Οι κοινωνικές επιπτώσεις του Μνημονίου Μάνος Ματσαγγάνης Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Κύκλος Ανοιχτών Σεμιναρίων με θέμα Η κοινωνική πολιτική την εποχή της κρίσης Αθήνα 14 Φεβρουαρίου 2011

ποιο δεν είναι το θέμα της παρουσίασης το Μνημόνιο και η κρίση της ελληνικής οικονομίας το Μνημόνιο είναι αιτία ή αποτέλεσμα της κρίσης; κυρίως αποτέλεσμα μπορούμε να μείνουμε στο ευρώ χωρίς Μνημόνιο; προς το παρόν δεν φαίνεται εφικτό καλύτερα μέσα στο ευρώ με Μνημόνιο παρά έξω και χωρίς; μέσα / με

ποιο είναι το θέμα της παρουσίασης ανάλυση των διανεμητικών επιδράσεων των μέτρων λιτότητας της άνοιξης 2010 ποιος πλήρωσε τα μέτρα λιτότητας; Matsaganis M. & Leventi C. (2010) “Distributional effects of the austerity measures in Greece”. Παρουσίαση σε σεμινάριο της Τράπεζας της Ελλάδος (Αθήνα 12 Νοεμβρίου). συζήτηση των κοινωνικών συνεπειών της οικονομικής κρίσης ποιος πληρώνει την κρίση; επαναλαμβανόμενο μοτίβο αυτού του κύκλου ανοιχτών σεμιναρίων: αξιολόγηση του βαθμού ετοιμότητας των κοινωνικών πολιτικών το κοινωνικό κράτος που έχουμε είναι έτοιμο για την κρίση; τι πρέπει να αλλάξει για να δυναμώσει το κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας;

τα μέτρα λιτότητας της άνοιξης 2010 Μάρτιος 2010 πρώτο πακέτο μέτρων Απρίλιος 2010 φορολογικός νόμος Μάιος 2010 πακέτο στήριξης 110 δις ευρώ από ΔΝΤ-ΕΕ-ΕΚΤ έγκριση του Μνημονίου από τη Βουλή δεύτερο πακέτο μέτρων

φορολογία εισοδήματος νέα κλίμακα ΦΕΦΠ 9 κλιμάκια (από 5) ανώτατος συντελεστής: 45% για 100.000 ευρώ και πάνω αμέσως χαμηλότερος συντελεστής: 40% από 60.000 έως 100.000 ευρώ 2009: 40% για 75.000 ευρώ και πάνω αλλαγές σε απαλλαγές και εκπτώσεις άλλες αλλαγές πρόσθετη φορολογική επιβάρυνση 1% σε φορολογούμενους με ετήσιο καθαρό εισόδημα άνω των 100.000 ευρώ ειδική εισφορά σε επιχειρήσεις υψηλής κερδοφορίας ένταξη κάποιων κοινωνικών επιδομάτων στην κλίμακα φορολογούμενοι με ετήσιο καθαρό εισόδημα άνω των 30.000 ευρώ

έμμεση φορολογία αύξηση φορολογίας αγαθών αύξηση συντελεστών ΦΠΑ καπνός, οινοπνευματώδη, καύσιμα, είδη πολυτελείας αύξηση συντελεστών ΦΠΑ χαμηλός: από 4.5% σε 5.5% μεσαίος: από 9% σε 11% υψηλός: από 19% σε 23%

αποδοχές εργαζομένων Δημοσίου και ΔΕΚΟ κατάργηση 13ου και 14ου μισθού … … θεσμοθέτηση επιδομάτων αδείας ετήσιας αξίας 1.000 ευρώ υπάλληλοι Δημοσίου και ΔΕΚΟ με μηνιαίες αποδοχές άνω των 3.000 ευρώ δεν δικαιούνται επιδόματα αδείας μείωση ειδικών επιδομάτων κατά 20% (δημόσιοι υπάλληλοι) μείωση αποδοχών κατά 10% (υπάλληλοι ΔΕΚΟ) ανώτατο όριο μηνιαίων αποδοχών στον δημόσιο τομέα (5.981 ευρώ) πάγωμα μισθών στον δημόσιο τομέα στα επίπεδα του 2009 (έως το 2012)

αποδοχές εργαζομένων ιδιωτικού τομέα χαμηλότερες κατώτατες αποδοχές για εργαζόμενους κάτω των 21 ετών πάγωμα κατώτατων αποδοχών στα επίπεδα του 2009 (το 2010)

