ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Μεταγλωσσικές δεξιότητες και πρώτη ανάγνωση Μεταγλωσσικές δεξιότητες και πρώτη ανάγνωση

Μια από τις γλωσσικές εξελίξεις, οι οποίες εμφανίζονται από την ηλικία των 5 ετών, είναι η ικανότητα του παιδιού να αντιλαμβάνεται τη δομή και τη λειτουργία της γλωσσικής διαδικασίας με έναν περισσότερο αφηρημένο τρόπο από ό,τι έκανε έως τώρα Η ικανότητα αυτή χαρακτηρίζεται ως μεταγλωσσική και συνδέεται εννοιολογικά με τον όρο της «μεταγνώσης» . Οι δύο αυτοί όροι χρησιμοποιούν, ομοίως, ως πρώτο συνθετικό τη λέξη <μετά> για να φανερώσουν την ενδελεχή σκέψη (reflective awareness) του ατόμου για τις νοητικές διαδικασίες

Μεταγλωσσικές δεξιότητες: εννοιολογική αποσαφήνιση Στο πεδίο της Ψυχογλωσσολογίας, όλες οι προσεγγίσεις οριοθέτησης των μεταγλωσσικών ικανοτήτων αποδέχονται την άποψη ότι πρόκειται για ανώτερες γλωσσικές ικανότητες, οι οποίες δε φαίνεται να συνδέονται άμεσα με τις διαδικασίες γλωσσικής κατανόησης και παραγωγής Ως κεντρικές έννοιες για τη μεταγλωσσική ικανότητα εμφανίζονται ο συνειδητός συλλογισμός, η ανάλυση και ο σκόπιμος έλεγχος πάνω στη δομή και τη χρήση της γλώσσας, η θεώρηση της γλώσσας ως αντικειμένου σκέψης και η μετατόπιση της προσοχής του υποκειμένου από το νόημα στον ίδιο το γλωσσικό τύπο

Διαχωρισμός των μεταγλωσσικών δεξιοτήτων σε τομείς αντίστοιχους προς αυτούς του γλωσσικού συστήματος Οι μεταγλωσσικές ικανότητες μπορεί να αφορούν οποιοδήποτε επίπεδο γραμματικής ανάλυσης της γλώσσας: φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό και πραγματολογικό Κατά συνέπεια διαχωρίζονται σε τομείς αντίστοιχους προς αυτούς του γλωσσικού συστήματος: μεταφωνολογικές, μεταμορφολογικές, μετασυντακτικές, μετασημασιολογικές και μεταπραγματολογικές Συνώνυμα χρησιμοποιούνται οι όροι μεταφωνολογική ικανότητα- φωνολογική επίγνωση και αντίστοιχα για τους υπόλοιπους τομείς

Η σημασία των μεταγλωσσικών δεξιοτήτων στη μάθηση της ανάγνωσης Τα τελευταία 30 χρόνια το ενδιαφέρον για τη μελέτη των μεταγλωσσικών ικανοτήτων είναι έντονο, αλλά επικεντρώνεται κυρίως σε εκείνες τις μεταγλωσσικές ικανότητες που φαίνεται να διευκολύνουν περισσότερο τη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής Το μεγαλύτερο βάρος, όμως, έχει δοθεί στη φωνολογική επίγνωση, δηλαδή στην ικανότητα συλλογισμού, ελέγχου και συνειδητού χειρισμού των φωνολογικών συστατικών των προφορικών λέξεων, ίσως επειδή σχετίζεται με τη μάθηση της αλφαβητικής αρχής Ερευνητικά δεδομένα έχουν δείξει ότι η φωνολογική επίγνωση διευκολύνει τις ικανότητες ανάγνωσης και γραφής, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους

Οι μεταγλωσσικές ικανότητες των παιδιών δε συμβάλλουν στον ίδιο βαθμό στην ανάπτυξη της αναγνωστικής τους ικανότητας Ο ρόλος των μεταφωνολογικών και μετασυντακτικών ικανοτήτων είναι ισχυρότερος από το ρόλο των μετασημασιολογικών και μεταπραγματολογικών ικανοτήτων, στα πρώτα στάδια της μάθησης της ανάγνωσης H αιτιώδης σχέση μεταξύ φωνολογικής επίγνωσης και μάθησης της ανάγνωσης υποστηρίζεται και στην ελληνική γλώσσα με πειραματικά και διαχρονικά δεδομένα, τα οποία μάλιστα δείχνουν ότι η σχέση αυτή μετά την Α΄ τάξη μειώνεται, αλλά δεν εξαφανίζεται Δε λαμβάνονται υπόψη οι αλληλεπιδράσεις της φωνολογικής επίγνωσης με άλλους γλωσσολογικούς παράγοντες, οι οποίοι ενεργοποιούνται κατά τη μάθηση της ανάγνωσης, όπως η μορφολογία και η σημασιολογία

