρο που αφορούν συγκεκριμένα στον εκφοβισμό στο σχολείο. Η πρώτη έρευνα στην Ελλάδα χρονολογείται από το 1990, όταν μελετήθηκε η επιθετική συμπεριφορά παιδιών σχολικής ηλικίας και συνδέθηκε με την έδρα ελέγχου (Andreou, 1990 στο Andreou, 2000). Οι πιο πρόσφατες έρευνες του φαινομένου στην Ελλάδα αφορούν και πάλι μαθητές(-τριες) της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και επικεντρώνονται στη μελέτη της σύνδεσης του εκφοβισμού με ψυχολογικές εννοιολογικές κατασκευές όπως η αυτοεκτίμηση, ο τόπος ελέγχου, η αυτο-αποτελεσματικότητα, καθώς και με στρατηγικές αντιμετώπισης των παιδιών σε καταστάσεις σύγκρουσης και με τις στάσεις των γονιών απέναντι στη χρήση σωματικής τιμωρίας (Andreou, 2000, 2001, 2004. Andreou & Metallidou, 2004. Andreou, Vlachou & Didaskalou, 2005. Smith, Nika & Papasideri, 2004). Όπως διαπιστώνεται από τη σύντομη ανασκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικά με το θέμα του σχολικού εκφοβισμού, οι έρευνες περιορίζονται αποκλειστικά στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση και έχουν δείγματα από συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδας (κυρίως Αττική ή Θεσσαλία). Κρίθηκε, λοιπόν, αναγκαίο, πριν προχωρήσουμε στη διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων & στην ανάπτυξη προγραμμάτων για την αντιμετώπιση του φαινομένου στην Ελλάδα, να γίνει μία πανελλαδική έρευνα με αντιπροσωπευτικό δείγμα από όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Πρόγραμμα ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Τίτλος: Ταυτότητες Φύλου, Εθνικές Ταυτότητες & Σχολική Βία: Διερευνώντας τη Βία & τη Θυματοποίηση στο Σχολικό Πλαίσιο Επιστ. Υπεύθυνη: κ. Β. Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Καθηγήτρια Τμ. Ψυχολογίας ΑΠΘ σε συνεργασία με το Τμ. Βρεφονηπιοκομίας του ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης (υπεύθυνη: Αναστασία Ψάλτη, Επίκ. Καθηγήτρια Ψυχολογίας) Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ με τίτλο «Ταυτότητες Φύλου, Εθνικές Ταυτότητες και Σχολική Βία: Διερευνώντας τη Βία και τη Θυματοποίηση στο Σχολικό Πλαίσιο» και υλοποιήθηκε από την ερευνητική ομάδα του Τμήματος Ψυχολογίας του ΑΠΘ σε συνεργασία με το Τμήμα Βρεφονηπιοκομίας του ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης. Στις εισηγήσεις που ακολουθούν θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης ερευνητικής προσπάθειας.

Στόχοι του προγράμματος Γενικός στόχος: Η σύνδεση των ταυτοτήτων φύλου & των εθνικών ταυτοτήτων με το φαινόμενο της σχολικής βίας & του εκφοβισμού (bullying) σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (Παιδικός Σταθμός – Λύκειο) σε όλη τη χώρα Ο γενικός στόχος του προγράμματος είναι η σύνδεση των ταυτοτήτων φύλου και των εθνικών ταυτοτήτων με το φαινόμενο της σχολικής βίας και του εκφοβισμού (bullying) σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (Παιδικός Σταθμός ως Λύκειο) σε όλη τη χώρα.