συντάξεις κατάργηση 13ης και 14ης σύνταξης … … θεσμοθέτηση επιδομάτων αδείας ετήσιας αξίας 800 ευρώ συνταξιούχοι με συντάξεις άνω των 2.500 ευρώ το μήνα δεν δικαιούνται επιδόματα αδείας εξαιρούνται αναπηρικές συντάξεις, συντάξεις ΟΓΑ, ανασφαλίστων κτλ. θεσμοθέτηση Εισφοράς Αλληλεγγύης συντελεστές: από 3% (συντάξεις από 1.401 έως 1.700 ευρώ το μήνα) ... ... έως 10% (συντάξεις άνω των 3.500 ευρώ το μήνα) ... ... εξαιρούνται από την εισφορά οι συντάξεις έως 1.400 ευρώ το μήνα πάγωμα συντάξεων στα επίπεδα του 2009 (το 2010)

διανεμητικές επιδράσεις των μέτρων λιτότητας επιδράσεις στην κατανομή εισοδήματος … ειδικά στη φτώχεια κατανομή του βάρους των μέτρων λιτότητας ανά εισοδηματική ομάδα

εκτίμηση των διανεμητικών επιδράσεων πρώτη δυνατότητα υπομονή μέχρι να δοθούν στη δημοσιότητα τα δεδομένα της ΕΣΥΕ/Eurostat για την κατανομή εισοδήματος του 2010 έρευνα EU-SILC 2011 (εισοδήματα 2010) θα είναι διαθέσιμη το 2013 ούτως ή άλλως στα δεδομένα δεν θα διακρίνεται η επίδραση των μέτρων λιτότητας από την επίδραση άλλων παραγόντων (ύφεση-ανεργία) δεύτερη δυνατότητα προσομοίωση των κοινωνικών συνεπειών των μέτρων λιτότητας επιλέξαμε το δεύτερο πολιτικό ενδιαφέρον πρόσβαση στο Ευρωπαϊκό υπόδειγμα φόρων-παροχών EUROMOD η ομάδα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών μέλος του δικτύου EUROMOD

τι είναι και τι κάνει το EUROMOD? ένα στατικό μοντέλο προσομοίωσης όλα τα κράτη μέλη ΕΕ15 + Εσθονία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σλοβενία συγκρίσιμο μεταξύ διαφορετικών χωρών / συστημάτων φόρων-παροχών προσομοιώνει μεταβολές φορολογικής και κοινωνικής πολιτικής … φόροι εισοδήματος, εισφορές κοινωνικής ασφάλισης + έμμεσοι φόροι πολλές κοινωνικές παροχές + παροχές σε είδος … πάνω σε δεδομένα ερευνών εισοδήματος π.χ. ΕΟΠ / EU-SILC υποστηρίζεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ΓΔ Έρευνας & Τεχνολογίας ΓΔ Απασχόλησης & Κοινωνικών Υποθέσεων

μερικές καινοτομίες σε σχέση με το βασικό EUROMOD (1) μη ανάληψη παροχών παραδοχή βασικού υποδείγματος: πλήρης ανάληψη όμως οι παροχές δεν χορηγούνται σε όλους όσους τις δικαιούνται ενδείξεις ότι το πρόβλημα στην Ελλάδα μπορεί να είναι πολύ μεγάλο Matsaganis M., Levy H., Flevotomou M. (2010) “Non take up of social benefits in Greece and Spain”. Social Policy & Administration 44 (7) 827–844. διόρθωση απαραίτητη μερική προσομοίωση αριθμός δικαιούχων πλήρης ανάληψη στοιχεία ΟΓΑ/ΟΑΕΔ διόρθωση σύνταξη ανασφαλίστων 141.309 69.975 74.353 επίδομα μακροχρόνιας ανεργίας 34.002 2.400 2.401

μερικές καινοτομίες σε σχέση με το βασικό EUROMOD (2) φοροδιαφυγή παραδοχή βασικού υποδείγματος: πλήρης συμμόρφωση το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πολύ μεγάλο διόρθωση απαραίτητη ποσοστά απόκρυψης εισοδήματος βάσει προηγούμενης έρευνας Matsaganis M., Flevotomou M. (2010) “Distributional implications of tax evasion in Greece”. GreeSE Paper 31. Hellenic Observatory, London School of Economics. πηγή εισοδήματος ποσοστά απόκρυψης εισοδήματος μισθοί 1% συντάξεις 0% γεωργία 55% αυτοαπασχόληση 25%

μερικές καινοτομίες σε σχέση με το βασικό EUROMOD (3) έμμεση φορολογία παραδοχή βασικού υποδείγματος: μόνο άμεσοι φόροι και εισφορές οι έμμεσοι φόροι πολύ σημαντικοί στην Ελλάδα διόρθωση απαραίτητη η επίδραση της αύξησης των συντελεστών ΦΠΑ εκτιμήθηκε χωριστά βάσει προηγούμενης έρευνας Decoster A., Loughrey J., O’Donoghue C., Verwerft D. (2010) “How regressive are indirect taxes? A microsimulation analysis for five European countries”. Journal of Policy Analysis & Management 29 (2) 326-350.