Η μεταγλωσσική επίγνωση δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να αντιληφθεί ότι ο προφορικός λόγος αποτελείται από τις λέξεις, που είναι αυθαίρετες ενότητες με περισσότερες από μία έννοια, να διακρίνουν τα μορφήματα, τις συλλαβές και τα φωνήματα από τα οποία συγκροτούνται και να γνωρίζουν ότι οι προτάσεις που σχηματίζονται έχουν συγκεκριμένη συντακτική δομή Παρέχει δηλαδή βάσεις για την απόκτηση μιας βαθύτερης κατανόησης των δομικών χαρακτηριστικών και των λειτουργιών της προφορικής γλώσσας Διευκολύνει το παιδί να συνειδητοποιήσει την αμοιβαία αντιστοιχία μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου

Τα παιδιά για να κατακτήσουν τις δεξιότητες της ανάγνωσης και της γραφής, πέρα από τις βασικές ικανότητες κατανόησης και χρήσης της γλώσσας χρειάζονται πρώτιστα μια επίγνωση της γλώσσας, να μπορούν δηλαδή να συλλογίζονται πάνω στη φύση και τις λειτουργίες της γλώσσας που μιλούν Η επίγνωση της εσωτερικής δομής της γλώσσας, η ικανότητα ανάλυσής της και ο συνειδητός χειρισμός της, έχει ιδιαίτερη σχέση με τη μάθηση της ανάγνωσης, η οποία είναι μια διαδικασία «κατά βάση μεταγλωσσική» Η εξοικείωση των μαθητών με τον προφορικό λόγο υποκινεί την ευαισθησία τους στη δομή των φραστικών συνόλων της γλώσσας και βαθμιαία οι μαθητές αφομοιώνουν και εσωτερικεύουν τις δομές αυτές

Παράγοντες που συνδέονται με τη μάθηση της ανάγνωσης Φωνολογική Βραχύχρονη μνήμη Φωνολογική επίγνωση Ταχεία κατονομασία ερεθισμάτων Γνώση γραμμάτων ΑΝΑΓΝΩΣΗ Λεξιλόγιο Ορθογραφική επεξεργασία Μορφολογική επίγνωση

Φωνολογική επίγνωση Μια μεταγλωσσική ικανότητα Κεντρικές έννοιες για τη μεταγλωσσική ικανότητα: ο συνειδητός συλλογισμός η ανάλυση και ο σκόπιμος έλεγχος πάνω στη δομή και τη χρήση της γλώσσας, η θεώρηση της γλώσσας ως αντικειμένου σκέψης η μετατόπιση της προσοχής του υποκειμένου από το νόημα στον ίδιο το γλωσσικό τύπο

Φωνολογική επίγνωση: επίπεδα Εναλλακτικοί όροι: φωνολογική ενημερότητα, φωνολογική συνειδητοποίηση, μεταφωνολογική ικανότητα Η συνειδητοποίηση των φωνολογικών μερών των λέξεων (συλλαβών, φωνημάτων) και ο συνειδητός χειρισμός τους χωρίς αναφορά στο νόημα ή την επικοινωνιακή φύση της γλώσσας Συλλαβική επίγνωση Φωνημική επίγνωση

Ο προφορικός λόγος (η γενικότερη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού) Προσχολικοί δείκτες με προβλεπτική ισχύ για τη μετέπειτα ανάπτυξη της αναγνωστικής ικανότητας (εμπειρική θεμελίωση) Η φωνολογική επίγνωση Η επίγνωση του γραπτού (η συνειδητή γνώση των λειτουργιών και συμβάσεων του γραπτού λόγου) Η γνώση του αλφαβήτου Ο προφορικός λόγος (η γενικότερη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού) Το οικογενειακό περιβάλλον (η προώθηση του γραμματισμού)

Προσχολικές μετρήσεις που ξεχώρισαν ως σημαντικότερες για την πρόβλεψη βασικών αναγνωστικών ικανότήτων στην Α΄δημοτικού Φωνολογική επίγνωση Φωνολογική επίγνωση Ακρίβεια Ανάγνωσης Ταχύτητα Ανάγνωσης Φωνολογική επίγνωση Αναγνωστική κατανόηση Λεξιλογική γνώση Γνώση του αλφαβήτου Γνώση του αλφαβήτου Γνώση του αλφαβήτου

Η σχέση της φωνολογικής επίγνωσης με τη μάθηση της ανάγνωσης Η φωνολογική επίγνωση ως προϋπόθεση για τη μάθηση της ανάγνωσης Η φωνολογική επίγνωση ως αποτέλεσμα της μάθησης της ανάγνωσης Αμοιβαία σχέση μεταξύ φωνολογικής επίγνωσης και μάθησης της ανάγνωσης