Στόχοι του προγράμματος Επιμέρους Στόχοι: Μελέτη της κατανόησης του φαινομένου από μαθητές/τριες & εκπαιδευτικούς Καταγραφή της συχνότητας του φαινομένου στο χώρο του ελληνικού σχολείου Μελέτη των παραγόντων που κάνουν μαθητές/τριες πιο ευάλωτους/ες & πιο ανθεκτικούς/ές σε φαινόμενα εκφοβισμού Συλλογή ποσοτικών & ποιοτικών δεδομένων Οι επιμέρους στόχοι περιλαμβάνουν τη μελέτη της κατανόησης του φαινομένου από τους μαθητές(-τριες) και εκπαιδευτικούς, η καταγραφή της συχνότητας του φαινομένου στο χώρο του ελληνικού σχολείου, καθώς και η μελέτη των παραγόντων που κάνουν τους μαθητές(-τριες) πιο ευάλωτους(-ες) και πιο ανθεκτικούς(-ές) σε φαινόμενα εκφοβισμού. Για την επίτευξη των στόχων της έρευνας συλλέχθηκαν και ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα, τα οποία θα παρουσιαστούν στις εισηγήσεις που ακολουθούν.

Μέθοδος Συμμετέχοντες: Εργαλείο: Ερωτηματολόγιο 3769 μαθητές/τριες Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 135 μαθητές/τριες Προσχολικής Εκπαίδευσης Περίπου 200 εκπαιδευτικοί Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Εργαλείο: Ερωτηματολόγιο Βασισμένο στα ερωτηματολόγια: The Revised Olweus Bully/Victim Questionnaire – Senior (1996) και Pro-Victim Scale (PVS) των Rigby & Slee (1991) 39 ερωτήσεις, 4 θεματικές ενότητες: Ι. Προσωπικές πληροφορίες, ΙΙ. Η ζωή στο σχολείο. ΙΙΙ. Δυσάρεστα περιστατικά που έχουν συμβεί στο σχολείο, IV. Στάσεις Η πρώτη θεματική ενότητα έχει τίτλο «Ι. Προσωπικές Πληροφορίες» και αποτελείται από 11 ερωτήσεις. Μέσα από αυτές τις ερωτήσεις συλλέγονται από τους ερωτώμενους/ες στοιχεία για το φύλο, την ηλικία, την τάξη, το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο της οικογένειας, τη χώρα προέλευσης, τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και την επίδοσή τους στο σχολείο. Η δεύτερη θεματική ενότητα με τίτλο «ΙΙ. Η ζωή στο σχολείο» περιλαμβάνει 3 ερωτήσεις, οι οποίες αφορούν στη στάση των μαθητών(-τριών) απέναντι στο σχολείο, στις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουν μέσα σ’ αυτό και στον προσδιορισμό του φαινομένου του εκφοβισμού μέσα στο σχολικό πλαίσιο. Η τρίτη θεματική ενότητα «ΙΙΙ. Δυσάρεστα περιστατικά που έχουν συμβεί στο σχολείο» αποτελείται από 22 ερωτήσεις, μέσα από τις οποίες συλλέγονται πληροφορίες για το φαινόμενο του εκφοβισμού όπως αυτό λαμβάνει χώρα στο σχολείο. Συγκεκριμένα, γίνεται προσδιορισμός: (α) δράστη – θύματος – θεατή, (β) των τύπων του εκφοβισμού, (γ) των χώρων όπου συμβαίνει μέσα στο σχολείο, (δ) της δομής της ομάδας των δραστών, (ε) της διάρκειας των περιστατικών, (στ) των αιτίων του φαινομένου, (στ) των στρατηγικών αντιμετώπισης που υιοθετούν δράστες και θύματα, καθώς και των αντιδράσεων απέναντι στο φαινόμενο και (ζ) των παρεμβάσεων που γίνονται στο χώρο του σχολείου. Η τελευταία ενότητα «IV. Στάσεις» περιλαμβάνει 3 ερωτήσεις, οι οποίες αφορούν στις στάσεις που διαμορφώνουν οι ερωτώμενοι(-ες) απέναντι στο φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολείο. Τα ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν στις τάξεις των σχολείων και στους μαθητές(-τριες) από μέλη της ερευνητικής ομάδας. Η συλλογή των ερωτηματολογίων διήρκεσε από το Μάρτιο μέχρι το Μάιο του 2005.