αποτελέσματα (1)

αποτελέσματα (2) Δεν περιλαμβάνει την επίδραση της αύξησης των συντελεστών ΦΠΑ (το ίδιο εφεξής).

αποτελέσματα (3) επίδραση των μέτρων λιτότητας στη φτώχεια ανά ομάδα ηλικίας όριο φτώχειας = 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος μικρή αύξηση της σχετικής φτώχειας (όπως μετράται συμβατικά) μείωση δείκτη στις ομάδες έως 44 ετών, αύξηση στις ομάδες 45+ 2009 2010 όλοι 20.32 20.53 0-15 21.67 21.40 16-29 19.89 19.69 30-44 16.44 15.98 45-64 19.14 19.58 65+ 24.85 26.13

αποτελέσματα (4) επίδραση των μέτρων λιτότητας στη φτώχεια ανά ομάδα ηλικίας όριο φτώχειας = 60% του διαμέσου της κατανομής 2009 + πληθωρισμό μεγάλη αύξηση σχετικής φτώχειας (σύμφωνα με αυτό τον ορισμό) ιδίως για τους νέους (16-29 ετών) και τους ηλικιωμένους (65+ ετών) 2009 2010 όλοι 20.32 23.24 0-15 21.67 23.78 16-29 19.89 23.33 30-44 16.44 18.49 45-64 19.14 21.83 65+ 24.85 29.10

αποτελέσματα (5) επίδραση των μέτρων λιτότητας στη φτώχεια ανά ομάδα επαγγέλματος όριο φτώχειας = 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος μεγάλη διαφοροποίηση ανά επαγγελματική ομάδα (και προ Μνημονίου) αύξηση σχετικής φτώχειας συνταξιούχων, μικρές αλλαγές κατά τα άλλα όταν ο αρχηγός νοικοκυριού είναι: 2009 2010 άνεργος 37.13 37.29 μισθωτός 9.56 9.20 σε Δημόσιο, ΔΕΚΟ, Τράπεζες 0.19 0.89 στον ιδιωτικό (μη τραπεζικό) τομέα 10.40 9.38 αυτοαπασχολούμενος 25.02 24.94 μηχανικός-υγειονομικός -νομικός 4.31 4.29 ελεύθερος επαγγελματίας 14.93 15.27 αγρότης 37.79 37.48 συνταξιούχος 24.63 25.89 κάτι άλλο 23.19 24.48

αποτελέσματα (6) επίδραση των μέτρων λιτότητας στη φτώχεια ανά ομάδα επαγγέλματος όριο φτώχειας = 60% του διαμέσου της κατανομής 2009 + πληθωρισμό μεγάλη αύξηση σχετικής φτώχειας (σύμφωνα με αυτό τον ορισμό) ιδίως για (αρχηγούς νοικοκυριών) ανέργους, αγρότες, συνταξιούχους και ελεύθερους επαγγελματίες όταν ο αρχηγός νοικοκυριού είναι: 2009 2010 άνεργος 37.13 40.41 μισθωτός 9.56 11.03 σε Δημόσιο, ΔΕΚΟ, Τράπεζες 0.19 1.49 στον ιδιωτικό (μη τραπεζικό) τομέα 10.40 11.78 αυτοαπασχολούμενος 25.02 27.75 μηχανικός-υγειονομικός -νομικός 4.31 4.29 ελεύθερος επαγγελματίας 14.93 17.61 αγρότης 37.79 41.00 συνταξιούχος 24.63 28.85 κάτι άλλο 23.19 29.46

συνοψίζοντας (1) τα μέτρα του Μνημονίου «προοδευτικά»; διανεμητική επίδραση των αλλαγών ΦΕΦΠ, της Εισφοράς Αλληλεγγύης Συνταξιούχων και της αντικατάστασης του 13ου & 14ου μισθού από επιδόματα αδείας ενιαίου ύψους: προοδευτική διανεμητική επίδραση των αυξήσεων ΦΠΑ και της αντικατάστασης της 13ης & 14ης σύνταξης από επιδόματα αδείας ενιαίου ύψους: αντίστροφα προοδευτική η επίδραση των μεν φαίνεται να υπερ-αντισταθμίζει την επίδραση των δε πολλά εξαρτώνται από τη θέση στην κατανομή εισοδήματος όσων υφίστανται τις μεγαλύτερες απώλειες οι εργαζόμενοι στον δημόσιο τομέα κατατάσσονται σε (σχετικώς) υψηλές εισοδηματικές ομάδες!