Η φωνολογική επίγνωση ως προϋπόθεση για τη μάθηση της ανάγνωσης Προκειμένου τα παιδιά να μάθουν να διαβάζουν τις λέξεις, χρειάζεται να έχουν αποκτήσει γνώση για τη συστηματική αντιστοιχία μεταξύ γραφημάτων και φωνημάτων Ο ΓΛ αναπαράσταση του προφορικού Ελλιπής γνώση που μπορεί να έχει ένας αρχάριος αναγνώστης για τη φωνολογική δομή του ΠΛ> δυσκολία εκμάθησης της ανάγνωσης Ερευνητικά δεδομένα

Η εξάσκηση στη φωνολογική επίγνωση και η σχέση της με τη μάθηση της ανάγνωσης (Παλαιοθόδωρου, 2004) 1η Πειραματική Ομάδα (Εξάσκηση στη ΦΕ) Α΄ τάξη Ακρίβεια ανάγνωσης Β΄ τάξη Ακρίβεια ανάγνωσης 2η Πειραματική Ομάδα (Εξάσκηση σε ΟΧΔ) Α΄ τάξη Χρόνος ανάγνωσης Β΄ τάξη Χρόνος ανάγνωσης 3η Ομάδα Ελέγχου

Ερευνητικά δεδομένα Η ΦΕ των παιδιών απαραίτητη ικανότητα για την εκμάθηση της ανάγνωσης Τα παιδιά με υψηλή ΦΕ, πριν διδαχτούν ανάγνωση και γραφή, είχαν αργότερα καλύτερη επίδοση στην ανάγνωση Η ΦΕ είναι δυνατόν να ενισχυθεί κατά τη διάρκεια της προσχολικής εκπαίδευσης των παιδιών Η εξάσκηση της ΦΕ έχει θετική επίδραση στην εκμάθηση της ανάγνωσης Τα παιδιά με πολύ χαμηλή ΦΕ, πριν διδαχθούν ανάγνωση και γραφή, εντάσσονται στην ομάδα κινδύνου και αργότερα ενδέχεται να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην εκμάθηση της ανάγνωσης

Η ανάπτυξη της φωνολογικής επίγνωσης στην προσχολική ηλικία Επιγλωσσικό επίπεδο Ασαφής οργάνωση της Φωνολογικής δομής Μεταγλωσσικό επίπεδο Σαφής οργάνωση της φωνολ. δομής: τα στοιχεία της μπορούν να αναλυθούν Ηχητική ταξινόμηση Κατάτμηση π.χ. /γάλα/- /γάτος/- /μέλι/ /νερό/ - /νε/ /ρο/ /κότα/- /γάτα/, /μολύβι/, /καλάθι/ /μέλι/ - /μ/ /ε/ /λ/ /ι/ Ομοιότητα ή διαφορά Σύνθεση π.χ. /φύγε/ - /φίδι/ (ΝΑΙ) /λε/ /μο/ /νι/ > /λεμόνι/ /δ/ > /καπέλο/- /δώρο/ /ε/ /γ/ /ω/ > /εγώ/ Ομοιοκαταληξία Απαλοιφή π.χ. /ρόδα/ - /βίδα/, /σήμερα/ > /μέρα/ /φως/ > /ως/

Η συνειδητοποίηση της συλλαβικής δομής είναι πολύ πιο εύκολη σε σχέση με τη φωνημική επίγνωση

Το επιγλωσσικό επίπεδο κατακτάται ταχύτερα από το μεταγλωσσικό

Οι επιδόσεις στην αναγνώριση κοινού αρχικού φωνήματος

Δυσκολία απόκτησης της φωνολογικής επίγνωσης Η ανάπτυξη της ΦΕ ακολουθεί μεταγενέστερα στάδια και γίνεται χωριστά από τις δεξιότητες της κατανόησης και της ομιλίας του προφορικού λόγου γεγονός που ερμηνεύει ως ένα βαθμό την ενδεχόμενη δυσκολία ανάπτυξης μιας τέτοιας ικανότητας Η δυσκολία απόκτησης της ΦΕ οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι: Τα φωνήματα που αποτελούν τα δομικά στοιχεία της λέξης είναι μικρές και χωρίς περιεχόμενο σημασιολογικές μονάδες Δε χρησιμοποιούνται μεμονωμένα Δεν είναι ευδιάκριτα πολλές φορές στο λόγο καθώς είναι συγχωνευμένα στη δομή της συλλαβής

Ιδιαίτερα δύσκολη γνωστική ικανότητα για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας Η ανάλυση της φωνολογικής δομής των λέξεων μπορεί να διευκολυνθεί, αν συμμετέχει το ίδιο το άτομο, χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα απτά πράγματα τα οποία θα χρησιμοποιηθούν ώστε να βοηθήσουν το άτομο στην αναπαράσταση των ήχων (φωνημάτων του προφορικού λόγου) Αισθητοποίηση της φωνολογικής δομής

Η εξάσκηση της φωνολογικής επίγνωσης στο νηπιαγωγείο (Κριτήριο φωνημικής ανάλυσης Παλαιοθόδωρου, 2004)