συνοψίζοντας (2) η επίδραση του Μνημονίου στη φτώχεια «ασήμαντη»; με βάση το συμβατικό ορισμό της σχετικής φτώχειας: μάλλον ναι 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος κάθε έτους με βάση έναν άλλο (πιο ρεαλιστικό;) ορισμό της σχετικής φτώχειας: οπωσδήποτε όχι 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος του προηγούμενου έτους (προ κρίσης) + τιμαριθμική αναπροσαρμογή με βάση τον πρώτο ορισμό, είναι τεχνικά δυνατό κάποιοι από όσους ήταν «σχετικά φτωχοί» το 2009 να θεωρούνται «μη φτωχοί» το 2010, παρότι υπέστησαν απώλεια αγοραστικής δύναμης με βάση τον δεύτερο ορισμό, όσοι ήταν «σχετικά φτωχοί» το 2009, και στη συνέχεια υπέστησαν απώλεια αγοραστικής δύναμης, δεν μπορεί να μην αισθάνονται φτωχοί το 2010

αιτίες επιφυλακτικότητας πολύ κακό για το τίποτε; όχι ακριβώς: προσοχή στην ερμηνεία! τεχνικά ζητήματα δειγματοληπτικά σφάλματα της βάσης (EU-SILC 2007) σφάλματα επικαιροποίησης δεδομένων (από το 2007 στο 2010) σφάλματα προσομοίωσης (ΦΕΦΠ, επιλεξιμότητα παροχών κτλ.) ουσιαστικά ζητήματα συνυπολογισμός επίδρασης αύξησης ΦΠΑ υποχρηματοδότηση κοινωνικών υπηρεσιών η κρίση δεν περιορίζεται στα μέτρα λιτότητας

αύξηση ΦΠΑ πώς εκτιμάμε τις διανεμητικές επιδράσεις των έμμεσων φόρων; χωριστά: βάσει παλαιότερης έρευνας (με στοιχεία της ΕΟΠ 2004-5) η επίδραση του ΦΠΑ δεν ενσωματώνεται στην ανάλυσή μας παρά μόνο στο πρώτο διάγραμμα (κατανομή του βάρους των μέτρων) οι έμμεσοι φόροι ήταν ήδη αντίστροφα προοδευτικοί τώρα ακόμη περισσότερο (μετά την αύξηση των συντελεστών το 2010)

υποχρηματοδότηση κοινωνικών υπηρεσιών παράπλευρες απώλειες της δημοσιονομικής προσαρμογής οι περικοπές πλήττουν τις δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες … μειώνουν τον “κοινωνικό μισθό” … όμως, οι κοινωνικές παροχές σε είδος είναι εκτός ανάλυσης … π.χ. ΕΣΥ, δημόσια σχολεία, β/ν σταθμοί, βοήθεια στο σπίτι κτλ. … παρότι έχει σημειωθεί (μεθοδολογική) πρόοδος ως προς την ενσωμάτωση των κοινωνικών υπηρεσιών στο EUROMOD Paulus A., Sutherland H., Tsakloglou P. (2010) “The distributional impact of in-kind public benefits in European countries”. Journal of Policy Analysis & Management 29 (2) 243–266.

οι κοινωνικές συνέπειες της κρίσης (1) η οικονομική ύφεση δεν περιορίζεται στα μέτρα λιτότητας η ύφεση επηρεάζει όλα τα εισοδήματα εισπράξεις καταστημάτων, ενοίκια, αμοιβές αυτοαπασχολουμένων τυπικά, όλα αυτά δεν αποτελούν μέρος των μέτρων λιτότητας παρότι προφανώς συνδέονται έμμεσα με τα μέτρα αυτά π.χ. οι περικοπές μισθών στο Δημόσιο μειώνουν τη ζήτηση για υπηρεσίες που παρέχονται από αυτοαπασχολούμενους κτλ.

οι κοινωνικές συνέπειες της κρίσης (2) αλυσιδωτές επιδράσεις η μείωση των εισοδημάτων οδηγεί σε μείωση της ζήτησης για προϊόντα και υπηρεσίες που παράγουν εγχώριες επιχειρήσεις η μείωση της ζήτησης για αγαθά οδηγεί σε μείωση της ζήτησης για εργασία η μείωση της ζήτησης για εργασία οδηγεί σε μείωση των μισθών, ή μείωση της απασχόλησης, ή και τα δύο η επικαιροποίηση των εισοδημάτων σε αυτή την ανάλυση λαμβάνει υπόψη μόνο (και αυτό ατελώς) τις επιδράσεις στους μισθούς

οι κοινωνικές συνέπειες της κρίσης (3) αναταράξεις στην αγορά εργασίας η μεθοδολογία της προσομοίωσης βασίζεται στην παραδοχή ότι τυχόν μεταβολές στα χαρακτηριστικά του πληθυσμού μπορούν να αγνοηθούν σε κανονικές περιόδους (ή/και για σύντομες χρονικές περιόδους) αυτό ισχύει! οι πρόσφατες μεταβολές στην αγορά εργασίας δεν μπορούν να αγνοηθούν ποσοστό ανεργίας ανδρών 30-44: από 3.5% (2008) σε 8.1% (2010) ποσοστό ανεργίας γυναικών 20-29: από 19.9% (2008) σε 27.0% (2010) αλλαγή παραδείγματος! σοβαρότατες κοινωνικές συνέπειες

η αύξηση της ανεργίας κατηγορία ποσοστό ανεργίας 2008q2 2010q2 διαφορά άνδρες 20-29 11,1% 18,2% +7,1 άνδρες 30-44 3,5% 8,1% +4,6 άνδρες 45-64 2,5% 6,5% +4,0 γυναίκες 20-29 19,9% 27,0% γυναίκες 30-44 10,3% 14,7% +4,4 γυναίκες 45-64 5,6% 9,0% +3,4 Masters ή διδακτορικό 5,2% 7,4% +2,2 ΑΕΙ ή ΤΕΙ 7,5% 11,2% +3,7 απολυτήριο λυκείου 7,6% 12,8% +5,2 απολυτήριο γυμνασίου 7,8% 13,6% +5,8 ούτε υποχρεωτική εκπαίδευση 6,0% 10,9% +4,9

κοινωνικές επιπτώσεις πέραν της φτώχειας η κρίση επιδρά στην κατανομή του εισοδήματος με πολλούς άλλους τρόπους η κρίση επηρεάζει τα εισοδήματα των αυτοαπασχολουμένων, καθώς η ζήτηση για τις υπηρεσίες τους υποχωρεί και η πιστωτική κάλυψη των ατομικών επιχειρήσεων εκ μέρους των τραπεζών περιορίζεται η μείωση του εισοδήματος πιέζει τα νοικοκυριά που έχουν συσσωρευμένα χρέη (π.χ. στεγαστικά ή καταναλωτικά δάνεια), ακόμη και όταν είναι πάνω από το όριο της φτώχειας η μείωση της αξίας της ιδιόκτητης κατοικίας και άλλων περιουσιακών στοιχείων επηρεάζει την κατανάλωση και την αποταμίευση ο συνδυασμός μείωσης εισοδήματος και αξίας περιουσιακών στοιχείων προκαλεί μια αίσθηση οικονομικής στενότητας και υλικής στέρησης η αίσθηση της στέρησης ενισχύεται από την αύξηση του ειδικού βάρους των δαπανών κατοικίας (ενοίκιο, δόση στεγαστικού δανείου) στους οικογενειακούς προϋπολογισμούς η αύξηση των τιμών μπορεί να είναι μεγαλύτερη για τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα από ό,τι για τα υψηλότερα Ζωγραφάκης Σ. & Μητράκος Θ. (2005). «Η αναδιανεμητική επίδραση του πληθωρισμού στην Ελλάδα». Οικονομικό Δελτίο 24 49-90. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος

συμπεράσματα (με κάποια επιφύλαξη) οι κοινωνικές συνέπειες των μέτρων λιτότητας ήταν μάλλον περιορισμένες ... αλλά οι κοινωνικές συνέπειες της οικονομικής ύφεσης θα είναι δριμύτερες η αντιμετώπιση των κοινωνικών συνεπειών της κρίσης απαιτεί ένα αποτελεσματικό δίχτυ ασφαλείας – το έχουμε; [η συνέχεια στο επόμενο]